KO TE WHAKAHAERENGA ANEI O AKU KORERO.
[Image of page 39]
KO TE WHAKAHAERENGA ANEI O AKU KORERO.
Hepetema 30, 1659. --Ko ahau tenei ko Ropitini Kuruho; --he paeatanga no to matou kaipuke, ka tahuri ki tenei moutere kore tangata i roto i te Awha nui, ko taku nuinga i mate katoa, ko ahau nei anake i ora,-- tapa tonutia iho te ingoa o tenei motu ko "Moutere pouri noa iho" -- ko au kua mate noa iho au i te pakinga a te ngaru, i te whiunga ki runga ki te Toka, no te unga
[Image of page 40]
ka u ki uta, ka noho pouri noa iho au--ka titiro iho au, ka kore he kai maku, ka kore he kakahu, ka kore he ringaringa moku,--ko te tino pouritanga i pouri iho ai toku ngakau, ka whakaaro iho hoki ahau, ma te Pihareina, ma te kararehe ranei, ma te hemo kai ranei au e patu,--no te po, ka piki ahau ki runga ki te rakau moe ai, waiho te ua kia ua iho ana, ngongoro ana te Ihu.
Oketopa 1. --No te aonga ake o te ra ka kite au ki to matou kaipuke kua paea rawa mai ki uta--na te tai i kawe mai--heoti ano ka hari toku ngakau ka titiro atu au ki te kaipuke kaore ano i titaha noa--ka whakaaro hoki au, ki te marino te moana ka taea atu he oranga moku--i koa i tenei wahi, kei tetehi wahi hoki he pouritanga, ka pouri hoki ahau ki nga pakeha o to matou kaipuke--mei noho marie pea i runga i te kaipuke tena pea kua ora tahi matou,--penei hoki mei ora mai etehi o nga tangata o te puke, ka tokomaha matou hei wawahi i te kaipuke hei hanga i nga rakau i nga papa hei Poti rerenga atu mo matou ki tetehi whenua ke atu--e warea noatia ana ahau ki te whakaaro ianei mea, ka rokohanga e te timunga o te Tai, ka maroke hoki te kaipuke, ka haere atu au ki Tatahi, ka kau ki te kaipuke--he ua tonu te mahi inaianei, ko te hau i kore.
Ka timata mai i te 1 o Oketopa, tae noa ki te 24 o nga ra. --He rangi mahi taonga anei noku ki runga ki te kaipuke, he mea hoehoe mai ki runga i taku kaupapa--I nui te uanga iho o te ua i anei rangi--he wahi iti nei te wahi i mao. ai--otira, na te marama ua, koia i ua tonu ai.
Oketopa 24. --No tenei hoenga mai o taku kaupapa ki uta, ka tahuri, ngaro iho aku taonga, ki te wai--nei ra he
[Image of page 41]
moana papaku, na te taimaha o nga hanga totohu tonu iho, no te timunga o te Tai ka taea ano te tari mai ki uta.
Oketopa 25. -- Ua iho i te po,--a--ao noa, a--po noa-- ko nga mumuhau hoki, katahi ano te kaipuke ka wawahia e te ngaru e te hau, ngaro iho--ko te timunga o te Tai, he wahi iti nei te wahi e kitea ana--I warea au i tenei rangi ki te mea hipoki mo aua taonga kei uaina e te ua ka kino.
Oketopa 26. --No tenei rangi ka haere ahau ki te kimi kainga moku,--he wehi noku kei tikina mai e te tangata, e te kararehe ranei ka mate. --No te tua--ahiahi, ka kitea te wahi pai, hei turanga mo taku whare tona piringa atu kei te taha o te kowhatu,--tuhia ana ki te tuhi, hei hanganga mo te taiepa o waho, kia whakatupu pa--ka timata hoki ahau i konei ki te mahi Tepara, Nohoanga, i te tini noa iho o te mea moku a tae noa ano kia Tihema ki te mutunga o te Tau--no Tihema, ka uaina ahau e te ua, kihai hoki i putaputa ki waho.
Hanuere 1. --Ngau tonu te ra inaianei--kei te tino ata, kei nga ahiahi ka puta au ki waho ki te pupuhi mea maku --no te awatea ka warea ki te takoto--no te ahiahi, ka kitea ko nga nanenane, i roto i nga whawharua e kai ana, otira na te maka, kahore hoki i tata atu--ka mea au me whakangau ki te kararehe.
Hanuere 2. --No tenei rangi ka haere maua ko taku kararehe ki te whakangau mai i nga nanenane,--heoti, tahuri tonu mai ki taku kararehe, kihai hoki i tata atu.
Hanuere 3. --No tenei rangi ka timata ahau ki te mahi i te Taiepa o taku kainga--he wehi noku kei tikina whakareretia mai ahau, ka mate--Ko nga korero o te taiepa o taku Pa te korero i mua--heoti hoki--kati ano
[Image of page 42]
taku e korero ai ko te timatanga mai o te taiepa, no te 3 o nga ra--oti rawa ake ko te 14 o Aperira--e mahi ana, e ua ana--noho tonu, ka kore he mahi i te kaha iho o te ua,--mahi marie ana--ko te mahi i tino taimaha ai au i mate ai, ko te amohanga mai o nga rakau i roto o te ngahere--ko te nui koa, piko iho te tuara ki te whenua,--no te otinga, ka oti te Taiepa, ka hanga a waho ki te tarutaru, ki te one one, mo te tangata haere mai ka ngaro te whare o roto--no muri hoki, ka kitea te tikanga o aku whakaaro.
E mahi ana, e haerere ana ki waho, ki te kimi mea maku,--ka kitea ko nga kukupa--he manu ke ano, kihai i penei me te manu Maori nei--i noho tenei ki roto o te kowhatu,--ka kitea inaianei ko nga tamariki, kawea ai e au ki te kainga hei manu whangai maku,--no te katuatanga ka whai parirau rere tonu atu--he kore kai koia i rere ai--engari kimi tonu au i nga tamariki hei kai maku.
No te roanga ka roa iho nei taku nohoanga ka ngaro noa te tini o nga mea pai mo roto o te whare--ko te raweke i kore, me hanga ki whea,--inahoki, kowai te mohio ki te hanga kaho,--titiro noa ki aku kaho hei Tauira nohea hoki i kitea ai te hanga--mahue ake.
No muri iho, ka kore he kanara hei whakamarama moku-- pouri kau ano, e moe--ka mahara au i konei ki nga wakiha o nga Honi o nga Pi i riro mai i au i to maua tahutitanga mai i te herehere i runga i to maua poti ko Huri--me hua koa ki whea inaianei?-- heoti ano, ka whakarohia e au, no te matenga o nga nanenane, ka waiho marie ko nga Hinu hei Marama moku, no muri ka hanga ko te turanga, he one one tuparua
[Image of page 43]
ai, ka mutu horahia ai kia maroke i te ra, ka maro, apiti mai ko te hungahunga Ropi hei wiki, ka oti te Rama moku--heoti ano, ka mutu tenei no muri hoki ka kitea ko te peke i roto i te tini o aku taonga e takoto ana -he peke Kanga no mua, no to te rerenga mai o to matou kaipuke i te whenua o nga Paniora i mua--ka tirohia iho a roto o te peke, rokohanga iho ko nga kopaki anake ko nga kakau, hiahia ake nei nga pata kanga, ko te nuinga he one one noa iho--i mea ai au ko te peke hei takotoranga paura maku,--akuanei, ka whiua atu aua one one nei ki waho o te Pa, ki te taha pu o te Ana kowhatu.
No muri, ka whiua iho te ua o te rangi,--ko nga toenga o roto o te peke kanga i te whiunga ai kua wareware noa ake i au,--ka kotahi pea Marama ki te whenua, ka kite atu ki nga mea e pihi ake ana, ka hua au he rakau hou pea--no te tino tupuranga ake katahi au ka mohio atu he Pare no Ingarangi--i mohiotia atu e au ki nga hua.
Heoti ano ko te tino rarunga i raru ai oku whakaaro-- inahoki kahore ano au i whai whakaaro noa ki te wahi i puta mai ai te tikanga o te Whakapono, ko taku i whakaaro ai moku e noho nei koia tenei, na te mea ano ka tuponotia ki au, koia toku paeatanga ki tenei moutere --kihai hoki i rapua te tikanga o tenei matenga oku, he tikanga ranei na te Atua [hei tohu moku--akuanei no taku kitenga atu ki te Pare e tupu mai ana i tenei moutere, i te whenua e whitingia tonutia ana e te Ra, ka penei hoki oku whakaaro, ka mea au na te Atua pea te tikanga nei, he tikanga atawhai nona, koia te homaitanga i tenei Pare ki konei tupu ai, hei oranga moku, ka pa ianei he mea rui ki te purapura, e kiia ai kia tupu noa ake.
[Image of page 44]
Koia hoki tenei, rongoatia marietia ana nga purapura,--no te pakaritanga ka tapahia ka waiho marie, mo a mua ka rui ano ki te whenua, me kore e tupu rawa hei kai maku,--e toru nga tino tau i ruia tonutia ai nga purapura, no te wha ka whakamatau au ki te kai maku,--ehara i kiia ai hei tino kaingatanga, he kai iti-iti nei--i roa ai i te peneitanga, he marama he i ruia ai nga purapura o te tau timatanga, kihai hoki i tupu i te kainga a te ra
I tupu ko nga Pare, i tupu hoki ko nga Raihi--e rua pea tekau o nga kakau Raihi--waiho rawa e au hei purapura ano maku, i waiho ai, hei hanga Taro,--ara, hei kai tonu maku--kaore haunga e te Taro tunu, engari ano o te mea kohua noa iho--otira, no muri rawa ka raweketia ano he mea hei tunu taro maku,--ko tenei, me whakamutu anei korero, me tahuri ano ki nga korero o te marama taka haere.
Heoti, mahi tonu au i anei marama e toru, e wha, ki te whakaoti i te Taiepa o taku Pa--no te 14 o nga ra o Aperira ka kapi pu te Taiepa, kahore he whatitoka kahore he aha,--tona whatitoka he Arawhata ka piki ai ra runga, i peneitia ai, he mea kia kore ai e kitea ki te ahua kainga e te tangata haere mai.
Aperira 16. --No tenei rangi i oti ai te Arawhata te hanga --heoti ano ka piki au ki runga o te taiepa, ka eke ki runga, ka kumea ake, ka tukua iho ki te taha whakaroto --heoti ano ka noho au i roto o taku Pa, ngaro tonu,-- kotahi ano tona taeatanga mai, me piki mai ra runga i te taiepa.
Moe iho, ao ake te ra--no tenei rangi, ko to rangi i wahi-iti ai au e mate--e noho ana i roto o taku Teneti ka whakarongo ake au ki te harurutanga o te one one e taka
[Image of page 45]
haere iho ana i te taha whakarunga o taku Pa, i runga tata ake o te Ana,--ka rangona atu ki nga Pou i whakaturia ki roto o te Ana e keke ana--heoti ano, ka wehi au i konei, whakakuare noa iho ki te tikanga o te mahi e ngahoro iho nei, na te aha ranei, na te aha ranei,--i whakaaro au ko nga one one o runga o te Ana e horo iho ana, i penei hoki i mua ai--ka haere au ka oma, ka piki i taku Arawhata ka taka ki waho o te Pa kei whakangaromia au e te one one ka mate--no te tatutanga oku ki te whenua, ka whakarongo iho au ki te whenua e ngaue ana--katahi au ka mohio he Ru Nui--e toru nga tino ngauetanga o te whenua,--na te kaha hoki o te Ru, ahakoa pai te hanga o te whare tena e hinga katoa ki te whenua--kihai hoki i roa, ka kite atu au ki te kowhatu, he Toka no te taha o te moana e taka haere ana--kahore he harurutanga hei rite-- i ngaue te whenua, i ru tahi me te moana katoa, ano kei te tai e ripo nei te ohonga o te moana.
Heoti ano, ko te tino wehinga i wehi ai au--ta te kuare tana hanga, kaore ano i mohio noa ki tenei mea ki te Ru,--he rongo korero i kore--tua--porangi noa iho au i te wehi--na te ngauetanga o te whenua, ka huri te Upoko-- ka ruaki noa iho, ka penei me te tauhou e rere nei i te kaipuke--penei hoki ka whakarongo atu au, ki te harurutanga o te kowhatu e taka haere ana, ko te tino ohonga i oho ai au, ka hoki ake ano te wairua, ka whakaaro au, akuanei pea, ko te horonga iho o te kowhatu ki runga i taku whare Teneti ko te tino whakangaromanga e ngaro katoa ai aku taonga te tanu--heoti ano, ko te tino pouritanga i pouri rawa ai toku ngakau--ko te rua tenei o aku matenga.
[Image of page 46]
Ka mutu ko te toru o nga Ru,--ka whai takiwa--ka hoki ake ano te wairua,--tu wehi tonu, te maia hoki ki te piki atu kia tirohia a roto o taku Pa i te wehi kei whakangaromia oratia te one one raua ko te kowhatu, heoti, noho iho--pouri noa iho--me pewhea ranei, me pewhea ranei--kahore oku whakaaro i konei ki te Atua--heoti ano, ko te hamumutanga ake i te karangatanga kautanga ki te Atua kia tohungia kei whakamatea noatia iho--no te mutunga o nga Ru, ka mutu hoki te inoinga atu ki te Atua--ko te tu ianei i te tangata whakapono kore.
E warea ana au ki te noho, ka pouri mai te kapua o te rangi ano he ua--kihai hoki i takitaro ka puta te Tupuhi nui whakaharahara,--ko te moana i te tirohanga atu ai ano me te hukarere te whatianga o te ngaru, anga mai ki uta--ko te rakau o te ngahere kihai toe te turaki ki raro e te kaha o te hau,--no te toru o nga haora ka haere ka whakamutumutu te kahanga o te hau muri tata iho ka mahaki hoki ko te moana,--ko te tino tukunga iho he ua.
Penei hoki e noho tonu iho ana ahau i te whenua, e wehi ana--ka whakaaro iho au ki te hau, ki te ua he tukunga iho no te Ru--heoti ano pea, ko te mutunga tenei--i whenei au, he mea moku kia piki atu ai au ki roto i taku Pa--whenei hoki, ka haere atu au, ka noho ki roto i taku Teneti--na te kaha koa o te ua puta tonu iho i te kareko,--ka nukehia atu te nohoanga moku ki roto o te Ana--haere wehi atu, kei whakangaromia e te mea horonga iho.
Na te kaha o te ua, ka tere hoki te wai o roto o taku Pa, ka whakaaro au me keri he rerenga mo te wai kei
[Image of page 47]
ngaro noa iho taku kainga--penei hoki, e noho ana ahau i roto o te Ana, no te korenga ka kore he Ru, ka pai haere oku whakaaro, ka marama--muri tata iho ka tae ki te karaihe Rama iti nei, takitahi nei nga inumanga--he whakaaro noku kei pau wawe, ka kore ki mua ake, me hua koa ianei ki whea?
Kihai hoki i mutumutu te ua--ua te po, ua te ao, noho tonu au i roto i taku whare, ka haere hoki ka iti haere te wehi--penei hoki ka puta oku whakaaro mo tetehi kainga moku, taku i whakaaro ai, ka hono tonu te puta o te Ru, ekore te Ana e pai hei nohoanga iho moku--erangi, ko tetehi whare iti nei, me hanga ki te wahi watea, ka hanga ai ano ki te taiepa--hei pa moku--i penei ai oku whakaaro, he mea kei ngaro au i te Ru--ka mate.
Heoti ano, tahuri tonu au ki te mahi i te nohoanga hou moku--e rua nga tino rangi i whakarohia ai te tikanga e pai ai te nuke haere i taku whare,--ko te 19, ko te 20 o nga ra o Aperira--penei tonu au e hanga whakaaro ana mo te hapainga ketanga o taku kainga.
Na te wehi kei tanumia e te Ru, ara tonu au i te po--i wehi ki te Ru i wehi hoki i te kore pa moku ina kawea ketia taku nohoanga--ka titiro iho hoki ki te pai o te takotoranga o aku hanga--ko te ngaro hoki--ka ngoikore aku whakaaro ka aroha iho ki taku kainga.
I ngoikore ai aku whakaaro he kore pa moku--heoti ka mea ahau me noho marie au i tenei kainga oku, engari ko te manawanui kia puta--kia oti ra ano te ngerengere o taku kainga hou te hanga, ka whakamahuetia ai tenei nohoanga oku.
Aperira 28, 29. --I warea au i anei rangi e rua ki te huri i aku Toki kia koi hei Toki mahi noku.
[Image of page 48]
Aperira 30. --No naianei, ka titiro iho au ki aku Paraoa ka iti haere--te tino whakahokinga iho o te taro maku kotahi rawa te Pihikete maku i te ra tahi--ko te tino pouritanga i pouri ai toku ngakau.
Mei 1. --Ao ake i te ata--ka anga atu taku titiro ko te maona--ka titiro atu au ki te mea e takoto mai ana i tatahi, ko te nui i nui, ko te ahua ano he kaho,--ka haere au ki te titiro, rokohanga atu ko te kaho. iti-iti nei ko nga wahanga mai o tetehi wahi o te kaipuke, na te Awha i whakapaea mai ki uta--ka titiro hoki atu au ki te kaipuke, ano kua maroke mai ki uta--ka tirohia e au te kaho, pono pu iho he kaho paura, kua maku i te wai--heoti ano, hurihia e au ki uta--e waiho,--ka haere ano ki te kimi me kahore he mea paea mai o te kaipuke.
Ka tae atu au ki te taha o te kaipuke, kua poka ke te takotoranga i te waihotanga atu ai e au i mua--ko te Ihu kua maiengi ki runga, ko te kei kua wehea ketia kua kapi te taha whakauta i te onepu--i mua ai i tawhiti noa atu ke takotoranga--inaianei kua piri mai hoki ki uta; ka tahi au ka mohio na te Ru tenei mahi--poto katoa oku whakaaro ki te titiro i te kaipuke, me kore ranei e taea atu he taonga--kimi noa ki tetehi ara moku, ki roto i te kaipuke, kua ngaro katoa i te onepu.
Mei 3. --No tenei rangi ka timata au ki te kani i tetehi o nga kurupae o te kaipuke--motu rawa ake he paringa mai no te Tai--whakamutua ake te mahi.
Mei 5 tae noa ki te 14. --Rite tonu enei rangi i te mahinga ki te kaipuke, riro mai ko nga kurupae, ko nga papa, e toru hoki rau pauna o te taimaha o nga Rino.
Mei 15. --No te po--he Awha, ko te kaipuke kua kore
[Image of page 49]
noa ake i te hau i te ngaru--na te roa rawa oku ki te ngahere ki te pupuhi manu hei kai maku, warea iho, kihai i tae atu ki te kaipuke i tenei rangi.
Mei 24. --Rite katoa anei rangi i te mahinga ki te kaipuke, na te Koro-- Pa Rino ka ngaue etehi o nga mea-- no te paringa o te tai, ka paea mai ki uta ko nga Kaho, ko nga pouaka e rua na nga pakeha--na te hau whenua kahore i nui mai te paeatanga o nga mea ki uta--kati ano nga mea i paea mai ki uta, ko nga koiwi o te kaipuke, ko te kaho poaka tote--na te tai, na te onepu, kua kino noa iho--kihai i taea te kai.
Mahi tonu au i te kaipuke, a taea noatia te 15 o Hune, oti rawa ake ka pae nui te rakau, e oti te poti te hanga mei mohio au ki te hanga--riro mai hoki ko nga papamata.
Hune 16. --He haerenga atu noku ki tatahi pono atu ko te Totoiho, he Ngarara, tona kiko e kainga tonutia ana hei kai--katahi ano te mea i kite ai au,--mei mohio wawe, tera ano te noho tata mai ana i tera taha o taku moutere.
Hune 18. --He ua tonu te mahi i tenei rangi--noho tonu iho au i roto i te whare--ko te ua i tua--mataotao, i rere ke te ahua--inahoki puta tonu mai te matoke ki taku kiri--i mahara ai au he ua rere ke kihai i rite ki to tenei ki to te whenua mahana.
Hune 19. --Ka pa mai te mate ki au--ka tuhauwiri noa iho--ano he makariri.
Hune 20. --Kihai i moe i tenei po, ka nui hoki te mamae o taku upoko--ka pa hoki te kirika.
Hune 22--Ka tu-a-ora ake--ka wehi hoki au kei pa mai te mate ki au.
Hune 23. --Ka nui haere ano te mate, ka tuhauwiri, ka mamae taku Upoko!
[Image of page 50]
Hune 25. --Nui tonu te mate, ko te tuhauwiri, ko te kirika, ka heke haere hoki te kakawa, e whitu tino haora i penei ai.
Hune 26. --Ka pai haere te mate--rokohanga iho kahore he kai,--ka mau ki taku pu ka haere ki te pupuhi mea--kore hoki aku ngoi--hinga iho ko te nanenane, he whaerere, taea whakauaua ki te kainga--tunua tetehi wahi, e kai--i mea au me kohue, ko nga kiko hei hupa-- me hua koa he kohue ki whea?
Hune 27. --Ka pa ano taku mate--takoto tonu, kahore i kai, kahore i inu--ko te mate wai oku--ko te kaha kore oku ki te tiki wai, tena ngeau wahi-iti e mate-- ka inoi ano au ki te Atua--inoi porangi noa iho, ta te kuare tana hanga--kati ano ko te karangatanga kautanga "E te Atua titiro iho ki au! E te Atua atawhai mai ki au! E te Atua tohungia ahau!" penei noa iho--a--parangia noatia iho e te moe, no waenganui po ka oho au, me te pai haere o taku mate--haunga o te mate wai--me hua koa he wai ki whea--moe noa iho.
Hune 28. --Ao ake, kua pai haere taku mate--wehi rawa au i taku moemoea, ka whakaaro hoki au mo te hokinga mai o taku mate,--heoti nei ano te wahi watea hei meatanga i tetehi oranga moku--i te tuatahi ano ka whakakiia ko te Patara wai, ka waiho i te taha pu o taku moenga takoto ai, whakananua iho ki te ringihanga Rama, apiti mai ko te kiko nanenane tunu rawa --ko tetehi wahi iti i pau te kai--haerere ngoikore noa iho, ka pouri noa iho toku ngakau i te mokemoke oku, i te kore kai titiro moku ina pa ano taku mate--i te po ka tunua ko nga Hua Totoiho ki roto o te pungarehu, e toru tahi, kainga ake--akuanei ka whakatapua
[Image of page 51]
taku kai--na te aha ranei i whenei ai, inahoki kahore ano i kitea e au tenei hanga te whakatapu o te kai o mua iho, o mua iho--pono rawa iho, ko tenei kainga oku.
No te mutunga iho o te kai, ka whakatika au ka whakamatau ki te haere, ngohengohe noa iho--taea uaua taku Pu toku hoa haere--wahi iti nei te wahi i haere atu ai au, e noho, titiro atu ai au ki te moana e takoto pai mai ana--e noho ana au, ka whenei aku whakaaro.
He aha ra te Atua i whenei mai ai ki au? na te aha ra i whakaorangia ai e ia? te waiho kia mate tahi matou ko aku hoa?
Penei rawa ano, kua oho ake taku hinengaro, kua riri mai, moku e patai nei i te tikanga moku--i whenei ake te kianga ake, E te kuare nei, he aha tau e mahi e patai? kei whea o whakaaro? Titiro ki to nohoanga ka roa nei i tenei ao, he kino anake to mahi--Titiro ki to wahititanga i mate ai koe ki te moana i te kaainga atu ano--i tohungia ai koe i te rironga hereheretanga o to koutou kaipuke i waho moana nui--i ora ai i te kararehe o te whenua mangumangu te kai--mea rawa iho, ko to oranga noatanga i te tahuritanga ai o to koutou puke ki tenei motu--kia whenei kahore he atawhaitanga i puta mou, e tika ai kia noho koe i konei patai kuare ai i te tikanga mou?
Heoti ano, ko te tino nohoanga pukutanga i noho ai au, hore he kupu, hore he aha,--kihai hoki i takitaro, ka whakatika ahau ka haere, hoki pouri ki toku kainga. ano e haere atu ana ko te moe--he hiamoe i kore--i te pouri o toku ngakau--noho tonu iho ki runga i taku
[Image of page 52]
Turu, tahuna te Taraiti--ka hono koki ka pouri--penei koki, ka hoki mai ano te wehi o te mate ki au,--ka whakaaro au, i te rongoa kore,--mahara rawa ake, to ta te Paniora Rongoa mo te tini o te mate he Tupeka-- rokohanga iho hoki ko aku takai Tupeka e rua i roto o taku pouaka, ko te mea maroke, ko te mea kai mata.
No muri, ka mohio au, na te Atua ano te tikanga, i tika ai taku haere ki te pouaka i nga Tupeka nei, inahoki tona tukunga iho, ko te oranga i ora ai nga mate o te tinana, ko te oranga hoki mo te wairua--akuanei tangohia tonutia ake ko te Tupeka ko te mea i haere atu ai au ki te tiki,--rokohanga iho, ko nga toenga iho o aku pukapuka i taua pouaka tahi nei e takoto ana, tangohia ake to tetehi o nga Paipera,--no mua ke nga Paipera, katahi ano ka puta taku hiahia kia tirohia kautia a roto,--ko te korero i kore--tangohia kautia ake, kawea mai ki runga i taku Tepara takoto ai, ko te Tupeka hoki.
Heoti ano, ko te Tupeka, me pewhea ranei tona rongoatanga, kowai i hua ai e rongo taku mate i tenei tu rongoa --he ahakoa whakamatautria ana,--I te tuatahi ano ka ngaua ko te Rau, heoti ano ka huri taku matenga--he kaha no te Tupeka, he kuare hoki noku ki te kai--muri iho, ka tukua ki te Rama, ko tona wai e inu--muri rawa iho, ka tahuna ki te ahi, ko te haunga, hongia atu ai e taku Ihu, kia puta mai, ko te mahana, ko te kaha,--penei hoki wahi iti ka mate i te kaha o te haunga.
E warea ana au ki te mahi i taku Rongoa, ka toro atu taku ringa ki te Paipera, ka timata ki te korero--na te huri o taku Upoko i te Tupeka, kahore aku ngoi ki te korero--engari no te tuwheratanga kautanga o te puka-
[Image of page 53]
puka, pono pu iho aku kanohi, ko anei kupu--"I nga wa o te mate, karanga ake ki au, maku koe e whakaora, muringa iho, he whakakororia tau i toku Ingoa."
Heoti ano ka whakaaro au ki anei kupu, he kupu whakarite moku,--otira kihai hoki i nui rawa toku whakaaronga i konei,--no muri rawa i tino whaimaharatia ai e au--ka mea ahau, ekore pea tenei kupu e rite moku --inahoki me pewhea he whakaritenga i tenei wahi i nga mea moku--ka wheneitia taku patainga, me ta nga tamariki o Iharaira i te kianga iho kia homai he kai ma ratou --penei ai ta ratou rapurapunga whakaaro, "Kowai i hua ai, tena ranei e takoto he kai ma tatou te homai e te Atua i waenga Parae"--Whenei ai hoki oku whakaaro, "Tena ranei, he kaha to te Atua ki te whakaora i au i tenei Moutere e noho nei au, ko taku kotahi"--ka mea au e kore hoki te Atua e kaha mai ki au--i penei ai oku whakaaro, he nohoanga roatanga noku, ka tau maha, kaore nei ano kia kitea te atawhaitanga o te Atua ki te whakaora i au--he ahakoa, mau tonu aua kupu nei i roto i taku ngakau, hei kupu whakaaro maku--Whenei hoki ka waenganui po,--na te kaha hoki o te Tupeka ka pa te hiamoe ki au, - akuanei waiho iho taku Rama kia ka ana, ta te turoro hanga, e moe--otira, karia rawa au e moe, kia matua tuturi iho, inoi atu ai au ki te Atua, kia whakaponohia tana i ki iho ai i mea ai, "ki te karanga atu te tangata ki a ia i roto i nga wa o te mate, ko ia he kai whakaora"--ka tahi ano toku koropikotanga ki te inoi o mua iho, o mua iho,--ka mutu taku inoi ka inumia taku rongoa--na te kaha koa o te Tupeka o te Rama, horomia whakauaua. --Moe iho--ka rere hoki te kahanga o te Rongoa ki taku upoko, te tino moenga i moe ai ahau,
[Image of page 54]
waenga nui rawa iho te ra, ka oho au--Pea--kowai ka mohio, taku i mea ai, po rua ahau e moe ana ka oho--no te heanga ka he te tatau o nga rangi i muri iho, ka whakaaro au he tika tonu, i moe pohehe noa iho au, po rua rawa e moe ana.
No taku ohonga, ka ora ake tetehi wahi oku--ka whai ngoi--ka puta hoki te hiakai, ka whakaaro ka ora haere ahau--ko te 29 tenei o nga ra.
No te 30--ka whakaaro ka ora au ka haere au ki te pupuhi mea maku--heoti ano nga mea i mate, he manu no te moana,--kihai hoki i hiakaitia e au, erangi ko nga Hua Totoiho, ko nga mea era i kai ai ahau--no te ahiahi ka kai ano i taku Rongoa, he wahi iti nei,--ko te wai kau -- moe iho ao ake ko te tahi o nga ra o Hurai--ka hoki mai ano te mate--otira i pai, kihai hoki i tino kaha rawa.
Hurai 2. --Ka kai ano au i te rongoa,--ka inumia ko te wai, ka ngau, ka tahu ki te ahi--nui ke te kaingatanga.
Hurai 3. --Ka mutu pu taku mate i konei--ko te ngoikore anake o te tangata.
Hurai 4. --I te ata, ka mau au ki te Paipera--ka timatatia taku korero i te kawenata hou, ka whakaritea iho ko te ata, ko te ahiahi, hei takiwa korerotanga moku i te pukapuka o te Atua--kihai hoki i roa rawa, ka ngau te mamae, ki roto o taku ngakau, mo te tini o aku kino, o aku hara--muri tata iho ano ka pa te wehi nui ki au--ka mahara ake au ki te kupu nei "Awhea ano koe ka tahuri, inahoki ka maha rawa nga whakaohonga mou,"--Inoi tonu iho au ki te Atua kia homai he ngakau ripeneta moku--koiano; --pono pu iho i au e korero ana i taku pukapuka ko taua wharangi nei "kua whakanuia ia hei Piriniha, hei Kai-Whakaora, hei homai ripenetanga hei
[Image of page 55]
kai muru mo te hara." Mahue ake taku pukapuka, ko te tino haringa, i hari ai taku ngakau, ka hamama ake taku reo, ka karanga, "E Ihu, e te Tama a Rawiri--E Ihu, e te Piriniha o runga rawa, e te kai Whakaora i te tangata, homai he ngakau ripeneta moku!"
Ko te tu o taku noho kahore ano i poka ke, ara, ko nga kai, ko nga oranga e ora ai te tinana to te ahua ano o mua,--engari ko taku hinengaro kua marama mai tetehi wahi,--no te hono tonu hoki o te korerotanga i te pukapuka o te Atua, na te mahi Inoi atu ki a ia, ka ngawari haere te ngakau, ka tatu,--otira katahi ano ahau ka rongo iho ki te pai o anei tikanga; Nakonei, ka whakaro au, ka hoki haere nei ki te ora, me tahuri au ki te mahi kai maku, kia pai ai hoki taku noho.
No te 4 tae noa ano ki te 14 o Hurai, he haerere noa iho taku mahi, penei me te turoro, ka oroko ora ake i te mate, haere ake ano ko taku pu, he haere noa iho.
Ka tekau nga marama i noho ai au i tenei moutere mokemoke; ka whakaaro hoki au kahore he kai tiki mai moku, inahoki kahore ano te tangata i kitea mai ki tenei whenua--katahi ano pea ki au; --heoti ano, oti marire te hanganga o taku kainga, ka puta taku whakaaro, kia haere au kia titiro haere i te nuinga o te motu e nohoia nei e au--me kore ona kai tupu ake.
No te 15 o nga ra o Hurai, ka timatia taku whakahaere o te motu ka timata taku whakahaere i te Awa, he wai iti nei--ko te awa, i whakaterea mai ai nga rakau o te kaipuke i mua ai. --Wahi iti nei te paringa atu o te Tai ki roto,--ko runga ko te kauru, he wai maori he wai-rere, he wai pai noa iho, na te Raumati, kua tu--a--mimiti tetehi wahi.
[Image of page 56]
Ko uta, ko te tahataha o taua wai nei, he mania pai noa iho,--ko uta rawa e tupuria ana e te Tupeka, e nga kai ke, kowai koa ka mohio, tena pea he kai pai ano.
Moe iho, ao ake, ko te 16, ka haere ano au i taua wahi, ka mahue mai te kauru, ka tutaki mai i te motu ngahere,-- no konei, ka kitea ko nga hua rakau, ko nga merengi, ko nga hua waina, kua nui noa atu te tupu o nga waina, kua totoro haere i runga i nga manga o nga rakau, rokohanga iho ko te maoatanga o nga waina, ka tirohia atu te tautau o te Kerepi maoa tonu--heoti ano, ko te tino haringa i koa ai toku ngakau, otira kai tupato au, he mohiotanga noku ki te matenga o etehi o matou Pakeha i riro i te herehere i ko i te tua whenua,--ko tenei kai mahara tonu ahau--ko te nuinga i horahorangia ki te ra kia maroke, penei me te paramu maroke e hokoa nei.
Moe iho au i tenei po i runga i te rakau--ao ake, ka haere, haere tonu ano i roto o taua awawa, e wha pea nga maero i haere ai au, he hiwi kei tetehi taha, kei tetehi taha oku.
Ka taea tenei wahi, he wahi tuwhera, ka haere, ka taheke te whenua, pono iho ko te wai-rere,--ko te pai koa o te ahua o te whenua, ko te matomato o te rau o te rakau, tena e kiia he mahinga na te tangata.
Ka kite au i konei i te Kokonaiti, i te Remana, i te Orani--he rakau tupu noa iho, kaore ona hua, engari ko nga Remana he kai kawa ko nga mea enei i whakiia e au, ko te wai whakananua ai ki te wai Maori, pai tonu hei patu mo te hiawai.
Heoti ano, ka whakaaro ka whai kawenga au hei hokinga ki te kainga--akuanei tangohia ake ko nga Merengi ko nga Waina, he puranga
[Image of page 57]
ke ano, he puranga ke ano,--whawhaki marie ana--a ka tini, waiho iho,-- haere ake au hia hia ake nei, taria hoki te nuinga e tiki mai.
E toru nga tino rangi i haere ai au--ka hoki ano ki te kainga, (ko tenei me ki kau he kainga) tae rawa atu, kua koparu noa iho nga waina, ta te kai kua tino maoatia, maringi ana te wai--heoti ano nga mea i ora ko nga Remana, hia hia ake nei.
Moe iho ao ake, ko te 19 o nga ra; akuanei ka haere au ki te tiki ki te pikau mai i aku kai--haere ake ko nga peke e rua he mea hanga marie, te haerenga i haere ai au, ka hono ka tae atu ki te puturanga o nga mea, ka kite atu au ki nga merengi, ki nga waina kua titari noa iho, ko etehi kua pareho te kai --heoti ano, ka mohio au he kararehe no te ngahere nana i kai.
No te 3 o nga ra o Akuhata, ka maroke nga waina i horahia e au ki te ra, pai tonu,--tangohia iho e au i runga i nga rakau,--wahi iti nei, kua puta rawa ko te ua, mei kore te hohoro oku ki te hari ki ro whare, penei kua kino i te uanga iho e te ua, e mate hoki au i te kai kore, a te makariri,--no naianei no te 14 o Akuhata i timata ai te ua, kihai hoki i mutumutu a taea noatia a waenganui o Oketopa, waiho iho i roto o taku Ana noho ai.
No naianei, ka whanau ko tetehi o aku ngeru, e toru tahi nga tamariki, kei te hua e ngaro nei kua mate, no te putanga mai me nga tamariki ka ora hoki taku ngakau,--heoti ano ko te tino whanautanga i whanau ai, mano tini te ngeru. o taku kainga, patua iho, i te kino, i te hoihoi.
[Image of page 58]
No roto, no te 14 tae noa ki te 20 o Akuhata he ua tonu te mahi; tohutohu tonu i au kei maku i te wai, kei pangia ano e te mate,--na taua ua nei, ka kore he kai maku,--tua rua aku putanga ki waho ki te pupuhi, haere ake ko te Nanenane ko te Totoiho, ka ora hoki taku ngakau--I wheneitia te whakaritenga o te kai maku i nga rangi katoa--he tautau waina maroke mo te kainga o te Ata--ko te kiko Nanenane, Totoiho ranei mo te Tina--tunu ai ki te ahi i te kore kohua-- ko te kainga o te ahiahi, ko nga hua Totoiho.
Hepetema 30. --Ko te ra huringa tenei o te Tau--ka Tau tahi au ki tenei motu--no naianei ka taua nga maka o taku Rakau i tapahi ai, e 365 o nga ra--ka waiho ko tenei rangi hei rangi whakawhetainga moku,--nohopuku tonu kahore hoki i kai--ka tahuri iho ahau ki te inoi, ki te whaki i aku kino ki te Atua,-- he tika te whiunga i au kia mamae,--mutu rawa ake, ko te inoinga atu kia atawhai mai ki au mo te aroha o tana Tamaiti o Ihu Karaiti.
Ta te tangata kahore nei ona whakaaro ki te Atua, noho kuare noa iho, kahore he maharatanga ki nga Ratapu--kua mahue noa ake te tapatapahi o nga maka ki runga i taku rakau, kua wareware noa iho nga ingoa o nga rangi, heoti taua marietia ana nga ra o te Tau ka rite, wehewehea iho nga wiki, muri iho ko nga Ratapu--e rua rawa nga rangi i ngaro i te tatauranga ai.
Kihai hoki i roa rawa iho ka pau haere taku mamangu, mahue iho te tuhituhi o te tini o te mea, ka tuhia anake ko nga korero nunui.
Ka roa nei taku nohoanga, ka mohio au ki te titiro
[Image of page 59]
i nga marama ua, i nga marama paki--whakaritea tonutia iho nga oranga moku kei rokohina au e te mate kai--i mohiotia ai, he kawenga na te mate o te kai o te aha, koia tenei, tupato marie--heoti, ko te mea i tino he ai au, me korero marie akuanei, me whakahoki ano ki nga purapura o nga Pare witi, tupu nei, ka maroke, ruia ai ano ki te whenua hei whakanui kia tini hei kai maku,--i whakaaro ai au e pai te ruinga i muri iho o te ua, e hoki haere ana hoki te ra.
Penei rawa hoki au e ngaki ana i te mara, he rakau maori nei te Ho, ruia tonutia iho nga purapura, nei ra, na te tupato marie oku, ko te kore hoki, kaore ano i ata mohiotia nga marama mo te whiunga o te purapura ki te whenua, whaitohungia marietia, kotahi te aohanga ringaringa i waiho.
Maringa nui i wheneitia ai he whakaaro moku,--inahoki, no te putanga mai o te ra, kaha tonu iho, ko te ua hoki i kore--ko aku purapura kihai i tupu, kihai i aha, waiho nei, waiho nei, no nga marama ua katahi ano ka tupu ano he purapura ruinga houtanga.
No muri ka kimihia e au ko te wahi makuku hei tupuranga mo aku purapura--no mua tata ake i nga marama ua o Maehe o Aperira i ruia ai, tupu tonu ake-- otira, kaore i tino nui rawa nga purapura, ko nga wahi toenga o mua, ko nga mea ruinga hou, huihuia e kore e eke ki waenganui o te Puhera.
Na te tohutohu marie oku i nga purapura, i mohiotia ai nga marama hei whiunga ki te whenua, ka mohiotia, e rua nga ruinga, e rua hoki nga tapahanga o te witi i roto
o te Tau kotahi.
I whenei te tikanga o nga wehenga o roto o te Tau, i
[Image of page 60]
whakarerea to te Hotoke to te Raumati, i pokaia ketia ko nga marama ua ko nga marama paki, i whenei te ahua;
| Ko tetehi wahi o Pepuere
Ko Maehe
Ko tetehi wahi o Aperira
|
He marama ua anei.
|
| Ko tetehi wahi o Aperira
Ko Mei
Ko Hune
Ko Hurai
Ko tetehi waty o Akuhata
|
He marama paki anei.
|
| Ko tetehi wahi o Akuhata
Ko Hepetema
Ko tetehi wahi o Oketopa
|
He ua.
|
| Ko tetehi wahi o Oketopa
Ko Noema
Ko Tihema
Ko Hanuere
Ko tetehi wahi o Pepuere
|
He Paki
|
Ka kaha te hau, ka roa nga marama ua--no konei no taku mohiotanga ki nga wa o te ua ka whaimahara tonu, ara, ko nga kai maku ka tiki ka mahi mai i roto o te paki,--i wheneitia ai taku tikanga, he wehi noku kei pangia ano au e te mate tuhauiri ina kawea ki waho e te mate o te hiakai i te wahi o te ua.
No roto no nga wa ua, ka noho i roto o te whare ka whakamatau ahau ki te raranga kete maku.--i mohio ai au ki te raranga kete, he kitenga noku i nga kai hanga kete e mahi ana i te kainga o taku Matua--ka whakaaro au ki nga rakau i tikina i tapahia mai ai nga ngerengere o taku Pa, ko nga Kakareao papai era.
Moe iho, ako ake, ka haere tae tonu ki aua rakau nei, whakamatauria ana, pai tonu--tahuri ki te tapahi kia tini waiho i roto o taku Pa, kia whitingia e te ra kia maroke, mo nga wa o te ua, ka tahuri ka mahi, ka raranga--ka mahi nei au ka raranga, ko nga mea nonohi, ko nga mea
[Image of page 61]
nunui, ko nga mea nunui hei takotoranga mo aku witi ki te aro nui haere he witi maku,
Ka oti tenei mahi aku--titiro iho au kahore aku oko takotoranga wai, hei kohua kai hoki maku,--he pounamu anake nga mea i riro mai i runga i te kaipuke, ko nga kaho Rama, e takoto ki ana ano, kahore ano i inumia-- ko te Kohua, ko te Paipa hei puhipuhi tupeka, erua anei mea oti ake te hanga i te kimihanga a te whakaaro.
Noho iho au, me te hiahia oku kia tikina, kia tirohia te nuinga o te motu nei, ko tetehi wahi kua oti te whakahaere i mua, ka mea hoki au inaianei kia whakatutukiria taku haerenga o mua,--penei rawa hoki ka haere au -- haere ake, ko te Pu, ko te Patiti, ko taku Kuri, ko nga Hota, ko nga Paura, ko nga Taro, ko te Tautau waina maroke, hei o moku,--ka eke au ki te taumata whakamutunga mai o tera haerenga oku, ka titiro tonu atu ko te moana--ko te pai koa hoki ko te marama, ko te watea o te kapua ka kite atu au ki te whenua e pouri mai ana i tera tawahi--he tua whenua ranei, he moutere ranei, ko wai koa kei te mohio.
Taku i mea ai, ko tetehi wahi pea tenei o Marikena, i piri pu atu ki te whenua o nga Paniora--ka whakaaro au, kia penei pea te ekenga o to matou kaipuke ko reira, kua mate noa ake tenei te patu e nga mangumangu o ia whenua--ka mea au na te Atua pu ano tenei whakaaro atawhai moku, koia te kawenga ketanga mai ki tenei moutere noho ai.
A ko tetehi whakaaro ano oku--mehemea ko te whenua o nga Paniora, ekore pea e roa rawa ka kite atu au i nga kaipuke rerere atu ki reira--ko tetehi whakaaro ano oku, ka kore i tera, ko nga whenua o waenganui mai, he whenua
[Image of page 62]
Iwi kohuru, he Iwi kai tangata pea, ekore te tangata e pahure i taua Iwi nei te patu, kai rawa.
Penei hoki oku whakaaro, me te ata haere marire oku,--ka titiro au ki tenei taha o te motu nei, ko te whenua pai rawa tenei, i tupu te tarutaru, i tupu te rakau papai, i tupu te aha,--ka kite au i konei ki te Powhaitere e rere ana i runga i nga rakau, mea noa ki te hopu hei manu whangai ki te kainga--kotahi te manu i hopukina e au otira, wahiiti e mate rawa i te whiunga ai e au ki te rakau--tau maha e noho ana i te kainga, ka mohio ki te korero, ka mohio mai hoki ki te karanga i toku ingoa.
Ka tahi ano te haerenga i tino ngahau--ka kite ki nga kararehe ano me te Rapeti nei te ahua,--ko etehi i whai ki te ahua o te kararehe Maori--ko te mate, i mate i te puhanga ai, ko te kaingatanga i kore, he wehi noku,--hei kai aha koa ianei, e pukei nei te kai maku--ko nga Nanenane, ko nga Kuku, ko nga Tatoiho, apiti mai hoki ko nga Waina maroke--kei whea ianei he kai hei rite mo taku kai, kotahitahi nei ano te tangata mana e kai!
Kihai hoki i matara te haerenga moku i te rangi kotahi, e warea tonutia ana ki te kopikopiko, ki te titiro mea hou, po rawa iho e rua ano nga maero i oti te takahi,--toku moenga i te po, ko runga ranei ko te rakau, ko roto ranei ko te Pa, he mea tiatia marie ki te rakau kei tikina mai au e te kararehe oho whakarere.
Akuanei ka tatu ahau ki tatahi; ka titiro au ki te pai o tenei taha o te motu, ko te taha kino rawa tera i te kainga e nohoia mai ra, he kore no te kai o reira--engari ko tenei taha huhua tonu te kai, tona kai he Totoiho, he Manu, ko nga ingoa kaore i te mohiotia, engari ko nga Korora, ko nga manu era i mohiotia e au.
[Image of page 63]
Whaitohu marie au i aku Paura,--whakarerea atu nga manu tahuri tonu ki te pupuhi i te nanenane, i te mea roaka te kai,--ko te pai koa o te whenua, ko te tika tonu, ekore e orokohaere atu te tangata kua kite rawa mai, tahuti tonu atu.
Ahakoa i pai ake tenei whaitua o te motu nei, aroha tonu atu au ki te kainga, kahore he meatanga kia nohoia konei hei kainga moku--ka haere tonu nei au i tatahi, tekau marua pea nga maero,--poua iho te pou i konei-- ka hoki au i konei--i mea ai au, mo tera haeretanga mai oku, me ra tetehi whaitua he ara moku, me kore ranei e tutuki mai ko taua pou nei ano.
Ka poka au, he ara ke hei hokinga moku, e hua e marama tonu te titiro ki te nuinga o te whenua, hei ara taki atu moku ki te kainga--akuanei ka he au i konei, wahiiti nei hoki te haerenga atu ko te awa awa, he Hiwi kei tetehi taha, he Hiwi kei tetehi taha, ka ngaro te huarahi moku i konei--mea noa ki te ra hei arataki moku, kahore hoki i tika,-- rokohanga iho, he kohu, haere pohehe noa iho, puta uaua ki tatahi, ka tae atu ki taku pou, ka whai ano i te huarahi i haere mai ai au--heoti ano, ka tika haere i te ara ki te kainga,--ko te kaha hoki o te ra, ko te taumaha o taku Pu, o te kawenga, wahi-iti au e mate.
Penei hoki e ata haere ana au, ka tae marire ki te kainga--heoti ano ko te tino oranga i ora ai toku ngakau, ka takoto iho ki taku moenga ka moe--i koa ai toku nga aku, he tirohanga noku ki te pai o taku kainga, ka po maha nei hoki ahau i te kopikopikotanga noatanga i waenga koraha--ka mea au i konei, kati rawa ano he haerenga moku ki tawhiti, engari ano te wahi tutata mai e pai tera.
[Image of page 64]
Kotahi aku tino wiki, i okioki ai ahau,--warea tonutia iho ki te hanga i te whare hei nohoanga mo taku Powhaitere, penei rawa hoki kua mohio, kua waiho hei hoa noho moku --Muri iho ka haere au ki te tiki i taku kuao nanenane, tae rawa atu kua hemo i te kai--tahuri tonu au ki te kimi mea hei kai,--mea rawa ki te herehere ki te Taura hei arahi,--hei Taura aha, i te mea kua rarata noa iho i te hemonga i te kai, whai tonu i muri oku, waiho rawa hei kuri whangai maku, piri tonu mai ki au.
Ko te taenga tenei, ka tae ki nga wa o te ua,--pono iho hoki ko te 30 o nga ra o Hepetema, ko te ra hoki tenei "i paea mai ai to matou kaipuke i noho ai ki uta i tenei motu--ko te rua hoki tenei o aku Tau i noho ai--peratia ano me tera hurihanga tau o mua, waiho rawa hei rangi nohopukutanga moku,-- (he hokinga atu ki te ao marama i kore); --po noa, e inoi atu ana ahau ki te Atua, e whakawhetai ana mo ana mahi atawhai mai ki au i au e noho mokemoke nei,--ka tino whakawhetai atu au ki te Atua, nana nei te whenua mokemoke nei i whakangahau, inahoki, penei pea, i waenganui ahau o nga mahi o te ao kua rere ke aku whakaaro,--tena ko tenei, ahakoa, ko te kanohi o te tangata i ngaro atu i au, ko ia tonu ko te Atua kei toku aroaro, e homai tonu ana i te tomairangitanga o tana atawhai ki au, kia pai ai te noho i tenei wahi, kia anga tonu atu te titiro ki a ia i tenei ao, hei huarahi moku ki tera ao a muri ake:
Whenei hoki ka mahara toku ngakau, engaringari tenei nohoanga oku, i tera wahi, i to te taitamarikitanga, i kino rawa i reira, inaianei hoki, kua rere ke, kua pai,--i mua tata ake nei, he tangi tonu te mahi, inaianei, e koa tonu ana--I mua, ka titiro au ki te whenua nei, ki te mounga,
[Image of page 65]
ki te ngahere, ka titiro atu ki te moana ki te kai arai moku, ka hemo noa iho toku ngakau i te mamae, ka aue noa iho, ka tangi --a he mea ano, ka rokohanga ki waenganui o te mahi, ka mahara ake ko toku kotahi, ka mahue te mahi, ka noho, ka whakamamae, ka wairangi noa iho,--ma te auetanga, ma te roimata ranei kia puta, ka ngaro haere ai te mamae o te ngakau.
No naianei he whakaaro ke oku--he mahi korero tonu i te pukapuka o te Atua, ia ranga ia rangi--ko nga korero o roto ka homai hei tikanga moku,--nokonei ka tino whakawhetai atu au ki te Atua, i pono ai te homaitanga o te Paipera maku e aku whanaunga i Ingarangi,--ehara hoki ianei i te mea ki atu kia homai, he mea kohi noa mai i roto i te nuinga o aku taonga, wahi-iti nei hoki kua ngaro atu ki te moana i te tahuritanga ai, a na te Atua anei tohu atawhai moku.
Ko nga marama anei o Noema o Tihema, ka hono hoki ka pakari aku Pare me aku Raihi,--otira he mahinga iti nei, na te kore purapura koia i iti ai taku marama, i ngaro noa iho te nuinga i te ruinga tuatahi, i te whitianga ai e te ra i roto o nga marama maroke, i te mea kiano au i mohio ki te tikanga o nga wa mahi kai o tenei whenua; --inaianei hoki kei te ora noa taku mara te pareho i te Nanenane, i te tini o te kararehe te kai, ka whakarongo ki te reka o taua kai nei o te Pare o te Raihi kihai waiho kia takoto--heoti ano, tahuri tonu au ki te taiepa, e toru nga wiki i mahia ai ka oti--na te taiepatanga, na te pupuhi, na te whakangau ki te kararehe, ka whati taua inati mea nei, ka toe koa hoki nga kai o taku mara.
Kihai ano i roa ka puta mai ano te he moku,--na te
[Image of page 66]
Nanenane i te tuatahi, inaianei hoki he Taua ke te taua hei patu moku--ka haere te kai o taku mara ka pakari, ka hui mai ko te tini o te manu, ano me te tikaokao maori nei te ahua, e whanga ana i au kia pahure ke; ka kite au puhia tonutia ki te Pu, te tino ohonga i oho ai, mangu ana te rangi i te tini one one o te manu, i waenganui pu o te mara e kai ana.
Heoti ano, ko te tino pouritanga i pouri ai toku ngakau,--i whakaaro hoki ahau, ka penei ka pareho taku mara i te manu, kei whea he kai maku ki muri ake,-- no tenei kaingatanga, kihai i tino nui, wahi-iti nei.
Penei hoki ka puru au i taku Pu, ka noho i te taha o te mahinga ki te whanga i te kai takahi i taku kai, titiro tonu atu au i nga manu e noho mai ana i runga i nga rakau,--kihai hoki i mamao atu taku haerenga ka haere ka whakangaro, ka whakahokia ano ki waenga e te manu,--heoti ano, ka puta tonu taku whakatakariri, ka whakaro hoki ki te kai maku ka ngaro, puhia tonutia iho--e toru tahi o nga manu i mate,--akuanei, no te matenga, tikina atu, whakairia ki waenganui o te mahinga kai, waiho rawa hei Tupapaku whakawehi mo nga manu ora--te tino wehinga i wehi ai--kihai hoki i kitea te ahua o te manu te tahutitanga i tahuti ai, noho ke ki tera whaitua o te motu.
Ka koa au, ka ora hoki taku ngakau--no nga ra whakamutunga o Tihema ka tapahia taku kai, ko te tuarua tenei o nga tapahanga o roto o te tau kotahi nei--na te kore Toronaihi, hanga iho e au ki nga Hoari o to matou kaipuke, i motu ai te tapahi--ko runga kau, ko nga kai i tapahia, kohia ki roto o te kete, hari ai ki ro whare, mukumuku ai ki nga ringa--oti rawa ake e rua nga
[Image of page 67]
puhera o nga Raihi, e rua me te hawhe o nga Pare, wahi-iti nei hoki nga purapura i ruia ai, ko raro kau o te Puhera i ngaro.
Ko tenei, ahakoa--he oranga no te ngakau,--ka titiro ahau ka whakaaro, ekore e whai taima ka whakanuia he kai maku--heoti kua takoto nei nga kai, me pewhea he Mira hei hurihanga, hei hanganga iho ki te Taro,--ka mutu tenei, ko te tununga ki te ahi me pewhea, kahore nei he oko hei takotoranga? --heoti ano, puta tonu ake te whakaaro o taku ngakau, me waiho marie anei hei purapura, hei whakanui mo tetehi mahinga maku, kia waiho, kia whakamatauria me kore ranei e oti he mea maku te whakaaro, kia pono ai he kai maku te huri, te tunu ki te ahi.
I konei hoki ka mahara ake toku ngakau ki te tikanga o te kupu nei, "me mahi ka kai ai te tangata i te kai"-- ahakoa mano te kai kahore he kai i rite ki te witi, i te tini o nga mea hei raweke e oti ai, ka waiho hei kai.
Na te kore o te mea hei raweke, na konei ahau i whakararu tonu--o te timatanga mai ra ano,--inahoki, no te whiwhinga ki nga purapura ko nga purapura anake--i kore te Parau, i kore nga Hapara hei mahi-- he mea mahi ki te Ko, ki te rakau maori noa iho--ngenge noa iho i te mahinga,--muri iho ko te ruinga ki te whenua,--he mea tiki ki te rau rakau, ko te mea tenei i tanumia ai ki te whenua--no te tupunga hoki ka tupu, ko te taiepatanga, ko te tapahanga, ko te patunga, ko te Mira, ko nga Tatari, ko nga Oko hei hanganga ki te Taro, ko te Omu hei tununga, i kore katoa anei mea, na te tini o nga whakaaro o roto o te wa kore, i kore ai oku whakararunga, ahakoa i te ngaro, tenei ano te ngakau hei whakaaro--penei koki,
[Image of page 68]
kua whakaritea nga Pare me nga Raihi, mo te waiho anake hei purapura, taria marie e kai kia nui noa atu, ara, ko nga marama e noho noa iho ai, ko era i whakaritea hei marama whakamatau ki te hanga ki te reweke i nga mea hei mahi mo nga kai maku.
I te tuatahi ano ka timata he ngaki maku i te whenua,--inahoki e ngaro te eka i aku purapura,--otira, waiho taria marie e ngaki kia oti he hapara te hanga,--kotahi tino wiki i mahia ai te rakau hei hapara, oti rawa ake, he hapara taimaha e mate te tangata i te ngakinga i te taimaha,--heoti, oti whakauaua, e rua nga mara, i mua tonu o toku whare, ruia tonutia iho nga purapura, hanga tonutia iho te taiepa, he rakau whakatupu,--i peneitia ai, kia tupu, waiho tonu ai hei taiepa, kahore he mahinga ki mua ake--e toru nga marama, i mahia ai anei mahi ka oti--otira, na te ua hoki tetehi wahi i whakaroa.
No mua ano taku meatanga kia hanga he oko maku, i mea au me hanga ki whea?--Otira ka whakarohia e au ki te kaha o te ra o tenei whenua, ki te aro kitea i te one keretu e oti ano te hanga hei takotoranga kai maku.
Penei rawa ano ka tahuri au ki te mahi--pono rawa ake, ko te tino rarunga i raru ai ahau--inahoki, e hanga atu ana ko nga oko, e ngakuru noa iho ana; ko etehi whitingia iho e te ra, pakaru tonu atu,--mahi nei, mahi nei --oti rawa ake o nga mea i hanga ai e au, e rua rawa nga mea i maro--erua tino marama i mahia ai nga oko, ka oti --akuanei, ko nga oko erua, whakanoho rawa ki roto ki nga kete, i hanga ai e au ki te kakareao, kia pai ai te takoto, kei pa ki te mea ka pakaru,--ka mea au ki anei oko erua hei takotoranga mo aku Pare, kia pai ai, kia maroke ai.
[Image of page 69]
He aha koa ianei kihai i tupono tonu te otinga o nga Oko nunui, engari ko nga mea ririki i oti, ko nga Tihi, ko nga Panikena, ko te kaha koa iho o te ra pai tonu te hanganga.
Ko taku i tino minamina ai au kia oti te hanga, ko nga oko hei takotoranga wai, hei whakaekenga atu ki runga i te Ahi--hei kohue kai,--ko tenei, kaore ano i te taea e au te whakaaro, he ngawari he ngakuru noa iho no nga oko; --engari, no tetehi rangi, no te tineitanga o taku kapura, ka kite au ki te whatianga wahi-iti nei, he kore-- nga mai no nga oko e hanga nei e au--rokokanga iho, kua maro ke i te tahunga a te ahi, i wahi-iti whakatupu kowhatu--whero tonu me te pereki nei --heoti ano, ko te tino koanga i hari ai toku ngakau,--ka titiro iho au ki te marotanga i te tahunga ai e te Ahi.
Me pewhea koa ianei--huatu tahuri tonu au ki te mahi oko maku,--ko te rongo, e rongo korero ana ano au ki te tu o te ahi e tahuna ai tenei hanga te oko,--ko te mohio i kore,-- ko tenei,--whakaturia marietia ana nga oko, ano ka rite marie, ka tahuna haeretia te ahi ki te taha-taha-- tahu tonu i te ahi, ka whero nga oko, ko te pakaru i kore--heoti ano ka ata waiho marie, me te whakaiti haere o te ahi, po noa, a ao noa--ao ake ko te tino otinga i whiwhi ai au ki nga oko moku,--heoti ano ko te tino koanga i koa ai au, kihai ano i takitaro e mahi e hanga ana i te oko, penei rawa ake hoki, ko te whakamatauranga i whakamatau ai au ki te kohue i te kiko Nanenane hei Hupa, hei kai maku.
Ko te otinga tenei i oti ai nga oko, muri iho, ko tetehi mea kowhatu nei hei whakaritenga kautanga mo te Mira, hei whakangawari mo te pata o te Kaanga,--kimi noa,
[Image of page 70]
kimi noa, kia kitea ko tetehi kowatu, kaore hoki,--mea rawa iho, he poro rakau,--akuanei haua ai ki te Toki a waho, ka oti, ka haua ko roto, ka tahuna ki te ahi kia whai-riu, me te riu waka nei--ka oti tera, tahuri tonu iho ki te hanga i te Tuki--ko te rakau i hanga ai tera, he rakau maro noa iho--ka oti, waiho iho, mo te pakaritanga o te kai ka tuki ai kia ngawari, ka pokepoke hei Taro.
Ka oti tenei te Mira,--akuanei ka kore hoki he Tatari hei tatari, kia pai ai,--kimi noa i etehi whakaaro, mo tera mea, mo tera mea, kore noa iho kihai hoki i pono-- he huruhuru ano to nga Nanenane, ma wai koa e whatu-- nana ka tupono ki nga Aikiha o nga Heremana o to matou kaipuke, hanga ake, e toru tahi nga Tatari nonohi nei.
Ko te otinga tenei, ka oti nei nga Tatari--ka whakaaro koki au me pewhea ra he tununga i nga paraoa ki te ahi ina oti te hanga,--ka whakarohia ano e au--ka hanga ano ko nga oko, ko te whanui i whanui, ko te hohonu i kore--akuanei, ka tahuna ko te ahi, he ahi whakapipi a raro e au ki nga pereki--ka tirohia atu ka wera nga kowhatu, ka tahia, ka homai ko nga Taro, ka taupoki iho ki te oko, ka tahu marie i te ahi ki te tahataha,--te maoatanga i maoa ai, pai tonu--ka mohio nei au--ka kite ki nga Raihi pokepoke rawa--ka tunu ai ki taua Omu nei ano.
Oti katoa ake anei mahi, ka taea hoki te toru o nga tau --otira, he mahi ke ano, he mahi ke ano, ko te ruinga o te purapura ki te whenua, ko te tapahanga ai, ko te mahi ki te whakapu ki te patu, ki te tatari, ko te tini noa iho o nga mahi,--nokonei, wahiiti ka whai tau i te mahinga i taua inati mahi nei, ko te tuatoru ianei o nga tau o taku nohoanga ki tenei motu.
[Image of page 71]
Ko tenei, ka titiro au, ki te nui haere o aku kai, ka puta hoki taku whakaaro, kia hanga he whare takotoranga kia nui; --inahoki, titiro rawa ake ahau, ka rua tino tekau o nga Pare witi, ka rua hoki o nga Raihi,--penei hoki, ka makona au i te kai maku, waiho iho ko nga purapura anake mo te whenua; te tino kaingatanga i kai ai au, he mea kia mohiotia ai te wahi e riro hei oranga i roto o te tau kotahi, kia whenei hoki, kia kotahi ano te ruinga i roto o te Tau tahi,--heoti ano, no te kitenga ka kitea o taua tikanga nei, ka kitea hoki te raneatanga o te kai, ka mahue i konei te rua o nga mahinga o te kai ki te whenua, ka tango ki te ruinga kotahi.
E warea ana ahau ki te mahi i anei mea, ka hokihoki ake te whakaaro ki te whenua i kitea atu ra, e takoto mai ana i tawhahi o taku motu,--i mea ai au, me kore ranei, he tuawhenua, tera pea te nohoia mai ra e te tangata, kowai i hua ai, ki te whiti atu ki reira, ekore ranei e whai huarahi hei tahutitanga, hei hokinga moku ki te ao marama
Ka meake toku ngahau i konei, mehemea pea ko taku Tamaiti ko Huri i konei, whiwhi ai ki to maua poti i rere haere ai maua i waenga moana nui, penei ka ora taku ngakau,--penei rawa ano, ka haere au ki te titiro i te poti o to matou kaipuke, na te nui o te Hau o te ngaru whiua ketia ana ki tahaki takoto ai i te tahuritanga ai o to matou kaipuke, rokohanga atu e au, ko te takotoranga ano i te tuatahi, kua hurihia ake, ko te takere ki runga, i te taha whakauta e piri ana, kaore hoki i te taea atu e te tai.
Na te kore tangata hei hoa mahi moku kia pai te hanga, hei to atu ki te moana, penei e whiti taua poti nei ki te rere atu ki te whenua o nga Paniora,--ko tenei koa hoki, he hanga noa iho--inahoki, kia nui noa mai he tangata
[Image of page 72]
hei whakara i taua poti nei ki runga,--heoti ano, ka whakarohia ano e au, ka haere au ki te Ngahere ki te tapahi rakau mai hei hua, i mea ai au ki te aro maranga i nga rakau te hua ki runga, ekore hoki e takitaro, ka oti nga pakaru te hanga, ka pai hei poti rerenga atu moku ki te moana.
Penei hoki e mahi ana au--e toru nga tino wiki i whakamatautauria ai, kore kau noa iho,--te taea hoki te hua, ka keria e au ko nga one one o raro, kia huri ki raro, whai titoko rawa, kei taka whakarere i te horonga ai o nga one one.
Oti rawa tenei,--koia koa i aha ai,--mea rawa iho ki te mahi, kua piri ano i tona piringa, mau tonu--ko te taimaha koa hoki, kei whea he tangata hei to ki te moana-- mahue ake, ta te raru hanga, ka rarua; --na te raru koa hoki i aha ai, ko tenei, minamina tonu te ngakau ki tera tarawahi o te whenua kia taea atu--penei rawa ano, ka whakaro au me hanga ki te waka maori,--me tua ki te rakau nui o te ngahere, ka tahu ai a roto ki te Ahi hei riu,--wahi-iti rawa kua timata he mahi maku,--na te whakaaro ka puta noa ake, kei whea ra he kai to mai i te ngahere kite moana?--akuanei, ka maumau mahi au ki te tua ki te whenua, ki te tarai marie kia oti, ka kore he tangata hei to, hei mahi ki whea tenei mahi--i pono ai te tata o ta te tangata Maori o tana waka, he tokomaha no ratou ki te to atu ki te moana.
Ko tenei, i te ngaro noa iho oku whakaaro, ara, te whakaaro wawe, taria marie e hanga kia marama te whakamanutanga ki te moana,--inahoki, he hanga noa iho te whakaterenga ki te moana, tena ko te toanga mai o uta, kowai koa te maia?
[Image of page 73]
Heoti ano, i penei au me te Porangi kua wairangitia noatia iho,--ka manakotia tonutia iho te mahi maku,-- me te whakaaro ano, ki te wahi e toia ai ki te moana,--ka mea au aua atu te toanga ki te moana, waiho, taria tera e whakaaro, kia kitea te otinga--hei kona, ka whai whakaaro --ekore tena e takoto i te maha o te whakaaro.
Ano, na te Porangi tenei mahi, me pewhea ianei, i te ahuareka o te whakaaro kia taea atu tera whenua te titiro --heoti ano, tahuri tonu au ki te tua i te rakau--kahore pea he rakau, hei rite mo taku rakau te nui--kihai pea i whenei te nunui o nga rakau o te Temepara i hanga nei e Horomana ki Iruharama, inahoki e Rima nga putu, tekau nga inihi o raro o te take, e wha nga putu ngahuru-ma-tahi nga inihi o runga o te kauru--e rua tekau marua te roa,--e toru nga tino wiki i tuaina ai taua inati rakau, ka hinga ki raro ki te whenua,--muri iho, ngahuru ma wha nga rangi i tapahia ai a runga o te kauru ka motu-- muri iho, kotahi te marama i tatakia ai a waho, muri iho ko te haunga o waenganui o te Riu, e toru nga marama o tera i mahia ai, ehara hoki i te mea tahu ki te ahi, he mea mahi marire ki te purupuru, ki te whao, oti rawa ake, kia rua tekau ma ono o te tangata hei kai hoe--ki te aro rere atu ki te moana e eke katoa aku taonga ki runga.
Heoti ano, ko te otinga i oti ai taku waka,--ka titiro au, ka koa, i miharo ai au ki taku waka, na te nui, kotahi nei ano te rakau i hanga ai,--ka mea au kahore he Waka hei rite te nui--akuanei, ko te taonga ki te moana, me pewhea? --kihai i matara te takotoranga ki uta, kotahi ano te rau o nga hikoinga waewae--kawe noa, kawe noa, kia taea, nohea hoki--i kino ai, he pikitanga, ko te hekenga i heke atu ai ki tatahi--akuanei tahuri tonu ki te keri i te
[Image of page 74]
whenua kia tiraha--mahi marie, a, oti noa--me pewhea koa ianei ka taea ai te waka taimaha nei.
Muri rawa iho, ka ruritia te roa o te whenua tae noa ki te mareretanga ki tatahi--i mea ai au kia keria he awa rerenga mai mo te wai o te moana, hei wai whakamanu mo te waka, mo muri hoki he whakataki kau ki waho-- Timata tonu iho ki te mahi--penei koki au e mahi ana, ka titiro ki te nui o te whenua, ki te hohonu, ki te whanui ki te kore wahi hei rukenga mo te one one, ka whakaaro iho, ko au anake ko te tangata kotahi nei hei mahi, ekore e oti wawe--kia ti ngahuru pea nga tau e mahia ana ka oti--akuanei ko te mahuetanga i mahue whakauaua ai taku mahi; --penei rawa hoki, ko te pouritanga i pouri ai toku ngakau, otira, na te kuaretanga o te ngakau, na reira i hohoro wawe ai te timata o te mahi, aea ranei, ko nga whakaaro, ko nga tikanga kia takoto wawe, hei muri, ka hoatu ko ta te uaua.
Heoti ano, ko te mahuetanga i mahue ai tenei mahi aku--ka roa rawa nei taku nohoanga ki tenei whenua, ka titiro au ki aku Rawa, kei te kore haere,--ko etehi kua pareho, wahi-iti nei nga mea i toe:
Ko taku Mamangu, kua kore noa ake--ko tenei, he mea whakananu ki te wai-maori, kihai hoki i pai i te tuhinga ai ki te pukapuka, ma tonu.
Ko te Mamangu tera, muri iho--ko nga Taro pihikete --o te paeatanga mai ra ano o te kaipuke--ahakoa i kainga marietia, kotahi nei ano te mea i kainga ia rangi ia rangi, kotahi ano te tau i kainga ai pau ake--no muri ka noho Taro kore noa iho au, a--taea noatia te wa i tupu ake ai nga Pare witi, me nga Raihi, mei kore anei, penei kua nui he rarunga moku.
[Image of page 75]
Muri iho, ko aku Kowheka, ka haere ka tarera noa iho --engari ko nga Hate anake, no te kaipuke mai ra ano, whaitohu marie rawa e au--ta te whenua werawera, heoti nei nga kakahu he Hate--e toru tino paiere o nga Hate i riro mai i runga i te kaipuke--ko nga Koti nunui, mo te makariri anake era--ko tenei, ahakoa nui atu te kaha o te ra o tenei whenua whai tonu ano au ki te weru weru, hei hipoki mo taku kiri, ahakoa ko au anake tenei, i mau tonu ano te whakama, o te kiri kau:
A ko tetehi ano, ka waiho ko te kiri anake, ka kore he hipoki, ka mate i te ngaunga e te ra,--nokonei i mahara tonu ai ahau ki nga Hate, ki nga kahu pai mo te ra--i whenei hoki me to te potae, ka whai hipoki mo te mahunga, ka maia te haere atu ki waho, i te ra e whiti nei.
Ka whakaaro au ki aku kakahu ka kore haere nei, ka mea au ko nga mea taretare noa, kia whakaritea kia pai ai te takoto--ko aku wekoti, kua kore noa ake--taku i mea ai, ko nga koti nunui o nga Heremana i riro mai i au i te tahuritanga o to matou kaipuke, ko era e tui hei Tiakete--ta te kuare hanga kihai hoki i pai te tui--ko tenei i hanga noatia iho, ka oti ko nga wekete e toru,-- ko nga Tarau, kihai hoki i pai te hanga.
Whenei hoki ka puta toku whakaaro ki nga hiako o nga kararehe, ka mate nei whakairia ai kia maroke--ko nga mea ngawari, ko nga mea papai, hanga iho hei Potae moku, kia maru ai i te ua--engari tenei i pai te hanga-- muri iho, ka whakaaro au kia tuia ko nga tino kakahu moku me tango ano ki nga hiako--oti ake te hanga ko nga Tarau, ko nga wekete,--oti rawa ake, i kino te tuinga --i kuare au ki te mahi kamura, kuare tonu iho ki tenei mahi ki te tui kakahu.
[Image of page 76]
Muri iho i tenei, ka tahuri au ki te hanga Marumarunga moku i te ra--i kite au i te hanganga o tenei mea ki te whenua o Nga Paniora, tona ingoa he Marara,--kia roa rawa, te mahinga ka oti--inahoki oti rawa ake, e toru nga mea i whiua i te kino o te hanganga--ko te wahi i raru ai au, ko te whakahokihokinga o te whare,-- mo te wahi haere ka huhua iho, te kapinga i kapi ai, ka waiho hei tokotoko, hei ringaringa hapai noa iho, heoti mahi marie ana, ko nga huruhuru o te hiako waiho rawa i waho mo te ua,--kei nga wahi whitianga o te ra he maru noa iho te mahi, katahi hoki au ka manawanui ki te puta ki waho haere ai.
Ko taku noho, e noho nei au, he noho pai noa iho,--i pai ai te noho he mea kua tatu te ngakau, kua waiho ko te Atua anake te kai whakaaro tikanga moku--nokonei i pai ai taku noho--he ahakoa mokemoke, ekore e kiia he mokemoke--ko te reo o te tangata i kore hei hoa korero moku, ahakoa ko tera i ngaro, ko te hinengaro toku hoa, ko te tino hoa, ko te Atua, inahoki kahore he hoa hei rite mona, penei hoki, e inoi ana, e karanga tonu atu ana ahau ki te Atua.
Akuanei, ka puta toku whakaaro, kia tirohia haeretia te taha whakamoana o taku whenua--penei rawa e uta ana i te kai mo runga i taku waka, he waka ano noku--utaina ake, ko nga Taro tunu, ko nga Raihi, ko te pounamu Rama, hei Rongoa inu moku ina pa mai te mate, (ekore hoki tenei hanga te Rama e kainga kuaretia e te tangata) ko te huka, ko te nanenane, ko nga paura, ko nga hota, ko nga Koti nunui o nga Heremana o to matou kaipuke-- kotahi i waiho hei moenga iho moku, ko tetehi i waiho hei hipoki mo runga.
[Image of page 77]
Rokohanga iho ko te ono tenei o nga tau o taku nohoanga mokemoketanga i tenei whenua--no te ono o nga ra o Noema ka rewa taku waka, e hua he wahiiti nei te wahi hei rerenga atu moku ka taea te awhiotanga o te motu nei--penei hoki e hoe haere ana ka tupono pu ki nga toka kowhatu, ki te tahuna e wero atu ana ki waho ki te moana,--ka titiro au ki te wahi hei rerenga atu moku, kei waho noa atu, kei te moana nui--whenei rawa ano ka whakahokia ki te kainga, kowai i hua ai e kore ranei e riro rawa atu ki waho--akuanei ka tukua taku punga, ka manu noa iho--ehara i te tino Haika, he Rino no to matou kaipuke hangahanga noatia iho e au.
Whakarewaina iho taku poti haere tonu atu ki uta, ko taku Pu ano ki taku ringa, piki tonu atu ko te taumata, titiro tonu atu ko te Rae kowhatu e wero atu ana ki te moana,--ka kite au, ka titiro, e pai ana, kaore i mamao rawa ki waho--engari to te Ia, ko te mea tera i kite atu ai au e kaha tonu ana,--ko tenei i ata tirohia e au, he wehi noku, kei kahakina taku waka ki waho ki te moana nui--mei kore te taumata nei i kitea atu ai te kaha o te Ia o tenei moana, penei, kua he noa iho au, ekore tenei a uta e hokia mai,--ko te la o roto o te taha whakauta, ko te Ia hoki o waho, kahore he putanga moku ki te ora.
Na te kaha o te hau, po rua au e manu noa iho ana i konei,--ko te hau i anga mai i mua o te Ia,--te tino whatianga i whati ai te ngaru, ka kitea ki taua Rae nei e pukeri ana--akuanei, kahore he putanga moku i konei.
No te toru o nga ra ka mutu te hau, ka aio te moana, ka tahi ano ka whakamatauria he rerenga atu moku--penei hoki e rere ana taku poti, no te ritenga meake rite ki taua Rae nei, ka whakarongo iho au ki te kaha o te Ia, ko
[Image of page 78]
taku poti e kawhakina haeretia ana--he aio tenei, kahore te hau i puhipuhi, kaore i aha--hoatu kau ko nga hoe hei pare haere ki waho, hei hoe aha, i te kaha o te Ia--heoti ano, ko te he tenei moku--ka mate rawa atu--i penei ai toku whakaaro, kei te tutakinga o te tai o tetehi (aha, o tetehi taha, ka hukeri noa iho, ka riro au te whiu ki te moana nui mate ai, ma te kore kai e patu,--he kai ano nga kai, he Totoiho. he mea kite no uta mai ano, utaina mai hoki ki runga i taku waka, kotahi te Kekewai--heoti, hei kai ki whea, ka riro nei tenei ki waho moana nui, kowai i hua ai tena a uta te taea e takoto ake nei, inahoki, kahore he whenua tata mai kei tawhiti ke noa atu nga whenua,
Penei hoki, ka taea a waho o te moana, titiro rawa ake ahau kua mamao noa atu a uta,--heoti ano, ko te tino rerenga o te wehi ki au, ka whakaaro hoki au ko te rironga tenei oku ki te moana nui, kahore he hokinga atu ki te kainga,--ko te mahi he hoe tonu, waiho tonu taku waka i runga o te Ia ahu whakararo--no te muri awatea, ka tahi ano ka tangi te hau, ka hari toku ngakau i konei--ahakoa kua taea tenei a waho o te moana nui--kihai ano i waiho roa, e whakara aua i te Ra o taku Waka,--mehemea i kohu te moana kua ngaro noa iho au, ma te kore kapahu hei whakatika i te rerenga moku ma konei au ka mate ai,--kihai hoki i takitaro ka kaha mai te tangi o te hau, ka tukua tonutia taku poti kia wawe te mahue mai te Ia ki muri.
Wahiiti nei te wahi i rere atu ai au, ka whakarongo iho au ki te Ia ka ngawari haere--ka marama hoki te titiro ki te moana--me ko tata atu, ko te toka kowhatu e takoto ana mai -ka tahi au ka mohio, na taua toka kowhatu
[Image of page 79]
nei koia te wehenga o nga Ia--ko te whakahokinga i whakahokia ai, anga mai ana, anga atu ana--ano kei te kaha o te wai e rere nei, te kaha o te Ia o taua wahi nei.
Heoti ano, ko te tino oranga i ora ai toku ngakau--kei te tangata e whakaorangia nei i te mea ka hono nei ka whakamatea, ko te rite ano tera o te koanga i koa ai toku ngakau--akuanei ko te Ia, ko te Hau, ka tere koa hoki taku waka,--kihai ano i takitaro, ka tu--a--tata atu ki te Motu e takoto mai ana, engari ko te pito whakararo, teraka ke toku kainga kei te pito ahu atu ki te tonga--penei hoki ka kore haere te Ia, ka pai noa iho te moana, ko te hau anake te kawe haere nei i taku waka, waiho tonu atu te ihu i runga o te motu.
No te muri ahiahi, ka kitea atu ko te Rae kowhatu ra ano e wero haere ana ki waho, wahiiti nei au ka mate i te whiunga ai ki te moana--na taua Rae nei koia te wehenga o nga Ia,--akuanei waiho rawa taku waka i runga i te Ia whakararo,--penei hoki e rere ana, ahiahi rawa ake, ka taea a uta.
Ko te ekenga tenei i eke ai ahau ki uta--otira he wahi ke --kei ko noa atu te kainga--akuanei ko taku poti me pewhea, i te kore takotoranga--ko tenei hoki kua tupato ki te moana, kei kawhakina haeretia, ka tuaruatia he matenga moku--akuanei ka haere atu au ki te whaitaki, me kore ranei he kokorutanga, kia waiho iho i reira takoto ai--kihai hoki i matara taku haerenga atu, ka kitea, whakarewaina taku poti ki roto, waiho iho i reira takoto ai.
Piki tonu atu au ki uta, ki te titiro i te ritenga mai o te whenua,--pono iho, ka whano ka tata tonu atu ki te wahi i haeretia mai e au i mua--ka kite au ki tenei-- waiho
[Image of page 80]
marie aku hanga i runga i taku poti takoto ai, tangohia ake to te Pu, ko te marumaru mo te ra--kati ano nga mea i riro i au--ta te huarahi kua takoto noa ake, tika tonu te haere, no te ahiahi ka tae ki te kainga, rokohina atu nga mea e takoto pai ana.
Piki tonu atu au ra runga i te Ngerengere, ka tae ki te wahi ruru, takoto iho,--moe tonu iho i te ngenge-- akuanei, ka oho whakarere ake au i te moe, i whakarangona ake ki te reo e whakahua ana ki toku ingoa, E Ropini, E Ropini, E Ropini Kuruho! E Ropini Kuruho! Kei whea koe E Ropini Kuruho! Kei whea koe? I whea koe e ngaro nei?
Kei te mohio ake ano ahau, he Manu te mea e karanga nei--ko te ohonga whakareretanga oku, i oho tonu au-- ka rapu hoki aku whakaaro ki tona ara i haere mai ai, i noho tonu iho ai i tenei wahi--kihai ano i wheau ka mahara ake au, ko taku Manu ano tenei, e karanga iho nei ki au, ka whakahuatia atu ko te ingoa, ka haere tonu mai, ka noho ki runga i taku ringa--ka karanga tonu mai ki au, ka tangi iho, ka patai tonu iho, E Ropitini Kuruho! I nawhea mai koe? I whea koe e ngaro nei? -- ka koa--ka haere tahi maua ki te kainga.
Ko te taenga tenei ka tae ora nei ki te kainga, noho iho, whakaaro tonu iho, ki te wahititanga i wahi-iti ai au e mate ki te moana i tenei rerenga oku--ka whakaaro iho au ki taku Poti kia taea mai ano ki te kainga--me pewhea ranei, me pewhea ranei? --inahoki ka titiro au ki te kaha o te la o tetehi taha, o tetehi taha o te motu nei, ka wehi au kei kawhakina ano ki waho ki te moana nui, kowai i hua ai tena ranei e taea mai ano a uta-- penei rawa ano aku whakaaro, ka mea au me waiho atu te Poti i reira takoto ai.
[Image of page 81]
Penei hoki, e pai tonu ana taku noho i taku whenua-- ko aku whakaaro, i rupeke atu ki te Atua, i waiho maua anake te tikanga moku--kotahi te wahi i pouri ai te ngakau, ko te noho mokemoke, ka maha nei nga tau i noho hoa kore ai au.
Taea noatia ake tenei wahi he mohiotanga noku ki te tini o nga mahi--penei rawa hoki, he mohiotanga noku ki te mahi kamura,--i pai te mahi kamura, i pai hoki te hanganga o nga oko, he mea huri ki te Wira porowhita, i pai ai te hanga--i mua, i te orokotimatanga, rere ke te hanga kihai i pai rawa; --engari, ko te mea i tino koa rawa ai toku ngakau, ko te otinga o taku paipa, kua mate ke noa ake ahau i te hiakai o te Tupeka--akakoa kihai i pai rawa te hanga, ko te paipa tonu ka whiwhi, waiho iho ko nga Tupeka he Taru tupu noa ki tenei whenua: he paipa ano to runga i to matou kaipuke hei paipa aha i te kore Tupeka, no muri hoki ka kitea he tupu noa te mahi--hoki rawa atu ki nga paipa o runga o te kaipuke, kua ngaro noa iho.
I pai te hanganga o era mea katoa i pai hoki te raranga o aku kete, hei kete whakairinga kai maku,--hei tiki mea maku ki te ngahere,--inahoki, no te whiwhinga ki nga kete ka pai hoki te hari mai o te Nanenane, ina mate atu te pupuhi ki te koraha,--ka mate, haehae tonu iho kohi rawa ki te kete, haere e hoki ki te kainga,--peneitia tonutia te mahi maku,--mo nga Totoiho, mo nga aha, ka whai takotoranga hoki ki nga kete, ko nga kiko anake te riro mai, ko te nuinga whakarerea iho.
No naianei, ka titiro iho au ki aku Paura, ka kore haere,--ka whakaaro au, aianei ko te korenga o te paura, ka kore he mea hei pupuhi oranga moku,--kotahi te kuao
[Image of page 82]
Nanenane no mua ano i hopuria mai ai, kihai hoki i whanau he tamariki, a--mate ruruhitia noatia iho, ta te kuri whangai, kihai i tae te aro kia patua hei kai, ma wai koa ianei e tami te kuri whangai.
Ka taea tenei, te tekau matahi o nga tau o taku nohoanga i tenei whenua,--ka pouri hoki au ki aku paura i te kore--akuanei ka whakaaro au, me hanga ki te Rore, me kore ranei e mau, ko tetehi Whaerere nei, kia whanau ai he tamariki maku.
Tahuri tonu iho au ki te hanga Rore,--ko te mau, e mau ana ano, na te kino o nga Taura, motu tonu atu.
Muri iho, ka whakarohia ano e au--ka hanga ki te Rua --ko runga hipoki rawa ki te Rarauhe, hoatu ai nga kai ki roto--i peneitia ai te tikanga, he mohiotanga noku ki te takotoranga o nga witi, kainga tonutia ai e te Nanenane-- akuanei, whakatakotoria iho e au, e toru tahi nga Rore i te po--rokohanga atu i te ata ko nga kai, pau iho, tahuti tonu atu nga Nane; --no tetehi po, ka hanga ano ko nga Rore, rokohina atu i te ata, ko te inati Nanenane,--kotahi te Toa, ko nga kuao e toru tahi--ko nga uwha e rua, ko te tourawhi.
Ka titiro iho au ki te Toa, ko te nui koa, ko te rere mai o te mataku, ka wehi hoki au--akuanei tukua tonutia atu kia oma ki te koraha--mei i mahara wawe au--penei e whakatikia ana ki te kai--me te Raiona hoki, ka whakatikia ki te kai ekore e takitaro ka rarata--inahoki he kuri pai te Nanenane, ina atawhaitia e te tangata.
Whenei hoki ka tukua atu taua Toa Nanenane nei kia oma haere, ko nga kuao arahina tonutia e au ki te kainga --kihai hoki i roa rawa ka mohio ki te kai, ka rarata noa iho--ka kore nei aku paura ka whakaaro iho au kia
[Image of page 83]
whakatupuria he kahui Nanenane ki taku kainga haere tonu ai; engari kotahi te wehi, ka whangaia pea, a--ka nunui ka tahuti ano ki te koraha,--akuanei, ka whakaaro au, me hanga ki te Taiepa--kei whea koa ianei he kai hanga mo tenei taiepa nui--e oti ranei i te tangata kotahi ekore ranei, otira, me aha koa i aku nane kei tahuti, penei rawa ano, ka timata au ki te hanga.
Ka kimihia e au ko te wahi pai, ko te wahi motu ngahere kia ruru ai i te ra, ki nga wai, ki nga tarutaru kia ora ai i te kai,-- te timatanga i timata ai au ki te mahi, mea rawa ake ka titiro ahau he mamao noa atu taku taiepa,-- ka puta taku whakaaro, ka waiho kia penei rawa te nui o te awhiwhiotanga mai o te taiepa, ka titiro nga Nanenane ki te nui, ka mahi ka tahuti tonu, ka makatia, ka kore te tangata e tata atu ki te hopu,--ko tenei, hanga iho, kia iti te taiepa, kia tirohia ka tini haere nga nane, hei kona ka whakawhanui.
Timata tonutia te hanga o taku Taiepa, e toru nga marama i mahia ai ka oti--whakanohoia tonutia iho nga Nane ki roto, whangaia tonutia ia rangi, ia rangi, kihai hoki i takitaro, ka whakatupu tangata ka whai tonu hoki i te tangata.
Kihai hoki i roa rawa, ka whanau ka tini haere aku nane--kotahi ano te tau, ko te papanga, whanau ake ti-- ngahuru; --no te toru o nga tau ka hoko rua nga Nane o taku kahui, penei hoki, e mahi ana au, e whakanui haere ana i te taiepa mo aku kararehe, ka rima tino taiepatanga, hanga tonutia iho ko -nga whare hei whiunga ai ki roto.
Muri iho, no te tininga, ka tini haere aku Nane, ka ora au i te kai, apiti mai hoki ko nga Waiu--katahi ano ahau
[Image of page 84]
ka ora rawa,--i mua kahore tenei mea te Waiu i whaimaharatia, nokonei hoki, no te putanga whakareretanga mai ka waiho hei haringa rawatanga mo toku ngakau--he ahakoa he kuare tenei ki te whakatete, mohio noa inaianei i mohio ki te mea i tera i te Waiu, mohio tonu iho ki te hanga Pata--ka mea au i konei, na te kai homai, ki te tuatahi, rokohanga iho he kuare, whakamohiotia tonutia iho ki etehi ano o nga mahi.
Heoti ano, ko te tino haringa tenei o toku ngakau--kia penei hoki, he huihuinga tangata, ka hui nei ki te nohoanga kai, ekore e tirohia, nei ra, he huihuinga kararehe, tena e kataina noatia iho--inahoki, to mua rawa, ko au, ko te tino Rangatira o te whenua, kei muri iho ko aku tangata--e ki ra--manawa nga kararehe kia whakaritea ki te tangata--koiano, otira, he tika tonu--inahoki e rongo katoa anei nga tangata ki toku reo,--maku anake ano nga tikanga mo ratou, maku ka ora ai, maku ka mate ai--nei ra, kahore ona wheneitanga, he Iwi ata noho toku Iwi.
Noho ake matou ki te kai, he tokomaha oku hoa, ina hoki, noho ake, ko taku Powhaitere, heoti nei ano toku hoa korerorero--noho ake ko taku Kuri kua koroheketia noatia iho, i te taha matau tera oku, ko tona nohoanga tonutanga o mua iho--noho ake, ko nga Ngeru,--ko tetehi ki matau, ko tetehi, ki maui oku.
Penei hoki au e noho ana,--ko te mokemoke anake ano,--ko te ora ia--e ora tonu ana tenei i te kai--akuanei, ka puta ano toku whakaaro ka hiahia hoki ki taku poti kia tikina kia whakaterea mai ki te kainga, ko te wehi koa hoki o te moana o tenei whenua--he mea ano, ka mea, kia tikina, kia whakamatauria--a, ka puta ano he whakaaro,
[Image of page 85]
me waiho noa iho; --kotahi te wahi i hiahia ai au kia haere, kia eke ki runga titiro iho ai i te kaha o te Ia-- whenei rawa ano ka haere au--kia penei te aro tutakinga oku ki te Pakeha no Ingarangi, ka kiia rawatia ahau he Pihareina, he Parau ranei no roto no te ngahere,--tera e oma, e tahuti i te wehi, ka kore ranei i te wehi, ka kataina maoritia iho--e penei noa ana oku whakaaro moku ake ano, ka whenei au ka tu, ka titiro ake ano ki au, ka mahara, ka kata, ka whenei noa iho, kia penei te wahi e haere ake nei au ko te kainga o taku Matua, ka kiia pea he Wairangi--inahoki, titiro ki aku kowheka,--ko taku potae, he hiako Nanenane, waiho iho ano ko nga huruhuru o waho, kia whenei noa ake te teitei ki runga, ko te taha ki te tuara, he mea tuku-pu, mo te ra, mo te ua (ko te mea mamae o tenei whenua, to te uanga iho a te ua, whitingia tonutia iho ai e te ra ki runga o te kiri) ko taku Tiakete, ko taua penei ano, tapotu tonu iho ki aku Turi--ko nga Tarau, ko taua tu nei ano, ko te poto, i poto,--na te roa o nga Huruhuru o waho, ka taea iho a waenganui o nga waewae--he Hu, he Tokena i kore--he Hu ano ia, he mea hangahanga noa iho nei--ngaro pu aku waewae.
Ka oti anei, hapai ake, ko te Tatua he hiako ano hoki tera--whakamaua ake ko te Kani, ko te Patiti--hapai ake ko te Tatua ano mo runga mo nga pokohiwi, hei whakamaunga mo nga Hamanu paura, mo nga Hota--hapai ake ko te Pu, ko te Kete ki te Tuarua, muri rawa iho ko te whare mo runga, kei mate i te whitianga e te ra--ko taku kiri kua pango noa iho i te whitianga a te ra, ko nga Paihu, kua roa noa ake i te tupuranga, tapahia ai tetehi wahi o te taha ki raro, ko nga huruhuru o te ngutu whakarunga whakapaipai rawa, i tirohia e au ki te ahua o nga
[Image of page 86]
tangata o etehi whenua ke atu, peratia ai hoki oku, ano! rere ana te mataku. Titiro ianei ki te tangata e haere nei--kowai i hua ai he tangata--he tangata ranei, he aha ranei!
Ko te tino whakatikanga i haere ai au--po ana au i tenei haeretanga oku--haere tonu au ki te wahi i tukuna ai te punga o taku poti, i tera rerenga oku, kia rite marie ki taua wahi, ka piki ai ki runga ki te Rae kowhatu--ko te ara i haere ai au he ara patata,--ka eke au ki runga ki te pikitanga, ka titiro iho ki te Toka kowhatu nui e wero atu aua ki waho ki te moana nui (ko te wahi hoki tenei hei arai mai moku), ka titiro tonu iho au, he aio, he pai noa iho--kahore he Ia, kahore he aha, ano e moe ana te moana.
Heoti ano, ka rapua te tikanga i penei ai te moana, i tera rerenga mai oku he kino, inaianei he pai noa iho-- ka tahi ka mohiotia e au, no te hokinga o te Tai tutaki pu ki nga wai rere mai o roto o te Awa,--me kei whea ranei tenei awa, koia i ngaru ai te moana--inahoki, no te timunga o te tai ka keri ano te moana, nei ra kei waho noa atu tenei rerenga o te la, i tera rerenga mai oku i uta tata te wahi kaha,--ka tahi hoki au ka mohio kei te timunga o te tai te tikanga o te moana, hei moana hoenga mai mo taku waka--muri iho, ka whakaaro ano au ki tera wahiititanga oku, ka puta ano te wehi, no muri rawa iho, ka whakaputaina ano he whakaaro moku, me hanga ano ki te waka hou hei waka ki te kainga ki tera taha o te motu, ko tenei ki tenei whaitua takoto marie ai.
Noho nei, noho nei, me te nui haere o aku kaainga-- ko te kaainga tawhito tetehi ko tera i te Teneti--ko tetehi kei ko tata atu ko te Ana kowatu tera--ko roto kua hanga
[Image of page 87]
kia nui, kua wehewehea kia whai Ruma, hei takotoranga mo aku taonga, mo aku witi--ko nga Rakau i tiaia ai hei ngerengere mo taku Pa, kua tupu noa iho, kua whakatupu rakau ngahere--ko te nunui hoki o nga Manga, ekore e kiia ina tirohia mai i tawhiti he kainga tangata, tena e kiia he motu Ngahere--kei tu--a--tata atu, kei te taha whakauta o te motu kei reira nga mahinga kai, erua tahi nga mara --ta te wahi pai, waiho rawa hei mahinga kai maku,--ko tetehi kainga ano oku, kei roto atu--he kainga okiokinga noku, mo nga wa e puta ai te hiahia haere; --he mea hanga marie ki te taiepa--he taiepa whakatupu marie-- ko roto i hanga ki te Teneti iti nei, whai moenga rawa, me nga kakahu ano, he hiako kararehe nei nga moenga-- waiho iho i reira takoto ai mo te wahi hiahia ki te haere, haere tonu atu ko te kainga, ko nga moenga e takoto ana mai.
I tutuki tonu tenei, ki te taiapa, ki te nohoanga o aku Nanenane--he taiepa mahi nui naku, mo nga Nane kei puta ki waho, tahuti tonu atu--no muri, no te kahanga iho o te ua, ka tupu tonu iho nga rakau, te tino tupunga i tupu ai kahore he taiepa hei rite.
Kei konei kitea ai, ehara taku noho i te noho kuare, i te noho mangere--inahoki kahore he mea pai moku i mahue te mahi, oti tonu ake--ko tenei, i mea rawa ai au ki te taiepa o aku Nane kia pai, he whakaaro noku, heoti nei ano te tino oranga moku--ahakoa koroheketia noatia iho ahau ki tenei whenua, ka whiwhi au, ki nga Waiu, ki nga Pata, ka patu i etehi hei kai ka ora noa iho te tangata ki enei, ki nga Nanenane--I konei hoki te tupuranga o aku "Waina Kerepi,"--ka whai hua, ka maoa, ka whawhaki, ka whakairi kia maroke, ko nga kai papai rawa anei
[Image of page 88]
i rite ki nga Huahua, ko te kai pai rawa ianei tenei a te tangata Maori.
Nohonei, nohonei, no tetehi rangi, ka puta au ki waho ki te titiro i taku poti--no te mareretanga atu ki Tatahi, ka kite iho au ki te takahanga--a--waewae, he waewae tangata--oho whakarere au, tu tonu iho--ka tahuri au ka titiro, kahore hoki he tangata, kahore he aha--ka piki au ki te wahi teitei ki te titiro ano--ka hoki ano au ki nga waewae ki te titiro--kahore hoki he rerenga ketanga i te waewae o te tangata--ka rapu oku whakaaro, no nawhea ranei, no nawhea ranei--heoti ano; me whakaaro ki whea? --ko te tino hokinga i hoki ai, hoki tonu ki te Pa--i te ara ano kua puta te wehi, titiro haere tonu, kei oho whakarere, mate kau te patu--whenei hoki ka tata atu ki te Pa, ko te tino omanga i oma ai au ko roto tonu o te Pa, inawhea ranei, i na te Arawhata ranei, i na te kuaha whakawaho ranei o tetehi taha o te Ana, kahore hoki i mohiotia--na te kawenga a te mataku koia tenei mawhititanga te tangata,--noho ana.
Ka po kihai hoki moe i te wehi, ahakoa kei tawhiti noa atu te Whakariki, ma te aha ka moe ai, i te rere ke o nga whakaaro,--ka mea au ko Hatana, inahoki, kei whea ianei he haerenga mai mo te tangata ki tenei wahi? --a--ka mea ano he take aha ra te take i whakaahuatia ai a Hatana ki te tangata, haere kau mai ai ki konei whakawehiwehi ai--a--ka mea ano tetehi whakaaro oku, ki te mea he whakawehi moku ta Hatana, penei kua whai ake i au ki te kainga ra ano, nei ra, puta ke mai ki tenei whaitua o te motu,-- nana i tupono ki tenei haerenga mai oku i kite ai i nga waewae, mei kore, kua ngaro noa iho i te Tai e pari nei- huatu ko Hatana ko te koroke mohio, ka
[Image of page 89]
kimi ai i tana Ito ki te kainga ra ano, whakawai ai,--ka mea au he hanga noa iho tenei naku,--erangi pea he mea ke ano,--he tangata pea,--ko nga mangumangu o tera tarawahi o te whenua, rere ai ki te moana,--a--na te hau, koia tenei whakaekenga mai ki tenei motu--ka kite nei i te kino, haere e hoki.
Noho nei, noho nei, me te hurihuri tonu i oku whakaaro --no tetehi rangi, ka puta ano he whakaaro, ka mea au, noku ano pea nga waewae i kitea nei e au, no taku haerenga mai i te waihotanga atu ai o taku Poti--katahi hoki taku ngakau ka marama--ka kore haere te wehi--i pono ai ki anei whakaaro, he maharatanga noku, kaore i te mohiotia te tatutanga o te waewae o te tangata ina puta ki te haere mana,--ka whakaaro au i konei naku nei ano te wehi moku i whakara, he whenei me te tangata e whio nei i te Atua, te tukunga iho o te wehi ko ia ano.
Po toru e noho ana ahau i roto o taku Pa i te wehi-- ka pareho haere aku Taro,--ka whakaaro hoki ki aku Nane ka mate, i te korenga, kaore nei e whakatetekia--inakoki kaore he ahiahi i hapa i te whakatetekanga ai--no te maramatanga, ka marama nei oku whakaaro, ka puta au ki waho, ka ahu te haere ki roto ki te tatau i nga waiu o aku Nane,--penei hoki au e haere ana,--e haere atu ana e titiro whakamuri aua--e haere wehi ana, e haere tupato ana, ano kei te hinengaro e werohia nei, aituatonutia iho, me au hoki, kua kore noa ake tenei i te wehi.
Ka rua, ka toru nga Rangi e titiro ana au, ka kore i kitea he mea, ka marama haere toku ngakau, ka whakaaro au, he wairua, he mea hanga noa iho naku ake ano,--i penei rawa ano o oku whakaaro, otira, kihai hoki i ata tatu toku ngakau--taku i mea ai, kia haere ano ahau ki
[Image of page 90]
tatahi ata titiro ai i nga waewae kia whakaritea te roa me te whanui ki oku, kia mohio rawa iho ai au koiano noku nga waewae.
Ka marere au ki tatahi, ka titiro ki te waihotanga ai o taku poti ka mahara au ki toku ekenga ki uta, he ekenga ketanga, kei ko ke noa atu--muri iho, ka whakaritea ki oku waewae, ka titiro iho au, he waewae nunui ke anei, ko oku, he iti noa iho--heoti ano, ko te koeratanga i koera ai, puta tonu mai te tuhauiri, ka whanatu ahau ka hoki ki te kainga, ka whakaaro iho toku ngakau ki nga waewae i kitea nei he waewae ekenga mai no te tangata whenua ke ranei,--he waewae ano ranei no te tangata whenua, kowai i hua ai, tena ranei ekore e huaki whakarere mai, ka mate ko au--ka rapurapu toku ngakau, me pewhea ranei, me pewhea ranei?
Po iho ka po, kihai hoki i moe, i te raruraru oku whakaaro--engari, ka hi te ata, ka moe ahau, rokohanga iho hoki ka roa te hurihurihanga i te po, ka ngenge-- parangia noatia e te moe; --no te ohonga ake ko te mahakitanga, i mahaki ai oku whakaaro--penei rawa ano ka puta he whakaaro moku, ka ata rapua marietia i te tikanga--ka puta oku whakaaro ki te pai o tenei motu, ki te huhua o tona kai, ka titiro atu hoki ki te tuawhenua e takoto tata mai ana, ka mea oku whakaaro--ki te kore he tangata tuturumau ake o tenei motu,--tena pea, kei te tangata eke noa mai,--ko nga waka hoe tonu mai, ko nga waka ranei i pana haeretia mai e te hau, e te ngaru o te moana, no te aiotanga o te moana, ko te hokinga i hoki ai,--ka whakaaro iho au ki te roa o taku nohoatanga iho i konei, ka ti--ngahuru-ma-rima nei aku Tau i noho ai, kaore ano ahau i kite i te ahua tangata--a he whakaaro ano
[Image of page 91]
noku, ki te aro eke mai nga waka ki konei, ko te ekenga kautanga mai ki uta, hoki tonu--ka tahi au ka whakaaro kahore he wehi moku, kotahi ano te wehi, ko te unga noatanga mai o nga waka o te tuawhenua, ka kitea te tangata ki uta, hei kona ka whakaaro ki tetehi piringa moku.
Penei rawa ano ka whakaaro au ki te nui o taku Pa, mei hanga kia iti, e pai pea--ko te keringa hoki o te Whatitoka o te ana kowhatu, marama tonu ki te titiro mai e te tangata,--ka mea au i konei, kia hanga ano he ngerengere mo waho, me tiatia haere ki waenganui o nga rakau whakatupu o mua,--ka wheneitia, ekore hoki e takitaro, ka oti te hanga,--I mea ai au kia wheneitia te mahi o taku Pa he mea kia tuarua ai te matotoru o te whakaekenga o te one one,--ko waho hoki kua oti te whakapipi mai ki te rakau, ki te mekameka rino, kia maro ai--akuanei whakapuaretia iho nga takotoranga Pu, e whitu tahi, whaka noho rawa, ano, ko ia pu manuao--na te mohio ki te whakaaro, whakaritea marietia ana, ki te aro puhia, kia kotahi ano te puhanga mo nga pu e whitu,--kia penei hoki nga marama e mahia ana taku Pa ka oti, ko te mahi, he mahi tupato, kei huaki whakarere, rokohanga iho kaore ano i oti te hanga, ka mate.
Ka oti te Pa, ka tahuri au ki te whakato rakau mo waho,--ta te rakau hohoro ki te tupu, ekore e whai taima, ka waiho hei whakangaro mo taku Pa kia ngaro ai,--na te hohoro o te tupu, he mano ki te whakatokanga haeretanga ai, waiho marie ai te takiwa kia marama ai te titiro atu ki te Whakariki--kia kaua ai he piringa mo tera mo te taua, ina haere mai hei kai patu moku.
Na te hohoro ianei o te tupu, kihai hoki i takitaro, e
[Image of page 92]
rua ano nga tau, kua tu--a--ngaheretia a mua o taku kainga, kua tupu noa iho te rakau, ki te tirohia e te tangata haere mai, ekore e kiia he kainga, tera e kiia he motu ngahere--tutuki pu ki tetehi taha, ki tetehi taha, kahore he huanui, kahore he aha,--toku huanui, he arawhata, pikitia ai ra runga--ka tatu iho au ki roto ka whakahingaia iho nga Arawhata ki raro, kia kaua ai he ara iho mo te tangata haere mai o ko ke,--ko taua taiepa nei, ko te parepare hoki o te taha whakaroto, me pewhea ianei, he huarahi tomokanga mai ki roto, ki te tino o te Pa.
Heoti ano, ko te otinga i oti ai nga paepae moku-- maringa nui i mahia ai, no muri hoki, ka puta mai te raru moku--na te ngakau mahara koia tenei tikanga--inahoki, no muri ka kitea nga he moku.
E warea ana ahau ki te hanga i taku Pa, e mau tonu ana ano aku whakaaro ki aku taonga--ko nga mea i tino mahara ai au ko taku kahui Nanenane, i mea rawa ai au ki era he mohio noku, ko nga tino oranga anei moku--ka kore nei he Paura, he Hota, me mate noa he kai maku ki whea?
Akuanei, ka rapua e au he whakaaro mo tetehi wahi nohoanga mo nga Nane kia ngaro ai, kei kitea e te tangata --ko tetehi whakaaro i mea, me keri ki te ana, ka waiho hei nohoanga mo te po--ko tetehi whakaaro ano i mea, me kimi ki roto ngahere, ki nga wahi ngaro hanga ai ki te taiepa, kia toru tahi nga nohoanga wehe ke, wehe ke-- i wheneitia ai he whakaaro mo te kiteatanga ka kitea ko tetehi, ka riro i te muru, ka pahure ko tetehi nohoanga, kei rokohanga au e te kai kore, ka mate kuare noa iho.
Penei hoki au e kimi ana i nga wahi ngaro o te whenua
[Image of page 93]
nei--kihai ano i roa ka kitea,--pono atu, ko te awawa i waenganui pu o te motungahere, pouri tonu, kahore he kiteatanga, kahore he aha, tahuri tonu iho au ki te taiepa --kotahi ano te marama i mahia ai ka oti--ko te otinga i oti ai, whakanohoia tonutia aku kararehe ki roto.
Ka oti tenei whakanohoanga ka haere ano au ki te kimi i tetehi nohoanga ke ano--puta rawa taku haere ki tetehi pito o te motu, no te maramatanga atu ki te moana, ka titiro atu au ano he Poti e rere ana, i tawhiti noa atu--ko taku Kowata i mahue atu i te kainga,--penei hoki e titiro tonu ana, na te tawhiti, kihai i ata mohiotia, he Poti ranei, he Waka ranei--ko te whaimaharatanga tenei moku kia kaua e haere kuare a mua ake, inahoki mei whai Kowata kua kitea rawatia atu inaianei,--nei ra, ko te tirohanga kautanga a te kanohi--kahore ona painga.
Penei hoki e haere ana au, ka tatu ki tatahi, he wahi haeretanga houtanga noku,-- ka titiro iho au ki te waewae tangata, ka mea ahau he wahi taea mai ano tenei wahi e te tangata--maringa nui i paea ai to matou kaipuke ki tera taha o te motu i waiho rawa ai hei kainga moku, inahoki ko toku taha o te motu kiano nei ano i taea mai e te tangata --engari ko tenei taha ko te taha anga atu ki te tuawhenua e rangi tera he ekenga pai tera mo te waka hoehoe mai ki waho ki te moana,--kua rongo hoki au, e korerotia ana, ka tutaki ki waenga moana nui, he Iwi ke, he Iwi ke, tahuri tonu iho ki te riri--ko te iwi i kaha, whakawhiti tonu ki nga whenua tata mai, ki reira patu ai i a ratou tupapaku, kai tonu iho--e kiia ana hoki, he Iwi kai tangata nga iwi o taua whenua nei.
Penei hoki kua tatu au ki tatahi e haere ana--pono pu iho, ko nga Ko-iwi tangata e puranga haere ana, ko te
[Image of page 94]
tini noa iho o nga wheua tangata--kei mua tata atu, ko te Hangi i taona ai pea nga tupapaku, i noho iho ai ki te tami.
Akuanei, tu tonu iho au--ko te wehi moku ake i kore, i henumi katoa oku whakaaro i te tirohanga iho ai ki te jnati tupapaku nei--ka ketekete iho au ki te tangata e whakatupu kararehe nei; ka mea au, manawa te hanga kino, te mahi Hatana, kia kai atu ko te tangata i a ia whakatangata ano! --akuanei, ko te rerenga mai o te wehi otaua hanga nei, mate tonu atu au.
No taku oranga, ka ora ake, piki tonu au ka hoki ki te kainga; --i te huarahi ano, ka tu, ka ahu atu taku titiro ki te Atua, ka tangi, ka whakawhetai atu ki a ia, nona nei te aroha ki au i whakanohoia ai ki tenei whenua, rokohina iho, he Iwi kohuru, he Iwi kai tangata te tangata whenua, ko taku kotahi anake nei te tangata i kore,--waiho rawa iho hei tohu--inahoki, i mua tata ake nei, he amuamu tonu taku, he whakakino i te mokemoketanga e noho mokemoke nei au, otira, ahakoa mokemoke, ko etehi wahi atawhai i tukua mai e te Atua moku--ko te amuamu kia kore, engari ko te whetainga kia puta--i mea ai au kia puta tonu ko nga whakawhetainga, he whakaaronga noku, no te tahuritanga ki tenei motu, nokonei te timatanga o toku aroha ki te Atua, i timata ki konei toku whakapono ki a ia, mahara ai ahau, ko tona atawhai, hei whakangaro i nga pouri, i nga mamaetanga o toku ngakau.
Noho nei, noho nei, me te whakaaro kei te noho ngaro ahau, kahore he kiteatanga moku, e te tenei hanga e te Whakariki,-- ka tau iho taku noho--engari inaianei ko to titiro tonu anake o nga kanohi, kei oho whakarere,--ko taku Pu, waiho iho hei ringaringa kau moku, kaore i te
[Image of page 95]
puhia kei rangona ki te tangihanga, ka tahuri, ka kimi i au, i te tangata whenua--nokonei hoki au i koa ai, ki taku kahui Nanenane, rokohina iho kua rarata, kahore he haerenga atu ki te koraha pupuhi ai, whakaoho haere ai i te whenua--penei rawa hoki e rua nga tino tau i takoto ai taku Pu, kihai i paku, engari no te putanga ki waho ki te haere, haere ake ano, ko te Pu, ko nga Kope e rua, no ko mai ano, no te kaipuke nga kope, apiti mai ko te Hoari ki te taha werewere ai--ka puta ianei ki waho, kei whea he tangata hei rite moku! --ano! --rere ana te wehi!
Heoti ano, ka taea hoki tenei wahi--i au e ki ake nei, kua pai taku noho kua ranea te tini o nga mea moku, kua mahue hoki taku mahi e rapu nei i te whakaaronga ki te kimi Rawa moku,--ko tetehi wahi hoki, he wareatanga ki te titiro i nga Iwi haere mai hei kai patu moku--inahoki, kua takoto noa ake i au he whakaaro hanga wai Pia, hei wai inu moku, no muri nei te ekenga mai o te tangata ki taku whenua,--na konei, mahue ake te hanga o te kaho Pia maku,--otira, ko nga whakaaro kau i takoto, no muri, hoki ka maharatia me rapu he kaho ki whea,--me rapu ko etehi kai ano ki whea-- me rapu he kohua ki whea? -- heoti, ahakoa i te ngaro katoa anei mea, mei kaua te putanga mai o te hanga whakawehiwehi o te whakariki, tena pea e oti katoa anei mea te whaihanga, te rapu marie e oku whakaaro, inahoki, ahakoa ko te tini o te mea ngaro, kihai hoki i roa rawa te ngaronga, ta te mahi e tohea tonutia ana, oti ake--waihoki ko tenei, mei kaua te eke mai o te tangata ki taku moutere, penei pea e oti he Pia maku te hanga,
I roto, i enei Wa, kua pahure ake nei, ara, i roto i nga
[Image of page 96]
wa o te mate, i whakapaua katoatia nga whakaaro ki te rapu i nga tikanga hei oranga, kia ora ai te noho; --no naianei hoki no te raneatanga o te kai, ka nui nei, ka whai oranga, ka puta nga whakaaro he mea ke--ko tenei whakaaro oku, he whakaaro, kia rapua he utu mo nga tupapaku e patua tonutia nei, me kore ranei ko nga Kai patu e mate i au--he po tena, he ao,--he whakaaronga tonutanga iho noku kia mate taua Iwi kai tangata nei i au te patu--he mano noa iho nga tikanga i kimihia e au, ka kore ranei i te patu rawa kia mate, ko te whakawehi, kia kati ai te haere mai ki toku kainga whakatupu kararehe ai,--ka mahi au ka rapu me pewhea ranei, me pewhea ranei--ka titiro hoki au ki te nui o ratou, kei whea koa ianei he putanga mo te kaha o te tangata kotahi,--ka titiro atu hoki au ki nga Kopere, ki nga Huata, kowai i hua ai tena te Pu kotahi e toa ki roto o te hunga tokomaha.
Penei rawa ano ka haere au ki te kimi tutei moku, kai kimihia ko nga wahi ngaro, putuputu tonu taku haere, titiro tonu iho ki tatahi e noho ake ana, e ngungu ana i te kai ma ratou; ka titiro iho au, ka rere tonu mai te wehi ki au.
Noho nei, noho nei, me te kimi tonu oku i te wahi ngaro moku--kihai hoki i roa, ka kitea ko te nohoanga pai, he Rakau poare nei, i te tahataha o te pukepuke e tu ana; --puta rawa taku whakaaro i konei, ki te aro eke mai he waka, ta te wahi pipiri, kia penei, kia kotahi ano te tangihanga o taku Pu, kia toru tahi ki te hinganga, ko te mea i tu--hakiri kau, ko mea i mate rawa, ka toru, ka wha.
Penei rawa ano, e whakanoho ana i nga Pu, ko nga Pu maori, ko nga Kope--purua tonutia iho ki te Mata, ki te
[Image of page 97]
Hota nunui, tataki wha te Mata, ki roto o te Pu kotahi, waiho iho--e noho ki te whanga i taua Ope kai tangata nei.
Heoti ano, ka oti hoki te whakatakoto aku Pu, ko to teitei o taku nohoanga, ko te marama atu ki te moana, piki tonu ai au i nga ata katoa ki te titiro me kore ranei he waka hoe mai o waho o te moana,--penei hoki e titiro tonu ana ahau-- e rua nga marama i peneitia ai, ka hoha, he kore no nga waka i te puta mai--e warea ana ahau ki te whanga i taua Iwi nei, kaha tonu toku hiahia kia hohoro te u mai ki uta, kia wawe ai te mate i au te pupuhi,--kahore he take i oke tonu ai oku whakaaro ki to whangaro i taua Iwi nei, kotahi ano te take, ko taua mahi Hatana nei, ko nga tangata o tahuri nei ki te patu, ki te kai i a ratou whakatangata, engari, no te rapunga e au i te tikanga, ka mea au, i penei pea ai to ratou mahi, he kuaretanga no ratou, he kore, kiano i whakamohiotia mai he tikanga pai mo ratou e te Atua,--penei rawa ano, ka patai tikanga au, moku e poka nei ki te pupuhi noa iho i nga Iwi kua waiho o mua iho hei Iwi kai-tangata, kihai i roa e penei ana oku whakaaro, ka kitea iho toku heanga, inahoki, i rite ta ratou kohuru, ki nga kohuru o nga ope Taua e patu nei, ahakoa e karanga ana kia tahuri ki to whakaora, kahore hoki i te rongo, patu tonu,--engari taku i mea ai, ma ratou e tahuri mai ki te patu i au, hei kona tahuri ai au ki te patu, ki te pupuhi,--ka oti anei whakaaro oku te hurihuri marie, ka mea au, mo noho marie au, me whakangaro kei kitea--nana ka tupono ki te kai patu moku hei kona ka whakatika tonu au ki te rapu utu moku.
Kotahi tino tau i noho marie ai au, ka mutu hoki taku
[Image of page 98]
piki ki runga ki nga Taumata titiro ai i nga waka,--ka mutu tonu iho i konei oku whakaaro mo te riri; kati ano taku i mea ai ko te waihotanga atu o taku Poti i tera whaitua o te motu, no tetehi rangi i tikina atu ai i whakaterekia mai ai ki roto ki te koko, i tetehi taha o te Rae kowhatu, i waenganui pu o te kahanga o te Ia o te moana,--i waiho ai i konei, he whakaaro noku kahore he ekenga mai mo te waka ki tenei wahi i te kaha o te Ia.
Muri iho ka noho marire tonu ahau i taku kainga, takitahi nei nga putanga ki waho--ka puta ki waho ki te haere, haere tupato tonu, whenei ai oku whakaaro mehemea pea ko mua ake nei, rokohanga whakareretia ki waenganui o te ngahere, ko te kore ringaringa, kahore he pahuretanga moku.
Noho nei, me te noho tupato tonu; kahore he turituri, kahore he aha, ka mutu hoki te pupuhi o taku Pu--kotahi rawa taku i kumu ai ko te paoa o taku Ahi, kei kitea mai, ka he hoki au; akuanei ka kimihia e au ki waenga Ngahere, ka kitea ko te Ana nui nga atu, kawea ai taku kapura ki reira tahu ai, ka whakarerea i konei te tahu o te wahie maori, ka mahia ki te waro, kia kore ai he auahi.
I konei ahau ka kite atu i te Ana e tuwhera tata mai ana--haere atu ai au ki te titiro i roto; kihai hoki i matara te tapokoranga atu i roto, ka kitea atu ko nga mea e rua, ano he kanohi, e ngangana mai ana, he kanohi tangata ranei, he Hatana ranei, ke kanohi kararehe ranei, tahuti tonu mai ahau i te wehi--ko te pouri hoki, rere tonu mai te mataku o roto o te Ana.
Muri iho, ka tawai noa iho au i au ano, ka mea, kia whenei te tangata ka tau maha ki tenei motu noho ai koia anake, kahore he wehinga mona i tenei mea,--penei rawa
[Image of page 99]
ano, ko te tino hokinga, i hoki ai au ki te titiro; kihai hoki i mamao te tapokoranga atu ki roto, kua rangona rawatia atu ko te ngungurutanga, e ngunguru mai ana, ko tetehi wahi, ano me he reo tangata,--heoti ano ko te tino wehinga i wehi ai au, ka wiri, ka koera noa iho,--muri iho, no te hokinga, ka hoki ake ano te wairua, ka whaimahara ake hoki ki te Atua, ki te kai tohutohu o te tangata, ahakoa i waenganui o te mate, o te ora,--ka hoki ano au, me te ahi ano ki taku ringa hei marama moku, pono atu, ko te Nanenane, he kaumatua, e whakahemohemo ano-- koia te ngungurutanga i rangona atu nei e au.
Akuanei, ka toro atu taku ringa ki te to mai ki waho, oke noa kia ara ki runga, kihai hoki i kaha, waiho tonu iho i reira takoto ai,--ara, taku i mea ai, ko au kua ora i te whakawehinga e taua tawhiti nei, ko tenei, me waiho iho hei whakawehi, mo nga Iwi tauheahea, mo nga Iwi kai tangata, ki te aro tae mai ratou ki tenei wahi kimi mea ai ma ratou.
Heoti ano, ko te whakamutunga tenei, ka mutu nei te wehi oku, ka mahaki haere oku whakaaro, ka titiro ahau ki te iti o taua Ana nei--kahore i whaiahuatia, kahore i aha, no mua mai ano, no te hanganga o te Ao, koia tona ahua e takoto nei--ka titiro atu au, ki te taha whakaroto, he roa ke,--ko te papaku i papaku, me tuturi ka tapoko atu ai te kai titiro,--na te kore marama, te kitea atu hoki a roto, puta mai ai au ki waho, ka waiho mo tetehi rangi ka titiro ai, kia haere ake ai au ko te Kanara, ko te Ahi Pao, he Ngutu parera nei no nga Pu ano o to matou kaipuke.
Penei hoki ka haere au ki te titiro i taua Ana nei,-- haere ake, ko nga Kanara e ono,--kia roa noa iho te wahi
[Image of page 100]
i tuturi ai taku haere, haere kuare, inahoki, ko wai i hua ai, he wahi pai kei roto rawa atu o te Ana, no te mahuetanga mai o te kuititanga ki muri, ka haere ka teitei haere a runga,--na te marama hoki o roto i te tahunga ai o nga Kanara e ono, ara ko nga kowhatu, ngangana tonu mai, he kowhatu pewhea ranei he kowhatu pewhea ranei, he Taimona ranei, he Koura ranei, kowai hoki koa ka mohio.
Heoti ano, ko te kitenga tenei, ka kitea nei, ko te Ana pai, na te ngaro i pai ai,--kahore he kino, kahore he aha, kotahi rawa ano te kino ko te kino kuititanga o te pito whakawaho,--he ahakoa, kowai te tangata hei whakakino i te wahi kua waiho hei piringa mo te tangata, kei mate i te patunga--ko tenei, ko te tino koanga i koa ai au,-- penei rawa ano ka tikina ka haria mai etehi o aku taonga ki konei huna ai,--i te matuatanga ano, ka hapainga mai ko nga Paura, ko etehi o nga Pu, toe atu ki te kainga e rima nga Pu, kua oti te whakanoho haere ki te taiepa whakawaho o te Pa, ano, ko ia Pu Repo nei ano te hamamatanga mai o to waha.
I konei ka wahia ko tetehi o nga kaho Paura, ko te kaho maku o mua ra ano, no te pakarutanga, ka tahi ka kitea iho ko waho kau i maku i te Tai, ko roto, ko waenganui kei te takoto ora,--akuanei, hapainga tonutia ki te Ana takoto ai, haere ake hoki, ko nga Mata,--wahi-iti nei nga Paura, i waiho iho i te kainga.
Ka rupeke marie aku Paura te hari, ka whakaaro iho au, ka rite ki te tu i te tangata nunui, whenei rawa ake nei te teitei, e noho haere nei i roto o te kowhatu kia ngaro ai,--ka whenei hoki oku whakaaro, kia tini noa iho he tangata hei tiki mai moku ka mate, kowai i hua ai,
[Image of page 101]
ekore ranei tena e whati haere ina titiro mai ki te kaha o taku Pa.
Ka taea tenei a Tihema,--ko te Rua tekau ma toru o aku tau i noho ai ki tenei motu, noho mokemoke, ko taku kotahi anake,--tupono iho, ko te tapahanga o te witi, ka whenei hoki ka pakari--nei ra, putaputa tonu ai au ki waenga mahinga,--whenei hoki no te Ata tu he putanga noku ki waho ka titiro atu au ki te ahi, e ka ake ana i tatahi,--i tata tonu, ki te wahi i eke mai ai nga waka o te Iwi Mangumangu nei ki uta i mua,--ko tera ekenga mai ki uta, i tetehi whaitua o te motu--ko tenei, i eke pu mai ki toku taha.
Oho whakarere au,--tu tonu--kei nukenuke atu ki waho ka kitea mai--he wehi to waho, he wehi hoki to roto to te Pa,--i noho wehi ai au, he whakaaro noku, ki te aro puta o taua Iwi nei ki te haerere, akuanei, ko te kitenga, ka kite, ki aku mahinga kai, ka mohio tonu iho, he tangata kei tenei whenua e noho ana, tahuri tonu ai ki te kimi--e penei ana oku whakaaro ka mea au me hoki marire ahau ki te Pa, tae tonu, e piki, ka tatu iho ki roto, huhuti tonu ake i te Arawhata, kei whai huarahi mo te Taua, whakangarongaro rawa a waho ki te Rau o te Rakau kia kiia ai he Motungahere.
Ka tatu nei ahau ki roto o taku Pa, tahuri tonu iho au ki te puru i aku Pu, ka mutu tenei, ka tahuri au ka inoi atu ki te Atua, kia atawhai mai ki au, kei tukua kautia au ma te Iwi tautauhea nei e patu--roa rawa taku nohoanga pukutanga, i te kore hoki, te kitea atu a waho, kia kitea atu ai, te pewheatanga e pewhea ai te tikanga a taua Iwi nei.
Kihai hoki i roa rawa iho taku nohoanga pukutanga,
[Image of page 102]
ka hoha haere hoki ka whaihuarahitia hei pikinga moku ki taku Arawhata, ka mauria ko te Kowata, ka eke au ki te Taumata, hei tirohanga iho moku,--tapapa tonu iho au ki te whenua kei kitea mai, ka kimihia ko te nohoanga o taua Iwi nei,--kihai i roa te kimihanga, ka kitea atu e noho mai ana, toko iwa tonu taua Iwi nei, e noho ana, ko te kiri-kau, i te taha tonu o te ahi--mea ai au, he ahi tunu pea i a ratou tupapaku, inahoki ka whai mahanatanga ki te ra e whiti nei.
Ka kitea atu ko nga waka e rua kua maroke ki uta kua pakoa hoki te Tai--ko te ahua o te noho, ano kei te tatari ki te paringa mai o te tai, hei manutanga mo nga waka, ka hoki ai--heoti ano, ka he noa iho oku whakaaro, otira, katahi au ka mohio, mo nga tai pakoa anake ka eke mai te inati waka nei, ka kore hoki he kahanga o te Ia o waho,--kei nga tai pari ka hoki, waiho tonu iho hei tohu moku kia haere ki waho, haere mohio tonu ki nga mahi.
Kihai hoki i takitaro, no te tutukitanga o te tai, ka tirohia atu e au ka manu nga waka, e hoe ana--taihoa rawa ano e hoe kia tu ki runga ki te tutu--waewae, ki te kanikani--ka titiro atu au ki te ahua, ehara i te ahua tangata noa ake nei, i rere ke, i kino noa iho.
Ka titiro marire atu au, no te tino manutanga, ka taea a waho te hoe ka whanatu atu au ka haere ki te titiro-- haere ake ko nga Pu erua, ko nga Kope erua, ko te Hoari, haere tonu au, ka pikitia ko te maunga i kitea atu ai taua Iwi nei i te matuatanga,-- ka eke au ka titiro, ko nga waka e rua,--ko te toru, ko te wha, ko te rima, i eke tonu mai ki taua wahi nei, pono atu au kua manu katoa ki te moana e anga atu ana te hoe ki tawahi, ki te tuawhenua.
Ka kite iho au ki taua ope nei ka pouri toku ngakau,--
[Image of page 103]
i tino pouri ai, no taku hekenga iho ki tatahi, ka kite i te toto, i nga koiwi o nga tupapaku e puranga haere ana, he toenga kainga--i rere ko te mataku, tau tonu iho hei take riri maku, ka mea au i konei, kia kotahi ake te haerenga mai ki konei poke ai i te whenua ki te toto, kia whenei rawa ake takoto tiraha ana.
Tatari tonu kia eke mai he waka ki uta, kaore hoki,-- taka noa ki te rua o nga tau kihai hoki i kitea mai taua inati nei,--i whakarohia e au ki nga wa o te ua, koia pea te ngaronga i ngaro atu ai--heoti, kihai hoki i tau taku noho i te wehi kei puta whakarere mai ka mate ko ahau.
Noho nei, noho nei, me te kimi whakaaro moku, mo te taenga mai, kia tahuri tonu au ki te patu, ki te whakangaro; --kahore he whakaaro i puta ake, ki te aro mate taua Iwi nei te patu e au, hapai atu, he patunga ano, ka tokomaha pea ki te hinganga, ka whano ka rite au ki nga kai kohuru e whaia nei e au kia mate,--aua atu,--ko te mate anake o nga tupapaku kia ea, ko tera taku i whakaaro ai.
Noho nei, me te wehi oku, kei tikina mai oho whakarere ka riro au hei taurekareka--mutu tonu i konei te pupuhi o taku pu, kei rangona, ka mohiotia he tangata to taua whenua nei, akuanei pea, ko te hokinga, ko te tino hoenga mai o te Ope hei kai patu moku.
Ko tahi te tino tau i ngaro atu ai taua Inati mangumangu nei, no te marama o Mei, ka taea hoki te rua tekau ma wha o nga tau o taku nohoanga i tenei whenua, ko te whakaekenga mai ki toku Moutere--ko te kekeritanga i kekeri ai matou; --taria marie e korero, kia korerotia marietia hoki anei korero, he korero ke ano.
Taea noatia to ratou ekenga mai, he noho tupato tonu
[Image of page 104]
taku noho--moe iho i te po, ko taua Iwi nei e patua ana e au; --akuanei, no te 16 o nga ra o Mei, ka puta ko te Awha nui, ko te Uira, ko te Whatitiri--penei hoki, e korero ana ahau i taku Paipera, ka rangona atu ko te tangihanga o te Pu, ano kei te moana.
Heoti ano, ko te ohonga i oho ai au, ka puta inaianei, he whakaaro ke oku whakaaro,--akuanei ko te pikinga i piki ai au ki runga ki te toropuke ki te titiro--ko te ekenga tonutanga i eke ai au, ka kitea atu ko te muranga mai o te ahi, muri tata iho, ko te harurutanga mai o te Pu ano kei waenganui pu o te kahanga o te ia o tenei moana.
Ka whakaaro au he kaipuke tahuri pea, e pupuhi ana i nga Pu kia rangona mai ai e tetahi kaipuke ke ano--ko oku whakaaro anei--heoti, ka mea au, ahakoa, ko au ekore e tata atu hei kai whakaora mo ratou, erangi pea, ko ratou akuanei hei tiki mai hei kai whakaora moku--penei rawa ano, ka tahuna taku kapura, ka tonu i roto i te hau nui, ko te nui hoki o te mura o te ahi kahore he ngaronga ki te tirohia mai i tawhiti--koiano, kihai hoki i takitaro, ka tangi mai ano ko te toru o nga Pu, penei hoki, e pupuhi tonu ana--tahu tonu au i taku kapura, a -ao noa ano te ra--no te aonga o te ra, ka tino marama, ka kitea atu, ko te mea e mangu mai ana i tawhiti noa atu, he kaipuke ranei e rere ana, e tu noa iho ana ranei,--na te kohu o waho o te moana, kahore i ata kitea atu.
Titiro tonu atu au--katahi hoki ka mohiotia atu he kaipuke e tu ana--penei rawa ano, ka oma atu au ki tera pukepuke titiro ai, akuanei ka kitea rawatia atu, he kaipuke tahuri, i eke ki runga ki te toka, no te po i eke ai--titiro tonu atu au, koia rawa ano ko te toka kowhatu i wahi-iti nei au, mei kore, kua tahuri ki te moana i taku
[Image of page 105]
rerenga ai i runga i taku Poti, na te whakahokinga mai e te kahanga o te Ia, na reira i ora ai.
Heoti, ka whakaaro au i konei, ko te wahi nana nei au i whakaora, whaiiti nei au e mate ki te moana, na taua wahi tahi, koia te kaipuke e takoto tiraha mai ra, pono iho he kuare, kahore ano pea i tae mai ki tenei motu-- rokohanga iho hoki he toka ngaro, na te kaha mai hoki o tetehi wahi o te hau eke tonu atu--Taku i mea ai, mehemea i kite mai ratou i te motu, penei kua whakarerea atu te kaipuke kua hoe mai ki uta ra runga i to ratou poti,--ka rapu ano ko tetehi whakaaro oku ki nga pu e puhia tonutia nei--e pupuhi ana ranei ki whea? ano e anga mai ana te pupuhi ki uta nei,--ko tetehi whakaaro ano oku, no te hoenga mai pea i to ratou Poti, ka kite mai koa hoki ki taku Ahi e ka ana, no te tatanga ki uta, tahuri tonu iho pea i te ngaru--ko tetehi whakaaro ano oku, ko to ratou poti pea i pakaru i te oroko ekenga o te kaipuke--ko te hanga e pupuhi nei, e pupuhi ana kia rongo mai pea he kaipuke ke ano, no te moana, kua riro atu tenei te uta atu,--a,--ko tetehi whakaaro ano, kua utaina pea nga tangata ki runga i nga poti, kua kawhakina e te kaha o te Ia ki waenga moana nui, mate ai i te kore kai.
Otira, he whakaaro noa iho enei noku--maku koa ianei e aha atu i wa ratou--ka pa, he tikanga tangata tenei e noho nei, e puta pea he mahara,--tena ko tenei--me ketekete noa iho me aroha noa iho kia ratou--heoti, ko tetehi tikanga o tenei i waiho hei whakawhetainga moku ki te Atua, nana nei taku kotahi i whakaora, inahoki, ka rua nei nga kaipuke, poto anake nga tangata ki te mate,--ora ake ko au, e noho nei au--penei hoki, ka kitea ko nga
[Image of page 106]
tikanga, he ahakoa kei waenganui o te rire o nga kino, o nga mate, o nga pouri, he wahi ano te wahi, e whakaritea iho ana e te Atua, hei tohu pai, hei take whakawhetainga.
Akuanei, whakaritea tonutia iho taua tikanga nei ki nga kaipuke tahuri nei, ka rua,--ora ake, ko taku kotahi: --no muri iho, ka titiro atu au ki te kaipuke e takoto eke mai ana, ka puta ake te aroha i roto o toku ngahau--ka mahara iho ki au e noho mokemoke nei--ka aue noa iho, ka tangi ka whenei noa iho--"Mehemea pea, i kotahi, i tokorua ranei o nga pakeha o te kaipuke ra i ora mai ki uta, penei ka whiwhi au ki te hoa moku, hei hoa noho, hei hoa korerorero moku, aue! te pouri moku e! taukiri ki au e! --nokonei, no te kiteatanga atu i te ahua kaipuke no konei rawa ano, i puta ake ai te pouri moku e noho mokemoke nei.
Penei tonu ahau e auere ana--taukiri ki au e! -- mehemea pea i kotahi rawa o nga pakeha i eke mai ki uta nei, ka ora hoki toku ngakau,-- penei tonu ngeau, e aue ana, e takawiri ana, karapiti tonu iho aku ringa, ka rangona iho ko aku niho ka kakati pu, i te whakamamaetanga o roto o te ngakau! --he putanga no te hiahia kia kite atu i te ahua o te tangata, kia whakarongo atu ki te reo e korero mai ana ki au,--ko tenei, me rapu ki whea?
No muri rawa, no te tau whakamutunga o toku nohoanga i tenei motu, ka tahi ano ahau ka rongo ki te oranga o etehi o nga pakeha o taua kaipuke,--kotahi rawa te tupapaku i kitea, he tamaiti nei i paea ki uta--titiro noa i te ahua o nga kowheka, kia kitea ai tona Iwi, kore kau noa ake--kotahi te paipa ko nga moni e rua i kitea ki roto i nga peke o te Tarau.
Penei hoki, ko te aiotanga o te moana, ka mea ahau,
[Image of page 107]
kia hoe ki te titiro i te kaipuke, me kahore he mea o runga, he tangata turoro pea,--i mea ai au, ki te riro ora mai i au ki uta, ka whiwhi ki te hoa noho moku; --he po tena-- he ao--ko te kaha haere o taku hiahia, kia haere kia whaitaki i taua kaipuke--no te kahanga tonutanga o taku hiahia, ka rapu taku ngakau, ka whakaaro iho au, ehara tenei tikanga i te mea noa iho, inahoki, ano ko nga tikanga e rapua nei ki nga Matakite o mua o te maoritanga--ko tetehi wahi, he mea rapu atu e au ki te Atua, ki te puna o te tikanga katoa.
Penei rawa ano, ka hoki au ki te kainga, ki te whakarite i nga mea hei utanga moku ki runga ki te Poti-- utaina ake, ko nga Taro--ko te Wai inu--ko te Kapahu ko te kete waina maroke,--pikauria tonutia ake, haere tonu ki tatahi ki te whakautauta- -e to ana i te Poti ka manu,-- utaina tonutia iho, ka mutu--hoki tonu ki te kainga, ki tera wahanga ano--tangohia ake, ko te peke Raihi, ko te Hamarara hei marumaru moku i te ra, ko te keke wai, ko nga taro ririki, ko te pounamu waiu, ko te Pata maroke-- na te taimaha o taua kawenga nei, mate rawa iho i te whakawahanga ki tatahi,--ka rupeke nga mea te whakauta, ka inoi atu ahau ki te Atua, kia homai e ia he tikanga pai moku i tenei rerenga oku ki te moana--akuanei, ka hoe haere au i te tahataha, a tae noa ano ki te rae whakamutunga o te motu e wero ana ki waho,--akuanei, hoki ka ahu whakawaho he rerenga atu mo taku waka ki te moana nui--ka mea au, me whakamatau ranei, me pewhea ranei,--he wehi noku i penei ai oku whakaaro,--he maharatanga noku ki taku wahiititanga i mua, mei kore nei kua tahuri ki taua wahi pu, ka titiro iho hoki au ki te kaha rawa o te Ia o taua wahi nei ka wehi au, kei eke pu atu
[Image of page 108]
taku waka ki runga o te Ia, ka kawhakina atu ahau ki waho ki te moana nui, mate atu ai.
Akuanei, ka pouri noa iho oku whakaaro,--ka mea tetehi wahi oku kia noho marie ahau i uta--penei rawa ano ka whakakukuria mai taku waka ki uta, ka waiho, ka noho au ki te whenua, ka pouri noa iho, ka hurihuri whakaaro moku, mo te noho ranei, mo te haere ranei,-- akuanei, ko te paringa tonutanga mai o te tai, ka kore hoki he whakaputanga mo taku waka ki waho i te tai ka ki mai,--noho noa iho--ka mea au kia pikitia i tetehi maunga, kia titiro iho, ki te ahua o te Ia, ara, ki te kaha o tetehi taha, ma te Ia hoki o tetehi taha e whakahokihoki mai ano te Poti ki uta, kei riro rawa ki te moana; --penei rawa ano ko te pikitanga i piki ai au ki runga i te mounga titiro iho ai, ka kite iho au, ki te tikanga o nga Ia--kotahi te la anga atu whakawaho, kotahi te mea piri mai ki uta,--titiro tonu iho au ka mea, hei runga i te tai whakauta te wahi hei hoenga moku ki te titiro i te kaipuke.
Akuanei, moe iho i runga tonu i te waka,--no te ata, (ka kitea nei hoki te tikanga moku, ) ka hoe ahau i runga i te tai e pari ana, waiho tonu i runga i te Ia, kihai hoki i roa, ka tae atu ki te kaipuke--katahi ahau ka titiro iho ki te moana, no tenei rerenga oku i ngawari marie ai te kahanga o tai, waiho rawa hei whakatere moku.
Heoti, no te unga atu ki te kaipuke, titiro tonu au, no te ekenga, titi tonu iho ki waenganui o te kowhatu, mau tonu, ka titiro ahau ki te ahua, i hanga ki o Paniora, ko nga rakau, kua hinga ki te moana--kihai hoki i roa, ka kite atu au i te kararehe maori, ka rere mai ki te tangi ki au. kua hemo noa iho i te kai, akuanei, whangaia tonutia iho e au, ka whakainu hoki ki te wai.
[Image of page 109]
Muri tata iho, ka eke atu au ki te kaipuke--titiro tonu iho ko nga tupapaku tokorua i te ihu o te kaipuke e takoto ana, no te whatinga mai o te ngaru akina tonutia iho, ka mate--kahore ake he mea ora i kitea, ko te kararehe anake,--ko nga utanga, ko nga taonga o runga, kua kino, kua maku noa iho i te wai--ko nga kaho waina, i roto o te Horo, na to nui, mahue ake--ko nga pouaka anake erua, no nga Heremana, ko nga mea era i riro mai, kihai hoki i wahia, he mea uta noa mai, hei pouaka maku ki uta.
Mehemea, i wahia putia te kaipuke i waenganui i te ekenga ai ki runga ki te Toka, takoto tonu ko te taha ki te Kei, penei kua taea he taonga moku, kua nui noa atu he utanga mo runga mo taku waka--inahoki, i mohiotia iho e au ki te nui o nga rawa o roto o nga pouaka i riro nei i au ki uta; he kaipuke whai taonga, e ahu ana pea ko tetehi Taone o te whenua Marikena hoko ai,-- heoti ano nga mea i riro i au, ko te keke waina, ko te Hamanu paura, ko nga Kohue, ko nga Pata, utaina tonutia iho ko te kararehe, no taua po ano i hoe ai, tae tonu atu ki uta.
Akuanei, moe tonu iho i te po i runga ano i te Waka-- ka hi te ata ka kawea nga mea ki uta, ka rupeke marie, ka tirotirohia iho--ko te kaho waina, he waina kino noa iho-- engari, ko nga mea o roto o nga pouaka,--ko nga mea pai era--kotahi te pouaka i nga pounamu he waina pai noa iho,--ko nga kai papai, ko nga Waiti hate, ko nga Aikiha,--no muri rawa ka kitea ko nga Moni, e maha, ko nga Taperu e ono, ko nga papa Koura, he koura tinana,-- no roto no tetehi pouaka, ko nga mea paura anake,--ka titiro iho au kahore hoki i whai Rawa i tenei hoenga oku,--erangi ko nga Moni anake, otira,--hei moni ki whea
[Image of page 110]
anei moni,--kia whenei he kakahu, erangi rawa era, ko nga moni, me whakarere noa iho; --he kore Hu noku, he kore tokena,--no nga tupapaku tokorua, i tangohia mai e au, katahi au ka whiwhi, ki nga Hu moku, rokohina iho he Hu kikino, kihai i whenei te papai, me te tu o te Hu o toku kainga o Ingarangi.
Akuanei, ka haria marietia aku mea ki te Ana takoto ai, a--rupeke noa--mehemea, i taka mai ko tetehi taha o te kaipuke, whenei kua nui noa atu he taonga moku, nei ra, i pahure i au te taha takotoranga o te tino o te taonga o nga moni, penei mei kitea ko nga moni, kua waiho iho i te motu nei takoto huna ai, mo te wa hoki oku ki Ingarangi, ki te aro puta mai he tikanga hokinga moku, ko nga moni e waiho iho, taria rawa e tiki mai.
Ka rupeke marie nga mea ki uta, ka tahuri iho au ki te mea i te waka,--akuanei, hoea tonutia e au, a, tae noa ki tona takotoranga tawhito--waiho iho i reira,--muri iho, ko te hokinga i hoki ai au ki te kainga, ka whai ahua ano to noho, ki to mua ritenga--ka noho noa iho--engari ka puta ki waho ki te haere, haere tupato tonu, haere ake ano ko nga Pu, ko nga Paura, kei oho whakarere au, ka mate pea i te patunga a te ope haere mai ki konei,-- heoti ano, ka taea hoki te whakamutunga o anei korero, o taku hoenga ki te tiki mea moku i te kaipuke, ko te whiwhinga ka whiwhi nei ki nga taonga, hei taonga koa ki whea--mutu iho nei--ko te nohoanga i noho noa iho ai au.
Penei hoki au e noho ana, ka taea hoki te rua tekau ma wha o nga tau i noho ai au i tenei motu, o te orokotaenga mai ra ano, ko au anake,--akuanei, no roto, no te marama ua nui o Maehe, ka timata he moemoea
[Image of page 111]
moku,--moe iho i te po, ko nga korero anei,--"He putanga noku i te ata ki waho ki te haerere, ka kite au i nga waka, e rua tahi, ngahuru matahi te kai hoe, e anga mai ana te hoe ko uta nei, e hoe ake ana, me ta ratau tupapaku, no te ekenga ki uta, ka whano ka patua hei kai ano ma ratou, ka oma taua tangata nei, ka tahuti haere-- akuanei, ko te omanga i oma ai, tika tonu mai ki roto o taku Pa hei wahi whakangaronga mona, ka kite atu au, ka aroha, ka tangi atu, tangi tonu mai tera ki au--ka aroha hoki au ka tuku iho i taku Arawhata mona, hei ara pikinga ake mona,--ka tatu iho ki roto, ka arahina ki roto ki te Ana, ka waiho hei pononga moku--ko nga kai whai mai o muri, kahore i kitea atu,--no to maua taenga ki roto, ka whenei ake au, ka whiwhi nei au ki te tangata, ka whai hoa hei hoenga atu moku ki tawahi ki te tuawhenua, hei tohutohu i te wahi hei ekenga atu mo maua, kia tohutohungia mai ko nga wahi pai, ko nga wahi kino--ko nga korero anei o taku Moe,"--no te ohonga, kaore ano i ata ohonoa, ka hari taku ngakau, ka koa, ki te ara hokinga moku ki te Ao Marama,--no te tino ohonga oku ka mohio iho au, ehara i te tino korero, he Moemoea noa iho,--ka pouri noa iho toku ngakau i konei.
Akuanei, ka waiho taua moe nei hei Take tikanga moku--ka waiho i te tikanga o nga Matakite o mua,-- penei rawa ano, ka whakaaro au, me hopu mai i tetehi Mangumangu o nga tupapaku e patua tonutia nei, ka waiho rawa hei hoa kimihanga huarahi moku ki nga whenua ke atu,--akuanei, ka whakaaro au, me pewhea ra ka mau ai te hopu, inahoki ki te aro puhia ko te Pu, he maha ke ki te hinganga, ko te mea i ora, ko te mea pea tera e riro mai i au--a--ka puta ake ano, ko tetehi whakaaro
[Image of page 112]
oku,--kowai i hua ai, ekore ranei te Atua e riri iho ki au, moku ka tahuri nei ki te kohuru i nga tangata tokomaha, kia riro mai ai ko te mea kotahi hei hoa tahutitanga moku,--ko ratou ranei kia mate, ko au kia ora? --ka koera noa iho taku ngakau i konei.
Noho nei, noho nei, me te hurihuri i nga whakaaro moku, mea rawa ake--ko te kaha koa hoki o te hiahia mo te haere, ka riro te kahanga o nga whakaaro, mo te tiki mo te herehere mai i tetehi mangumangu hei hoa moku,--he ahakoa i tokomaha ki te hinganga, aua atu--me aha i te kaha tonu o te hiahia, kia hoki ano nga kanohi ki te "Ao Marama"--penei rawa ano--ka hurihuri tikanga moku, me pewhea ranei, me pewhea ranei? --whakaaro noa--a-- ka mea au, me kati noa iho, me tatari marie ki te ekenga mai ki tahaki o nga waka o taua iwi nei, hei kona, ka whakamatau tikanga ai.
Noho nei, noho nei, kotahi tino tau i pahure, tango noa ki te rua o nga tau, me te kaha haere o taku hiahia, kia hopukina mai he tangata maku i roto i nga ope haere mai o nga Mangumangu, hei hoa hoe moku ki te kimi whenua hei ara hokinga moku ki te kainga,--I au e ki ake nei, kua takoto ke aku tikanga--penei hoki, ka po, e moe --no te hinga o te ata ka puta au ki waho, ka titiro atu ki nga waka, e rima tahi, kua eke ki uta, ko nga tangata o runga kua noho noa ake,--no tenei hoenga mai, i tika tonu mai ai ki toku taha o te motu,--heoti ano, ka titiro au ki te tokomaha o nga tangata o runga o nga waka, ka whakaaro au me pewhea ranei me pewhea ranei? kowai i hua ai,--e kaha tenei te tangata kotahi ki te hunga tokomaha,--penei hoki, e noho ana ahau i roto i taku Pa, e hurihuri whakaaro ana moku, akuanei, ka whakaritea
[Inserted unpaginated illustration]
[Image of page 113]
katoatia aku Pu, ka tata tonu hoki ki te taima hei whakamatauranga mo taku tikanga--tatari noa kia rangona atu ko te reo, kaore kau noa iho,--penei rawa ano--ka pikitia i taku Arawhata, ka waiho ko aku Pu i raro tata iho, ka piki haere au--a--eke noa ki runga ki te taumata, noho whakangaro ai--akuanei, ka tirohia atu ki te Kowata, pono iho e toru tino tekau o taua Iwi nei, kua ka te ahi, e tahu ana te kai,--he tupapaku ranei, he aha ranei,--e tahu ana tenei i te kai, e tu ana ki runga ki te harihari ki te pukana.
Titiro tonu au ki taku kowata--kihai hoki i roa ka kite atu au i nga tupapaku tokorua, katahi ano ka tikina, ka arahina haeretia mai i runga i nga waka--kihai hoki i takitaro, ka hinga ko tetehi ki raro, na te patu--tahuri tonu iho ki te haehae--ko tetehi i waiho noa iho kia tu ana, kia oti marire te hoa te haehae--Akuanei, ko te tirohanga ki a ia meake nei mate, te tino tahutitanga i tahuti ai, ko te hohoro hoki o te oma. anga tonu mai te aroaro ki taku kaainga.
Akuanei, ko te tino wehinga i wehi ai au--ka kite atu hoki, i taua tangata nei, e whaia mai ana e tona nuinga-- akuanei, ko te whakamananga tenei o taku moe, koia tenei, ko te tikanga tonutanga mai ki toku wahi hei piringa mona,--ko tetehi wahi o taku moe kihai i whakaponohia wawetia, ko tenei, ko te tukunga mai o ta ratou tangata kia tahuti kihai hoki taku kainga i taea mai, haere ana ka hoki ki nga waka,--i whakaaro tonu au, tena ekore e mutu te whai i ta ratou tupapaku--a--kitea rawatia atu i taku kainga e piri ana,--titiro tonu ahau, ka kite atu ki te hohoro o te oma a taua tupapaku nei, kia whenei, ekore e takitaro ka pahure rawa.
[Image of page 114]
Penei hoki, e whaia tonutia ana ta ratou tangata, tokotoru, te kai aru,--no te taenga ki te awa i raro tata iho o taku kainga,--ahakoa he tai pari tena, marere tonu ki te wai, e kau, kua whiti, haere tonu--no te taenga o te kai aru ki taua awa, tokorua i whiti, tukua atu nga hoa kia whai i ta ratou tangata, ko ia i hoki marie ki te nuinga, mei kaua te hoki, ko te mataika ano tenei e mate i au.
Penei hoki, ka taea tawhiti e tera e te tupapaku--ka mahara ake au, katahi ano ka marama te tikanga moku, ehara i kiia ai naku ake tenei tikanga, erangi ano na te Atua tenei tikanga i homai, he mea moku, kia tahuri tonu au ki te whakaora i taua tupapaku, muri iho, ka waiho hei hoa moku,--penei rawa ano, ka heke au ki raro, tangohia ake ko nga Pu e rua--muri iho ka piki ano, ka anga atu ki tatahi taku haere--na te huarahi kokoti pu, whakahekea tonutia atu, kihai hoki i takitaro, i waenganui pu ahau e tu ana, e hamama atu ana taku waha ki te tupapaku kia hoki mai,--ka kite mai i au ka mataku, tawhiria tonutia ki aku ringa--akuanei, tahuri tonu ake au ko nga kai aru tokorua ka piri mai, taku tino rerenga atu, ko to mua, he mea patu ki te raparapa o taku Pu, ka hinga ki raro ki te whenua; --he tupato noku kei rangona mai, te puhia ai ki taku Pu--no te hinganga o tera, ka hinga ki raro ki te whenua, ka tu tonu mai ko te hoa,--akuanei, ka tahuri atu au ko te patu i tera--no te piringa atu oku, ka kite atu au i te Kopere, i te huata, ka ara ki runga hei wero moku, akuanei, ko te tino marangatanga o taku Pu, tahi atu ano, takawhetawheta ana--heoti ano, ka rongo te tupapaku ra, ki te waha o taku Pu, tu tonu--akuanei ka hamamatia atu ano e au, ka tohungia atu kia haere mai--wahi-iti nei te wahi i nunuke mai ai, ka wehi, tu tonu--ka hua, kei te
[Image of page 115]
hopukia, kohurutia ai,--tawhiri tonu atu au me te nukenuke haere mai, nana ano ka piri mai, ka tuturi iho, ano kei te tangata e whakawhetai nei, nona ka whakaorangia nei,--tawhiri tonu au kia haere tonu mai,--ko te tawhiri, ko te tungou, kihai hoki i roa ka piri mai--no te piringa rawatanga mai, ka tuturi iho, ka ngote iho i te whenua, ka hapainga ko taku waewae, ka waiho i runga i tana mahunga,--ki tona Iwi he tohu tenei mo te tangata e waiho nei he taurekareka ma tera tangata ke atu: --akuanei, ka hapainga e au kia tu ki runga, ka arohatia, kia mutu ai te mataku; --titiro rawa ake au, ko taku tangata mataika, kiano i ata mate,--akuanei, tohungia atu e au ki taku hoa kia titiro hoki ia, -penei rawa ano kua timata te koreronga mai ki au, he aha koa, reo ke, ko te reo tonu o te tangata ka rangona atu, ka waiho hei haringa iho mo taku ngakau, ka tau maha nei hoki au e noho mokemoke ana--ka titiro atu maua ki te tangata ra, ka ara ki runga, ka wehi taku hoa,--akuanei, ka tohungia atu ki taku Pu, kia puhia kia mate rawa,--heoti ano, ko te tino rerenga mai o taku taurekareka, ka mau ki taku hoari, tahi atu ano, takoto tiraha ana--motukere i te kaki--katahi ano ka ata mate.
Heoti ano, ka haere taku hoa ki te titiro i tera o a maua tupapaku, i pewheatia ranei i mate ai--tae tonu atu e hurihuri ana,--ka titiro iho ki te iti o te kainga a te mata, i tu hoki ki te Uma, kahore nga toto i heke,--muri iho, ka tohungia atu e au ki taku hoa, kia haere maua, kei rokohina mai e to ratou nuinga,--whakaae tonu mai,--matua tanu i a maua tupapaku ki te onepu kei kitea, haere ai maua, whakarerea iho te tino kaainga, tomo tonu atu ki te wahi ngaro, ki te Ana,--ka mahara iho au ki tenei wahi o taku Moe, ka maua, inahoki, tae rawa mai te tangata nei ki
[Image of page 116]
roto ki taku kaainga hei piringa mona,--no to maua taenga ki roto, ka whangaia e au ki te kai, ka hoatu ko nga kowheka, ka tohutohungia iho ki te moe, ta te ngenge hanga, parangia tonutia iho e te moe.
Hei inati te pai o taku tangata,--koia kau te pai o te whakatupu, ko te ngawari hoki o nga kanohi, ano kei te kanohi o te pakeha te pai--no te ohonga ake i te moe, ka puta mai ki waho, ka takoto ki raro, ka whaitohungia ki taku waewae, ka waiho i runga o te mahunga--he tohu tera, mona ka waiho nei hei hoa pononga moku, a mate noa,--ka kite au, whaitohungia atu mo te aroha tonu oku ki a ia--noho nei--a--kihai hoki i roa rawa, ka whakamatamatau korero ma maua, ka whakakona ko te ingoa mona,--tapa tonutia iho e au ko Paraire,--no taua rangi nei hoki i whakaorangia mai ai, wahi-iti nei hoki ka mate i te kohurutanga ai e nga hoa,--waiho tonu iho hei ingoa mona,--muri iho, ka akona iho, kia mohio hoki ki toku ingoa--ka whakakona tonutia ki te reo pakeha, ka whakamohiotia tonutia ki nga tikanga o nga kai pakeha,--ka titiro iho au ki te pai o taku tangata, koiano! manawa hoki te tangata ata--whakarongo.
Moe iho maua i te po i konei,--ka hi te ata, ka tohungia atu e au kia haere maua, kia tokina he kakahu mona, kore rawa hoki he hipoki ko te kiri kau--ka hari te ngakau o taua tangata,--heoti ano ka haere maua, ka rite maua ki te tanumanga o nga tupapaku tokorua ka tohungia mai e ia te wahi pu i takoto ai--ka whakaritea mai ki nga tohu --i tohungia ai, he meatanga nona kia tikina mai nga tupapaku kia hurahia hei kai mana,--akuanei ka ruru atu taku matenga, ka whakaruaki, ka tohungia atu kia haere mai, kia whakarerea atu,--rongo tonu ki taku tono.
[Image of page 117]
E toru nga rangi i noho ai maua i to maua kainga ka haere maua ki te ngahere, ki te pupuhi Nanenane,--i mea ai au kia wangainga ki te kiko Nanenane he mea kia wawe te ngaro kiakai atu ona ki tera ki te kai kino, ki te kai mataku, ki te tangata,--kihai hoki i roa to maua haerenga ka kitea atu ko nga Nanenane,--ka karanga atu ki taku hoa kia Paraire, kia tu marie, kei oho--akuanei ka takoto tonu atu taku Pu, ka mate ko tetehi o nga kuao,--no te matenga o te tupapaku ki tatahi, koia tona kitenga tuatahi i te tukunga iho o te mahi a tenei hanga a te Pu,--no naianei hoki, ka rongo ki te tangihanga o ta maua Pu, ka wehi noa iho, ka tu ka titiro noa iho, kua kore noa ake,--kihai hoki i tau te titiro atu ki ta maua Nanenane penei kua kite i te hinganga, ko tenei, kei te hua, he pu pupuhi mona, akuanei ka titiro atu au ki te tiakete ka maunu, ka whawha ki tana tangata, he whakaro nona he pu pupuhi mona,--penei rawa ano, ka tuturi iho ki te whenua ka awhi mai i aku waewae, ka korero noa iho, kowai koa ka rongo atu ki tona reo, engari, ko taku i whakaro ai, he mea ake mona, kia kaua au e tahuri ki te whakamate i a ia.
Akuanei ka hopukia atu e au ko tona ringa, ka kata atu au, ka tohungia atu ki te kuao nane e takoto ana kua mate, ka tohungia atu e au kia haere ki te tiki--tae tonu, ka riro mai,--akuanei, ka purua ano ta maua Pu, ka titiro atu au ki te Manu e noho mai ana i runga i te rakau-- akuanei ka tohungia atu e au kia Paraire, kia titiro hoki ia--ka tohungia atu ki te whenua, mo te takanga iho, kia mohio ai ia ki te tikanga o te mahi a te Pu, whenei rawa ano, ka takoto taku Pu taka iho ana--kihai hoki i mutumutu te wehi o taku hoa i konei, tu tonu--ko te mea i
[Image of page 118]
miharo ai, he kore, kihai i kite i te purunga o nga kai ki roto o te Pu,--ka hua he Atua, inahoki, kihai hoki i ora te tangata, te kararehe me te manu--mate katoa-- ahakoa mea tawhiti, ahakoa mea piri mai mate tonu i te puhanga ai--akuanei ka waiho rawa maua ko taku Pu hei Ariki mona, kahore nga ringa i pa atu, erangi he korero atu te mahi ki te Pu, kia kaua e tahuri mai ki te whakamate i a ia.
Moe iho, ao te ra, ka whakamahia e au ki te patu witi-- ki te tatari--kihai hoki i roa ka mohio, i mohio ai, no te kitenga ki te hanganga ai ki te Taro, hei kai,--muri rawa iho ka whakakona ki te pokepoke ki te tunu i nga taro wahi-iti nei te wahi i whakakona ai taku hoa a Paraire, mohio rawa ake.
Akuanei, ka mahara au, ka tokorua nei maua ki te kai i a maua kai, me whakanui he mahinga ma maua kia nui-- penei rawa ano ka whakaturia a Paraire ki te ngaki i ta maua mahinga hou, ka titiro atu au ki te kaha ona ki te mahi, ka tohungia atu e au, he kai ma maua, kia ora ai maua te noho i to maua kainga.
Ko te Tau timatanga tenei o taku noho pai i tenei whenua,--i pai ai, he ngahau, ka timata hoki taku hoa a Paraire ki te korero hei hoa korero moku--ko te pai o te korero tetehi wahi o taku hoa, ko te waimarie,--ka nui haere hoki taku aroha ki a ia, ka aroha mai hoki ia ki au.
Noho nei. noho nei, me te mohio haere o taku hoa ki te korero--akuanei ka korerotia e au ki a ia nga korero o taku orokohaerenga mai ki konei, ka whakakona ki te tikanga o te Pu, o te Mata, o te Paura--ka whakawhiwhia e au ki te Maripi, whakanoho rawa ki te tatua, apiti mai hoki ko te Patiti.
[Image of page 119]
Muri iho, ka korerotia iho te tikanga o nga whenua o Ingarangi, ka korero ki te ahua o tona tu tangata, ki nga karakia ki te Atua--ki te tini o nga kaipuke o reira, e rere haere nei ki nga whenua ke ki te hokohoko,--muri iho, ka korerotia e au to matou tahuritanga ki tenei whenua, ka tohungia atu ki te wahi i eke ai.
Muri iho, ka tohungia atu ko to matou poti, kua kore kore noa iho--ka kite taku hoa a Paraire ka tu ka titiro tonu, ano me he ngakau e whakaaroaro ana,--akuanei ka patai atu au ki tana e whakaaro iho nei,--ka ki mai tera "he Poti penei te ahua, i tae ki tona whenua i mua.
Kihai au i ata mohio ki tana kianga mai, no muri iho,--ka korero mai ia, he Poti penei, i u ki tona whenua i mua --na te Awha koia te whakaekenga atu ki reira,-- whakarongo marie atu au ka mea ahau, he kaipuke tahuri pea ki reira, ko te Poti pea i paea ki uta, koia te Poti e korerotia nei,--he kuaretanga noku, kihai hoki he whakaaro moku i puta, ko te poti ranei pea o te kaipuke i tahuri nei ki konei, i hoea atu e nga pakeha ki reira.
Akuanei ka korero tonu mai a Paraire ki te ahua o te Poti--ka korero tonu mai, ka korero mai, "na ratou nga Pakeha i whakaora,"--katahi au ka patai atu ki te tokomahatanga o nga Pakeha, ka ki mai tera, tomo tonu te Poti i te tangata,--ka tohe tonu atu au tokowhia--ka taua mai e tera ngahuru ma whitu--ka pataia ano e au ki te wahi i noho ai ratou, ka ki mai tera, kei te noho tonu inaianei i to ratou Iwi.
Whakarongo marie ana au ki nga korero a taku hoa a Paraire, katahi au ka whakaro iho, koiano pea, ko nga pakeha o te kaipuke i tahuri iho ki konei, no te pakaru-
[Image of page 120]
tanga o to ratou kaipuke, haere ra e hoe ki te whenua Mangumangu nei.
Akuanei ka patai marire atu au, ki te pewheatanga e pewhea nei to ratou noho--ka ki mai ano tera, kei te noho ora tenei, e noho mai nei,--ka wha nga tau i noho ai, atawhaitia tonutia e Nga Mangumangu ki te kai,--ka ui atu ano au ki te wahi i whakaorangia ai, te patua rawatia kia mate hei kai, - ka ki tonu mai tera, kaore i te patua-- he atawhai anake te mahi, ka whakaaturia mai ano e tera to ratou tikanga, to taua Iwi Mangumangu, ka ki, ekore hoki e patu kohuru noa iho ratou--engari, ko ta ratou e patu ai, e kai ai, ko nga herehere riro mai o roto o nga riri, o nga whawhai nunui.
Noho nei, noho nei maua,--no tetehi rangi ka eke au ki runga ki te maunga i tetahi pito o te Motu--na te pai marire o te rangi, ka marama hoki te titiro ka kitea atu ko te tuawhenua o Marikena, e takoto ana mai--no te kitenga atu ka kite hoki taku hoa a Paraire, ko te tino haringa i hari ai te ngakau--ka rere ki runga tupekepeke ai, ka karanga mai ki au, ka tohutohu mai ki taua whenua, ka ki mai, ko tona Iwi, kei tera whenua e noho ana.
Heoti ano, ka titiro atu au ki nga kanohi o te tangata ra, ka koa hoki te ngakau, ano kei te hiahia kia hoki ano ki te kainga,--akuanei ka whakaaro iho a roto o taku ngakau,--akuanei pea ki te aro hoki a Paraire ki tona whenua, ka mahue noa iho tana whakapono ki te Atua, ka mutu pea hoki tona aroha ki au ki te tangata nana nei ia i whakaora--akuanei ko taku heanga tenei i he ai oku whakaaro ki taku hoa, inahoki, no to maua nohoanga iho, ka noho tupato tonu au ki a ia,--ka kaiponutia tetehi wahi o taku aroha, koia tenei, ko te heanga i he ai au, e
[Inserted unpaginated illustration]
[Image of page 121]
noho nei maua me te patai tonu oku, kia kitea me kahore ranei ona whakaaro hou; --patai tonu au, kia whakarongo atu ki ana korero, kihai hoki i kitea te pokanga houtanga, nokonei ka whaiatawhai ano au ki a ia.
Noho nei, no tetehi rangi ka eke ano maua ki runga ki taua Mounga,--na te kohu, kihai hoki i kitea atu te whenua o tarawahi,--akuanei ka karanga atu ahau ki taku hoa, ka mea atu, E ta Paraire, kahore ranei o minamina kia hoki ano koe ki to whenua, ki tou Iwi? --ka ki tonu mai tera--Ae, ka nui toku hiahia ki te hoki ano ki toku Iwi,--Ka mea atu au, ki te aro hoki ano koe ki to Iwi, akuanei pea ka hoki ano koe ki to ritenga maori, ka tahuri ano ki te kai tangata,--akuanei, ka titiro pouri mai tera, ka ruru te matenga ka ki mai, kaore,--ki te aro hoki ia ki tona Iwi ka tahuri tonu ia ki te korero i taua Iwi, kia whakamutua te tutu, te kai tangata, kia karakia ki te Atua, kia whakarerea nga kai kino, kia tahuri ki nga kai papai, ki nga Taro, ki nga Kau, ki nga Waiu,-- Akuanei, ko au atu e korero ana, akuanei pea te tahuritanga mai ko koe, ka mate te patu e ratou,--ka ki mai tera, kaore, inahoki he Iwi whakarongo mai, e whakarongo tonu ana ki nga korero a te Iwi pahau roroa nei, a te Pakeha i eke mai nei i runga i nga Poti,--katahi au ka ki atu me hoki pea koe ki to Iwi,--heoti ano, ka kata mai, ka ki mai kowai e kaha ki te kau atu i te moana nui nei--ka ki atu au me hanga ki te waka, ka ki mai ano tera, ki te haere ko au ka haere hoki ia; --ano ra hoki ko au, akuanei pea ka haere au ki reira ka kohurutia au,--ka ki mai tera, kaore, kore rawa--ki te aro haere maua, kei a te whakaaro moku, akuanei ka atawhaitia ahau e taua Iwi, ko te tino tikanga o taua kupu, ki te aro whiti atu maua
[Image of page 122]
ki reira ka korero ia ki nga korero, o tana wahiititanga mei kore nei ka mate te kohuru, naku nei i ora ai.
Akuanei, ka tupu te hiahia i roto i au mo te whakawhiti ki reira, me kore ranei ka kite i nga Pakeha e korerotia nei e taku hoa,--i mea au no Paniora,--taku i mea ai ki te aro whiti au ki reira, ka tokomaha matou, ka marama he huarahi, hei haerenga atu mo matou--tena ko tenei, kahore he huhuatanga o te noho noa iho i konei, ko taku kotahi,--kihai hoki i roa rawa to maua nohoanga iho, ka timatia ano he korero maku ki taku hoa kia Paraire--ka ki atu au ki taku Poti hei waka mona ki tona Iwi--ka arahina e au kia kite i taku Poti e takoto ana i tetehi whaitua o te motu--ka tae maua, tiheru marie ana, ka mutu, toia tonutia ki te moana, eke tonu atu maua.
E penei ana maua, ka titiro iho au ki te mohio o taku hoa, ki te whakatere Waka,--katahi ahau ka mea atu,-- E hoa e Paraire, me haere ranei taua ki tawahi ki to Iwi? --akuanei, ka titiro pouri mai, i pouri ai, he tirohanga iho ki te iti o te Poti, akuanei pea ekore e whiti ki reira,--katahi au ka ki atu, tenei ano te Poti nui--No te aonga o te ra ka haere maua ki te titiro i tera poti oku--ko te poti tenei i hanga nei, no te otinga, kihai nei i taea te to ki te moana, mahue tonu iho, ka rua noa iho nga tekau o nga tau i takoto whenei ai, rokohanga atu e maua kua popo noa iho, kua pirau, kua titore i te whitianga e te ra--heoti ano, ko te tirohanga kau i tirohia ai mahue ake, tahuri tonu maua ki te kimi rakau nui o roto o te ngahere, kia haua hei waka mo maua,--Kimi marie ana, a kihai hoki i roa ka kitea te rakau pai e Paraire,--no te hinganga ki raro, ka mea taku hoa kia tahuna a waenga nui ki te ahi--ka mea au, tenei ano nga Toki hei tata marie i to taua waka,--
[Image of page 123]
kotahi tino marama i mahia ai to maua waka ka oti,--no te toanga ki te moana no reira te wahi roa,--na te nui, na te taimaha he mea to haere i runga i te neke,--a-- e rua nga wiki ka tatu ki tatahi,--no te manutanga ki te moana, ka titiro atu ki te nui o to maua waka, kia whenei, kia hokotoru ki te ekenga ki runga.
Ka titiro whakamoemiti atu au ki te mohio o taku hoa ki te whakatere i to maua waka,--ko te uinga i ui atu ai au --me whakamatau ranei me pewhea ranei? ka ki tonu mai tera me hoe noa atu, ahakoa hau nui noa atu, e whiti taua waka nei--muri iho ka tahuri au ki te hanga Komaru mo to maua waka, ka tonoa e au ko taku hoa ko Paraire ki te tua mai i tetehi rakau pai, ka akona iho kia pai te hahau, waiho iho, tahuri tonu au ki te whakarite i etehi mea hei Tera--akuanei ka haere au ki te titiro i aku Tera tawhito, otira kua tawhito noa atu, kua korekore, ka rua nei tino tekau ma ono o nga tau i takoto ai--tirotirohia tonutia, a ka kitea ko nga mea ora e rua--akuanei ko te tuituinga i tuia ai, ka oti.
E rua nga marama i mahia ai nga Tera me nga Rakau, ka oti--ko te Ngongohau, ko nga Taura, oti marie te hanga, muri iho ko te Urungi--ahakoa kuare--mahi marie ana--a --ka oti--i tupopou ai ahau ki te mahi i tenei i te Urungi, he mohiotanga noku ko te mea pai tera hei whakatere i to maua waka kia pai ai te rere ki te moana.
Ko te rua tekau mawhitu tenei o aku tau i noho moke moke ai i tenei motu; --wahi iti nei hoki te wahi i noho ai a Paraire hei hoa moku, e toru ano nga tau i noho ai,--akuanei ka waiho tenei rangi hei rangi nohopukutanga moku, hei rangi whakawhetainga ki te Atua--inaianei hoki kua nui noa atu nga tohu atawhai iho a te Atua
[Image of page 124]
moku--penei hoki, kei te whakaaro toku ngakau, meake pea ko te hokinga e hoki ai ki te kainga--i penei ai oku whakaaro he mohio tonu ake no toku ngakau, ekore e takitaro ka hoki au ki te Ao Marama,--otira, kei te Atua ano ia te tino whakaaro moku,--ko tenei, ahakoa kua tupu tonu anei whakaaro, kihai hoki i poka ke te tikanga o taku noho,--mahi tonu, mahi marie i nga mahi o taku kainga.
No te putanga mai o nga marama paki ka timata au ki te whakarite i nga kai, hei oranga mo maua ki te moana, i mea ai au kia rua ake nga wiki, ka to i to maua Poti kia manu--penei hoki au e mahi ana, ka tono atu ahau kia Paraire kia haere ki tatahi ki te kimi Totoiho hei kai ma maua.
Kihai hoki i roa atu te ngaronga atu o taku hoa o Paraire, kua kite atu au e oma haere mai ana, pikitia tonutia te ngerengere o to maua Pa, kua he noa ake te manawa e auere mai ana, e whenei ana te karanga, mai, E Pa e! aue! taukiri! te he mo taua! --ka uia atu ki te mea i wehi ai ia--ka tohutohu mai tera ki tatahi ki nga waka, ka tohungia mai, e toru tahi nga waka,--ka mea atu au ki taku hoa kia Paraire, kia turia tonutia--ka ki mai tera he tokomaha ke nga tangata--ka ki atu au--he ahakoa,--Engari ko taku i mea atu ai, kia piri tonu mai ia ki au; ina puta maua ki waho ki te riri--whakaae tonu mai tera, ae--ki te mate--mate ngatatahi--heoti ano, ka whakawhiwhia e au ki nga Pu e rua, he kaingaru nga kai o roto--tangohia ake ki au, ko nga Pu maori e wha, purua ake ki nga mata ki nga Kaingaru--apiti mai, ko nga Kope e rua, ko te Hoari,--ko ta maua Patiti i hoatu ki taku hoa kia Paraire.
[Image of page 125]
Heoti ano, ko to tino haerenga i haere ai maua haere ake ano ko te Koata--piki tonu i te maunga ki te titiro i taua ope nei,--titiro marie ana,--ka kitea atu ko nga waka e toru,--taua marietia ana nga kai hoe--e rua tekau matahi--tokotoru nga tupapaku, koia te take i hoe mai ai ki konei kohuru ai, kai tonu iho hei kai ma ratou.
Kua mahue te unga tawhito o nga waka, kua piri mai tenei ki te taha o te awa wai maori, pono iho ko te motu ngahere e whakapae haere ana i te taha ki uta--heoti ano, na te weri-weri hoki oku, na te whakawehi mai mo nga tupapaku meake nei taona ki te umu, mea rawa au, mo te tiki mo te patu i taua Iwi nei kia ngaro,--karanga tonu atu kia Paraire kia haere maua ki te pupuhi,--ka tuarua aku uinga atu, mo te piri tonu mai ki au, ka ki tonu mai tera, e mate, mate ngatatahi.
Penei hoki, ka weri-weri noa iho au, ka riri--wehea tonutia iho a maua Pu, etoru nga Pu i taku hoa, ko te kope ka wha,--penei ano hoki nga mea i au, whakatika ai maua, ko te haerenga i haere ai--ko ta maua Patara waina i au, ko te peke mata i taku hoa i a Paraire,--akona tonutia iho kia pai marie te haere, kia piri tonu mai i muri oku, kia kaua e kiki e aha, kia whakarongo tonu ki taku e mea ai--akuanei na te Kapahu hei tohutohu mo maua, ka tika ta maua haere,--i mea ai kia peneitia te tikanga o ta maua haere, he mea kei kitea mai, kia tata rawa atu ko te tino puhanga i puhia ai.
Penei hoki ka tomo maua ki te ngahere,--piri tonu mai taku hoa i muri tata ake oku,--haere whakangaro te haere--ano, ka piri noa ano, ka tohungia atu kia Paraire ko te rakau e tu ana i te taha whakawaho o te motu,--ka tonoa e au kia haere kia titiro i taua Inati mangumangu,
[Image of page 126]
kei te pewhea ranei, kei te pewhea ranei--tae tona taku hoa, titiro marie ana,--hoki mai, korero ana--ko tetehi o nga tupapaku kua mate, e taona ana, ko tetehi kua oti te herehere e takoto ana, ka hono ka mate,-- i konei ka nui hoki te weriweri o taku ngakau, ka riri--ka ki mai taku hoa a Paraire he Iwi ke, ehara i tona Iwi tupu ake, ko te Iwi paihau roroa i korerotia nei e ia i mua, i tae mai ki tona whenua i mua ai i runga i te Poti--heoti ano, no te rongonga i tenei, katahi au ka tino weriweri i te whakahuatanga mai o te Iwi ma nei tona kiri--akuanei ka haere tonu atu au ki te taha o te rakau, kowata atu ai--titiro marie ana ahau, ka tahi ka tino kitea atu ko te tupapaku e takoto ana, kua oti te herehere, tirohia tonutia--a--katahi ka ata mohiotia atu, koiano he Pakeha, e mau ana ano nga kakahu.
Heoti ano, ka kite au ki te rakau e tu mai ana i roto o te Puia--ko te rakau tata tera mo te kai pupuhi--haere whakangaro tonu ahau--a--tae noa ki taua rakau piri ai.
Wahiiti nei hoki, ka mate ko te rua o nga tupapaku, kua tae te kai wewete o nga herehere--penei rawa ano ka tahuri ake au ki taku hoa ka akona iho, kia mohio, kia whakarongo, kia titiro mai ki au, mo te hapainga o te Pu, hapai ngatatahi--whakaae tonu mai tera--heoti ano, ka whakatakotoria iho e au ko nga Pu e rua,--penei tahi hoki taku hoa a Paraire,--akuanei ka takoto ko tetehi o aku Pu,--ka takoto hoki ko tetehi o a Paraire--no te ritenga ka rite marie te whakakekonga o a maua Pu, karangatia ai e au kia puhia--ko te tino puhanga i puhia ai, takoto tiraha ana.
Heoti ano ka haere maua ki te titiro i nga tupapaku--
[Image of page 127]
na te mohio o taku hoa o Paraire ki te pupuhi, hinga iho tokotoru--mate rawa atu,--ko nga mea i tu kau, kihai i mate, ka wha, ka rima, ka ono--kotahi ano te Pu i puhia ai; --hinga ake i taku puhanga, kotahi te mea i mate rawa, tokorua nga mea i tu hakiri kau: --no te pakutanga o nga Pu, ko nga mea kihai i tu i porangi noa iho, ko te whakatikanga ki runga tu tonu tirotiro kau ana, mea noa ki te oma, me oma ki whea, kahore ratou i kite i te wahi i puta mai ai to ratou mate,-- penei hoki e titiro tonu mai ana a Paraire ki au, mo taku pewheatanga ranei, mo taku pewheatanga ranei,--akuanei ka tango iho au ki te rua o nga Pu, penei tahi hoki a Paraire--ko te whakakekonga i whakakekoa ai, whakakeko ngatatahi--karanga atu au kia puhia, pupuhi tonu --te tino titaritanga i titaria ai nga mahi a te Kaingaru, parare haere ana-- tokorua nga mea i mate rawa, apiti mai ko te tokotoru, ko te tokowha, ko te tokorima, no muri anei i hinga ai--ko nga mea i tu hakiri kau, e oma haere ana kua ngaro noa iho i te toto.
Heoti ano ka karanga atu ahau ki taku hoa kia Paraire kia haere maua--haere ake ko nga Pu--kotahi i taku hoa, kotahi i au--no to maua putanga ki waho o te motungahere ka kite mai hoki te Taua, ka ako iho au ki taku hoa kia hamama o maua mangai,--ahu tonu atu taku oma ko te Tupapaku e takoto ana ano--ko nga kai patu i tahuti i te whakaohokanga ai e a maua Pu, whakarerea ake-- haere e hoe i runga i te Waka, tokorima tahi--katahi au ka karanga iho kia Paraire kia puhia--puhia tonutia iho,--tokotoru nga mea i mate, tokorua nga mea i tu kau, kihai i mate.
E warea ana taku hoa a Paraire ki te pupuhi, ka tahuri
[Image of page 128]
iho au ki te tapahi i nga herehere o te tupapaku pakeha, e takoto ana ano,--ka pataia iho e au ki te reo Paniora kia ki ake no whea ranei ia,--wahiiti nei te wahi i hamumu ai te reo--kua kore noa ake--kahore he ngoi kahore he aha,--akuanei ka whakainumia ki te wai o taku Pounamu, tangohia ake ko te taro, ka tohungia iho e au kia kai --ka mutu te kai, ka ui iho ano au,--ka ki mai tera no Paniora,--heoti ano ka tangi noa iho--ka titiro ake nga kanohi moku, nana nei a ia i whakaora, ka ki iho au, kia taria marie e korero maua, engari ko tenei, me tahuri tonu ki te riri--ki te aro kaha ona, me tahuri hoki ia ki te riri --akuanei ka whakawhiwhia ki te Hoari, ki te kope--te tino whakatikanga i whakatika ai, tokorua tahi ki te hinganga, na te hoari anake,--ko etehi kua kuaretia noatia iho, he patu kau te mahi.
Pupuri tona au i taku Pu, ka waiho ma te Paniora anake e patu, ka tono atu kia Paraire kia haere kia tiki i etehi o a maua Pu,--ka riro mai nga Pu, ka tahuri tonu iho au ki te puru--e warea ana ahau ki te puru i nga pu, ka titiro atu au ki te Paniora e papatu ana raua ko tetehi o nga mangumangu, he Hoari ta te Paniora, he Rakau maori ta te Mangumangu, ko nga rakau ano o tona whenua --Roa noa iho to raua papatutanga, ka rua nga motunga o tera i te Hoari a te Paniora, engari na te nui o tera o te Mangumangu, na te kaha hoki, ka hinga te hoa ki raro ki te whenua ka hono ka riro te Hoari te tango, na to ata mahara ake o te Paniora, i raro ano i te whenua, unuhia ake ko te kope, puhia tonutia ake ko te Mangumangu, mate rawa.
Akuanei ka watea taku hoa a Paraire, ka tukua atu e au ki te whai i te nuinga,--ko te Patiti anake ano ki te
[Image of page 129]
ringa,--i te matuatanga ano ka hinga ko te hunga tokotoru i tu a hakiri kau i ta maua puhanga i te tuatahi--ka hinga, na te Patiti anake,--akuanei ka kite te Paniora ka tono mai ki tetehi Pu kia hoatu--ka haere ki te whai--ka puhia, tokorua ki te hinganga, kihai i ata mate--na Paraire i whai ki roto ngaherehere, ka mate, ko te mea kotahi he mea patu ki te Patiti--ko tetehi i kau tonu ki te moana, ora ake, nga mea i ora, tokowha; ngahuru ma ono nga mea i mate--no te ekenga o era ki runga ki te waka--hoe tonu--puhia haeretia ai e Paraire, kihai hoki i tu.
Ko Paraire i mea, kia whaia tonutia i runga ano i tetehi o ratou waka, i mea ai maua kia tikina kia patua, he mea, kei tae ki to ratou kainga ka korerotia ki to ratou Iwi,--to tino whakahokinga mai, ko matou,--akuanei rere tonu maua ki runga ki tetehi o nga waka, rokohanga iho, ko te tupapaku e takoto here ana i roto i te riu o te waka,--na te hemo i te kai, na te kaha hoki o nga hereherenga, tae rawa atu maua, e wakahemohemo ana.
Akuanei, ka unuhia ake ko taku maripi, ka tapahia i nga taura, ka motu,--ka whakarongo ake ki nga taura e tapahia ana, ka hua, ko te matenga tenei mona, e mate rawa atu ai,--ka korero atu ahau kia Paraire, kia uia iho kia mohio ai, he kai whakaora maua mona,--ikonei ka whakainumia e ahau ki te waina,--katahi, ka whaingoi, ka ara ake ki runga noho ai--akuanei, no te rongonga atu o Paraire ki tana reo, i a ia e korero mai ana, heoti ano, ko te tino tupekepeketanga i tupeke ai nga waewae, ka awhi atu ki te hoa ka tangi,--akuanei ka titiro atu au, ka puta hoki toku aroha, ka titiro atu au ki to raua tangihanga --roa noa iho to raua wheneitanga ka tahi tera a Paraire ka korero mai, ko tona Matua tupu ake tenei.
[Image of page 130]
Heoti ano, ko te tino tangihanga i tangi ai ahau, ka puta hoki toku aroha, no te whakaaronga, ka ora nei te Matua o taku hoa o Paraire,--akuanei ka tahuri a Paraire ki te tangotango i te matua--ka whakaawhi mai ki tona Uma kia mahana ai--ka mirimiri i nga waewae, i nga ringa ringa--ko te hoatu ko tetehi wahiiti nei o te Wai o roto o taku Pounamu, hei whakangawari mo nga wahi mamae.
Na te whakawarenga iho ki ta maua tangata, tukua atu ana nga Morehu kia tahuti haere i runga i te waka,-- maringa nui, i noho ai matou i uta--mei tohe tonu ki te whai penei ko waenganui moana mate ai,--inahoki kihai takitaro ka keri he Awha nui noa atu, i tangi tonu mai i te ihu o te waka.
Penei hoki e mea tonu ana a Paraire i te Matua--ka hoatu e au ko te Taro ma te Matua--ka hoatu ko te karaihe waina mana, ma Paraire--kihai hoki i inumia-- kawea tonutia ma te Matua,--ka hoatu hoki ko te tautau Waina Maroke--akuanei titiro rawa atu ahau kia Paraire, e oma haere ana, ko te horo koa o te oma, rapu ai taku ngakau e oma ana ranei ki whea, karanga noa atu ana-- nohea hoki i rongo mai ai--no te hokinga mai, ka kite au ki te Taha wai, e mau ana i te ringaringa, katahi au ka mohio i te tiki Wai inu mo te matua, haere ake ko nga Rohi Taro e rua,--ko nga Taro i homai maku, ko te wai i kawea mo te Matua--no te inumanga o te wai, katahi te Matua, ka ora ake.
No te oranga, ka ora matou i te wai, ka ngarea a Paraire, ki te kawe i te wai mo to maua hoa mo te Paniora-- kua hemo noa ake i to raua kekeritanga ko te Mangumangu, wahi-iti nei ka mate--ka whakainumia ki te wai,
[Image of page 131]
ka whangainga ki te Taro,--whakamatau noa kia whakatika ia ki runga kihai hoki i kaha, tohungia e au kia takoto marie, kia mirimiria nga waewae, kia ngawari ai nga mate.
Penei hoki a Paraire, e mirimiri ana i nga waewae o to maua hoa o te Paniora,--e mirimiri ana e titiro tonu ana nga kanohi ki te matua--akuanei he takotoranga no te matua ki te whakaokioki, ka ngaro, e takoto tapapa ana, te tino rerenga i rere atu ai a Paraire ki te titiro i te matua, ka hua kua ngaro, kaore i te takoto noa iho, akuanei, ka ki atu au ki a Paraire kia arahina atu to matou hoa Paniora ki runga ki te waka, hoe haere ai i te tahataha, ko au me haere ra uta--ka hoe nei--a--tapokonoa atu ki roto ki te awa-iti-iti, i raro iho i to maua kainga-- penei ano, e hoki ana a Paraire, ki te tiki ki te hoe mai i tera o nga waka--kihai hoki i roa atu ka tae mai me te waka ki to maua Wapu--mahue ake tenei o nga waka, rere tonu, ki te arahi mai i a maua Turoro ki uta--mea noa kia whakatika, kia haere, kihai hoki i kaha.
Ka whakaaro ikonei me pewha ra ka tae ai o maua hoa ki te kainga--akuanei, ka hanga ki te kauhoa,--no te taenga ki te taiepa o te Pa kahore hoki he pikitanga i te teitei o te Ngerengere--he taiepa kapi hoki to maua taiepa--kotahi ano tona huarahi he Arawata--whakaaro marire ana,--a--mea rawa kia waiho i waho o te Pa noho ai--hanga tonutia iho ki te whare Teneti mo raua--whariki rawa a roto hei moenga, waiho marie kia moe.
Ka mutu inaianei to matou wehi mo nga ope Taua, ka tokomaha nei hoki matou--akuanei ka puta rawa ta matou haere ki uta, ki waenganui o to matou motu; --noho nei
[Image of page 132]
me te whakaaro mo te hoki ki te kainga--penei ano, ka haere au ki te ngahere ki te kimi rakau hei waka mo matou,--kimi marie ana--a--ka kitea, e whitu tahi nga rakau,--muri iho, ka tonoa ko Paraire raua ko te matua ki te tua kia hinga ki raro--whakaritea iho ko to matou hoa ko te Paniora hei kai titiro i ta raua mahi--akuanei ka tohungia e au ki nga rakau i whakapakoko ai au, ko taku kotahi, a rahirahi noa, ka kite ratou, ka mahi--a--oti ake, tino ngahuru nga rakau i oti.
Ka taea tenei te tapahanga o te witi. ka pakari marie hoki--no nga tapahanga o mua i nui nga witi, ko tenei, he tau kore kai,--otira e nui ana ano, ko te nui hoki tenei, mei huihui katoa matou ko nga Paniora, e ora matou i te kai--e ora i te kai ki uta, e ora hoki ki te moana mei rere matou i runga i to matou kaipuke ki Marikena,-- ka oti te tapahi, whakapu rawa: --ka oti tera,--muri iho ka timata ki te raranga i nga kete hei takotoranga mo nga witi,--ko te Paniora to matou mea mohio rawa ki te raranga.
Heoti ano, ka nui he kai mo nga ope haere mai--akuanei ka ki atu au ki to matou hoa Paniora, kia haere ki tawahi ki te tua whenua, ki te titiro i tona nuinga,--no te rerenga ka korero atu kia pai tana haere, kia mohio--kia kaua he tangata e utaina kuaretia mai--engari ano ki te aro riro mai he tangata, hei te matuatanga ano, ka wakamohio atu e ia, mo te taenga mai ki konei kei tahuri mai ko au, engari ano, ka tae mai ki toku motere, me piri mai nga tangata hei hoa moku, hei tangata moku, hei kai whakamana mo taku reo,--engari kia whakaae ki tenei i te matuatanga, muri iho ka tuku mai.
Whakarongo marie ana te Paniora ki aku korero, ka
[Image of page 133]
mutu, ka eke raua i runga i tetehi ano o nga Waka i rere mai ai ratou i to raua taenga tuatahi mai ki tenei motu, i te kawenga hereheretanga mai wahi-iti nei ka mate i te kohuru,--e rua tahi nga Pu i tukua atu ki a raua--ko nga kariri e waru, korerotia tonutia iho e au kia ngarahu marie i a raua Paura, kei puhia noatia, engari ano ma te tangata ka tahuri mai kia raua hei kona ka pupuhi ai.
Akuanei, ko te tino haringa i hari ai toku ngakau, ka koa au ki te waka o te hunga nei, he mohio iho noku, ko te whakawateatanga tenei o te huarahi hei huarahi hokinga moku ki te ao marama,---utaina tonutia iho he kai, hei oranga mo ratou ko ta raua ope; ka karanga iho hoki au, e hoki mai koutou, kaua e waiho to koutou waka kia tata mai ki uta, engari ano i tawhiti, ka huhuti mai i tetehi Kara hei tohu kia mohiotia atu ai no koutou te waka--korero marie iho ano ahau--a--ka tukua atu kia rere, he hau tika hoki te hau.
E waru nga rangi i tatari ai au ki to ratou waka kia hoki mai--penei hoki e warea ana au ki te whanga atu i a ratou, ka puta mai ko te mea ke mo matou, kahore pea he mea hei rite o mua iho, o mua iho, ki tona putanga whakareretanga mai, inahoki e warea ana ahau e te moe, i te ata, ka pa mai te karanga a taku hoa a Paraire ki au, ka ki mai. ko te poti o maua hoa e rere ana mai--akuanei te tino marangatanga i maranga ai au, puta tonu ki waho o te whare ki te titiro, whakarerea iho nga Pu, ka puta au ki waho, ka titiro atu au ko te poti e rere ana mai, he muri te hau,--ka titiro tonu atu ahau, i anga mai te rere o taua poti nei i te pito whakatonga o to matou motu kihai i tika mai i tawahi i to tuawhenua,--ka kite au ka karanga atu ki taku hoa kia Paraire kia piri mai--kowai i hua ai,
[Image of page 134]
no taua anei hoa, akuanei pea he tangata ke,--akuanei ka tae au ki taku Kowata, ka piki ki runga ki te maunga ki te titiro,--wahi-iti rawa nei hoki taku tirohanga atu kua kite atu au i te kaipuke e tu mai ana-- mohio tonu atu au he kaipuke no Ingarangi, me te poti, no reira tahi raua.
Penei hoki, ka tata tonu mai te poti ki uta, e whakatau haere ana i te wahi pai, i te wahi hei whakaunga mai mo ratou--maringanui i ngaro ai te awa iti i whakaekea ai aku kaupapa rakau ki uta, penei pea, mehemea i kitea, ko reira te whakaunga mo ratou, akuanei ko nga kai o taku kainga murua ake, inahoki ko taku kainga kei runga tata ake e tu iho ana.
Titiro marie ana ahau, a, no te mareretanga ki uta, katahi au ka kite atu no toku Iwi no Ingarangi enei tangata, tokorua he Iwi ke,--taua marietia ana,--a--tino ngahuru, tokotoru nga mea i kore nga Pu, ano kua oti nga ringaringa te herehere,--he mea hiki mai e nga hoa ki uta; ka titiro atu au, ano, kei te ki ake ki a ratou kia whakaorangia.
Akuanei, ka rapu aku whakaaro ki te tikanga o tenei mea, he aha ranei, he aha ranei,? --ka karanga mai taku hoa a Paraire, he kohuru,--ka ki atu au, ae pea, he kohuru,--engari ko te patunga kautanga, heoi--kahore he kino ki muri iho.
Titiro tonu au--kahore hoki i mohiotia te tikanga a te Ope nei,--kotahi te hapainga o te patu mo tetehi o nga tupapaku--ka mahara au, mei konei o maua hoa ka riro ra, penei ka riro mai era tangata tokotoru--inahoki, kahore o ratou ringaringa,--ka mutu, ko te hapainga kautanga o nga patu hei patu mo nga hoa, ka whakarerea, ka puta
[Image of page 135]
noa atu te nuinga ki te haerere, ki te tirotiro i te whenua, waiho iho ko nga tupapaku i tatahi noho ai, ko nga taura kua oti te wetewete, noho pouri noa iho.
No te tai pari, i u mai ai ratou ki uta--noho nei, noho nei, titiro rawa ake ki to ratou Poti kua maroke ki uta i te timunga o te tai, tokorua nga Pakeha i waiho i runga i te Poti, parangia noatia iho e te moe,--no te ohonga ake, ka kite iho i to ratou Poti ka maroke ki uta, ka pa te karanga ki nga hoa, kia haere mai ki te to--to noa, to noa, te taea hoki, waiho marie--ka puta ano ki te haerere,--akuanei ka whakarongo atu au ki te reo o tetehi e karanga ana ki te hoa, me waiho noa iho to ratou Poti, ma te tai pari e whakamanu--no te rongonga atu oku ki te reo, katahi ano au ka tino mohio, koiano, no taku Iwi no Ingarangi.
Whenei hoki e titiro toropuku atu ana ahau kahore i puta ki waho, kahore i aha--i runga tonu ano au i te toropuke e noho iho ana--i whakaaro au, ki te tai ekore e pari wawe mai ko te po ra ano,--hei reira hei te pouritanga, hei te wahi ngaro, ka tiki ka whakarongo i te tikanga o ta ratou haere, me whakarongo noa iho ki a ratou korero.
Akuanei ka whakarawea au ki nga Pu ki nga aha, hei rakau moku,--ka ki iho au kia Paraire. kia tango hoki ia ki tetehi rakau mana--inahoki,--he Iwi ke tenei, he Iwi mohio ki te riri,--tangohia ake, e rua nga Hakimana i au, e toru nga Pu maori i taku hoa i a Paraire--ko aku kakahu ano o mua, ko te Koti tukupu hiako nanenane, ko taku Potae nui, ko te Hoari, ko nga Kope erua ki roto ki taku Tatua, ka tirohia ake ianei, ano--rere ana te wehi!
Taku i mea ai mo te ahiahi pouri ra ano, ka tikina ai te
[Image of page 136]
mea nei, ka titiro-- nei ra, no te muri awatea, no te kahanga iho o te ra ka riro te nuinga ki ro ngaherehere, ki te wahi ruru moe ai; waiho iho ko nga tupapaku tokotoru, i raro i te take o te rakau e piri ana; otira i tahaki ke.
No te wehenga ketanga o to ratou nuinga, katahi au ka whakaaro me haere au ki te whakakite i au ki te hunga tokotoru e noho pouri mai ra, kia whakarongo atu au ki a ratou korero,--heoti ano, ko te tino haerenga i haere ai maua ko Paraire, ko au ki mua, ko taku hoa ko Paraire ki muri,--ka haere nei maua ano ka piri noa ano, kahore ano tera i kite mai, ka pa taku karanga kia ratou, ka karangatia ki te reo Paniora. "E hoa ma, no whea koutou?"
Akuanei ko te tino ohonga i oho whakarere ai, ka tu ki runga,--no te kitenga mai hoki ki te rere ke o aku kakahu, ka tu--a--wehi i konei, kahore hoki i ki mai, kahore i aha, no taku tirohanga atu ka hono ka tahuti, ka whakamatauria e au ki te reo o Ingarangi, ka pa ano taku karanga--"E Hoa ma, kei wehi mai koutou ki au, akuanei pea, ko au tenei ko te kai whakaora mo koutou, Akuanei ko te kianga tonutanga ake o tera, me puta mai tena kai-- whakaora inainei i whea? i te Rangi? --ka tuturi mai ki au me te karanga mai ano, he tupapaku anei e noho, kahore hoki he oranga mo matou ki mua ake."
Ka tahi au ka ki atu, koiano, e tika ana to kupu, inahoki kei te rangi anake ano, te tikanga mai o nga kai whakaora katoa,--otira ko tenei, me waiho pea ko au ko te tangata nei hei tiki atu hei whakaora mai mo koutou i to koutou mate? --inahoki kua kite atu au i to koutou wahiititanga, wahi iti nei koutou ka mate i te putunga ai e etehi ano o koutou.
Akuanei, no te rongonga mai o te tangata nei ki aku
[Image of page 137]
kupu, ko te tino tangihanga i tangi ai, ka puta nga Roimata, ka ki mai, he tangata ranei tenei e korero mai nei ki au, he Anahera ranei?
Ka ki atu au kia kaua ia e wehi,--mehemea he Anahera na te Atua i tono mai, whenei, ekore e penei te ahua o nga kakahu me oku e mau nei,--ko tenei,--he tangata noa iho ahau e korero atu nei, engari, me tahuri mai koutou ki a maua, engari, korero mai, me pewhea ranei, me pewhea ranei,--titiro mai, he Pu ano, he Paura a maua, hei kai tiaki mo tatou,--Engari, me korero marie mai koutou ki te pewheatanga, na te aha ranei koutou i kitea mai ai kikonei.
Akuanei, ka ki mai tera, kahore he korerotanga mo matou inaianei, i te wahi e noho tata mai ana nga kai kohuru mo matou,--engari, kotahi ano te korero, ko au e tu atu nei, ho Rangatira no te kaipuke e tu mai ra, akuanei, ko te whakatikanga mai o nga Pakeha o taku kaipuke, wahi-iti nei au ka kohurutia--ko taku kaipuke ka riro atu ra, ko au ko taku Tuhimete, ko tetehi iho hoki, tokotoru matou, kawea mai nei ki uta, ki tenei Moutere tangata kore whakarere ai, mate noa iho ai,--katahi au ka ki atu kei whea to nuinga nga kaikohuru mo koutou? --ka ki mai tera, ka tohutohungia ki te Puia Rakau, ka ki mai,--tera pea kua rongo mai ki o tatou reo, akuanei ko tatou ka mate i te kohuru.
Ka uia atu e au me kahore ranei a ratou Pu, ka ki mai tera, e rua tahi nga Pu, kotahi i riro i a ratou, kotahi i mahue iho ki te Poti,--ka ki atu au heoti ano,--ka titiro atu koki au kei te warea e te moe, kia whenei rawa ano, kahore hoki he rerenga--ka mea au i konei,--me patu ranei, me herehere ranei,--ka ki mai tera, tokorua
[Image of page 138]
tahi nga Nanakia, ki te mate ko era, akuanei kahore hoki he kino ki muringa iho--ka kiia atu kia tohungia mai aua tangata tokorua,--ka ki mai tera, he tawhiti,--ekore e ata mohiotia atu,--ka mea atu au, me haere tatou ki tahaki korero ai, kei oho,--kia korero marie ai tatou,--whakaae tonu mai tera,--akuanei ka ki mai tera, ki te aro ora ia te whakahoki e au ki tona kaipuke, akuanei, kei au te tikanga mo te kaipuke katoa,--a, ki te kore te kaipuke e taea atu me noho ko ia, hei tangata moku a--mate noa--i penei mai hoki te korerotanga mai a te hunga tokorua.
Whakarongo marie atu ana ahau ki a ratou korero mai, katahi hoki au ka ki atu --Erua tahi aku tikanga--ko te tuatahi tenei--ki te noho koutou i konei i tenei motu, kei anga hoki koutou kei whakakake, engari kia whakarongo marie koutou ki taku e mea ai, mo te hapai o te Pu, o te aha, o te aha, kei anga kei turi me whakarongo tonu,--ko te tuarua o nga tikanga, koia tenei,--na--ki te aro kaha tatou ki to tatou kaipuke, ka riro mai ano, me uta maua ko taku tangata ko Paraire ki Ingarangi, kauaka he utu--whakaae tonu mai tera--ae--ki mai tera, hei mokai tonu ia maku ma tona kai whakaora.
Heoti ano--ko te mutunga, i mutu iho ai a matou korero, tangohia ake e au, e toru nga Pu, ko nga Kariri,-- ka ki atu au me pewhea tatou,--ka ki mai tera, kei au anake te tikanga--ka mea atu au me tiki, me pupuhi i te wahi e warea ana ki te moe,--kia waiho ma te Atua te whakaaro mo ratou, ki te kore o ratou e mate i te pakutanga tuatahi o nga Pu, ko muri pea, ka puta he whakaaro pai mo ratou, ka whakamutua ta ratou mahi tutu, ka hoki marie ano ki ta ratou mahi i runga i te kaipuke.
Ka ki marie mai kahore ona pai ki te pupuhi rawa atu
[Image of page 139]
kia mate, otira he nanakia taua hunga tokorua, na raua te putake o te kino--akuanei pea, ka whakaorangia, ko te pahuretanga i pahure ai, ka hoe ki runga i te kaipuke korero ai,--ko te whakahokinga mai e nga pakeha katoa o te kaipuke ka whakangaromia ko tatou,--ka ki atu au heoti ano--kahore hoki he korerotanga, me pupuhi kia mate--akuanei ka titiro atu au ki te tangata ra, kei te rapurapu ona whakaaro, mo nga toto o anei tangata kei whakahekea kautia,--ka tahi au ka ki atu,--erangi me haere marie koe i te matuatanga ata korero ai, me kore ranei, e puta mai he whakaaro pai mo raua.
E warea ana matou ki te korero, ki te rapu whakaaro, ka titiro atu matou ki etehi o taua hunga ka oho ake i te moe--tokorua nga mea i whakatika ki runga--ka tahi au ka ki atu, kia tohungia mai, ko nga tangata tokorua pea anei, ko nga putake o te kino,--ka ki mai tera, ehara,-- ka tahi au ka ki atu me tuku anei kia haere--inahoki na te Atua te tikanga mo raua koia i whakaohokia ai i te moe,--erangi ko tenei, ki te pahure nga mea Nanakia tokorua, nou ano te kuare.
Akuanei no te rongonga mai ki taku kupu atu mona, te tino maunga i mau ai ki te Pu, ki te Kope, ka haere ratou ko nga hoa tokorua, he Pu anake--ko nga hoa tokorua i mua,--kihai hoki i mamao te haeretanga atu, kua kite mai te mea kua oho mai o ratou, ka karanga tonu iho ki te nuinga, kia ara ki runga kia tahuti; --kihai koki i waiho kia roa, penei rawa ano ko te pakutanga o nga Pu e rua, pupuri marie ana te Rangatira i tana, mo muri ka pupuhi,--ko nga mea ano i whakatakotoria atu ai nga Pu ko nga mea ano era i mate,--kotahi i mate rawa, ko tetehi i tu, kihai i ata mate,--no te tunga ka karanga
[Image of page 140]
iho ki nga hoa, kia whanatu ratou kia tahuti--ka karanga atu te Rangatira, me tahuti ki whea inaianei, engari me inoi atu koe ki te Atua kia murua to hara,--kihai hoki i ata makere nga kupu i te arero o te Rangatira, ko te tino rerenga atu, kotahi ano te whiunga ki te Raparapa o te Pu ka hinga taua tangata ki raro, kihai hoki i hamumu te waha, kihai i aha, mate tonu iho--mahue iho tokotoru kotahi te mea i tu--a--kiri kau: Penei hoki ka piri atu hoki ko ahau--akuanei, ka titiro nga morehu, kahore he pahuretanga mo ratou, ka karanga mai kia whakaorangia,--ka ki atu to ratou Rangatira, e pai ana ki te whakaora, otira, hei, to matuatanga ano ka korero mai i to ratou pouritanga mo te wahi i poka ai ta ratou kino i runga i to ratou kaipuke,--kia korero marie mai ratou, mo te hoki marie ki runga i te kaipuke, hei kai whakatere atu ki tona wapu, ki te whenua i rere mai ai ratou,--akuanei korero marie mai ana ratou,--ka mutu--ka whakaae atu au, me waiho kaua e puhia kia mate,--engari me herehere kau, ko nga ringaringa ko nga waewae, kia tae ra ano ki runga i te kaipuke, hei reira ka wewete.
Penei hoki matou e korero ana, e whakarite ana, ka tonoa a Paraire e au kia haere raua ko te Mete o te kaipuke, ki te tiki ki te mea mai i nga hoe i nga hera o te kaipuke,--no muri hoki, ka puta mai ko to hunga tokotoru, i warea ki te haere noa atu, no te rongonga ki te tangihanga o a matou Pu, koia i hoki mai ai, hoki rawa mai, kua mate o ratou kaumatua, o etehi, kua oti te herehere, akuanei, ko to ratou Rangatira mei kore nei ka mate i a ratou te patu, kua whakaorangia, akuanei ko ratou hei tupapaku mana, hereherea tonutia iho.
Heoti ano, ka mutu hoki tenei wahi,--ka ora hoki te
[Image of page 141]
Rangatira o te kaipuke--no muri, ka tahuri maua ki te korero tikanga mo maua,--i te matuatanga ano ka timata au ki te korero i nga korero o taku ekenga mai ki tenei whenua i mua, i te wahi i whiwhi ai au ki te Pu ki te Paura maku i ora ai au te noho,--e korero ana au me te whakarongo marie mai o tera--e whakarongo ana, e mihi ana, e ketekete ana--e aroha noa iho ana--akuanei, ka rapua e ia ki te wahi nana nei ahau i whakanoho ki tenei Moutere, waiho rawa iho nei, hei kai whakaora mona, wahi--iti hoki ia kua mate te patu e nga Pakeha o tana kaipuke--akuanei, ko te korerotanga i korero ai maua, maringi tonu iho nga Roimata o nga kanohi o taku hoa,--kihai i hamumu te reo, kihai i aha.
Akuanei no te mutunga iho o ta maua korero, ka arahina atu ratou ki taku kainga, ka tukua te kai ma ratou-- ka mutu te kai, ka arahina kia kite i roto o taku whare,-- ka kite, ka whakamoemiti, ka ketekete noa iho--ko te mea i whakamiharo rawa ai te Rangatira ko te pai o te hanganga o taku Pa, ko te whakangaromanga ki te Patoa Rakau, he rakau whakato ano naku no mua, ka rua tino tekau o nga tau i whakatupuria ai, whenei hoki kua whakatupu ngaherehere,--kua kapikapi noa iho, kahore he huarahi, kahore he aha,--kotahi ano tona huarahi, he huarahi whakangarongaro haere,--he huarahi whakangaro haere noku,--akuanei, ka tohungia atu e au, ko taku Pa tenei, mo te Ope haere mai ka ngaro au ki roto noho ai,--a--ka korero atu ano au ki tera kainga oku, kei uta--he kainga noho noa iho tera noku,--ka mea atu au, taihoa e haere ki te titiro i tera, engari, ko tenei, me tahuri tonu iho tatou ki te whakaaro i te tikanga mo te kaipuke ra kia tikina kia riro mai.
[Image of page 142]
Akuanei, ka whakaae tonu mai te Rangatira o te kaipuke ki taku kupu,--ka ki mai tera, me pewhea ranei,-- me pewhea ranei,--inahoki, i waiho atu ai e ratou i runga
i te kaipuke, e Ruatekau ma ono o nga tangata, ko taua tu nei ano i era tokorua ka mate ra--ko ta ratou tikanga, he tikanga pouri noa iho,--akuanei pea ka kite mai kia tatou ko to ratou tino whakamomoritanga e whakamomori ai,--mo te riro ranei o te kaipuke kia riro atu mo ratou,--mo te mate ranei,--e whenei pea ta ratou tikanga --inahoki he mohiotanga no ratou, ki te kaha pea ko tatou, ki to tatou kaipuke, ka mate ko ratou, kei te taenga atu ki Ingarangi, ka whakawakia ki te Ture, ka mate ratou, inahoki, he he nui to ratou,--akuanei pea kowai i hua ai, e kaha tatou nga tangata ruarua, ki era, ki te hunga tokomaha.
Whakarongo tonu atu au ki nga korero a te Rangatira o te kaipuke, ka whakaaro iho au, he korero tika nga korero a te tangata nei,--ko tetehi whakaaro hoki oku, akuanei pea ka tatari noa mai era nga tangata o runga o te kaipuke, ka whakaaro ki te ngaro roa mai o nga hoa ki uta, ka hoe mai pea ki te titiro--a--kowai i hua ai tena ranei, e kore nga Pu e utaina tahitia mai,--te tino homaitanga pea ko matou ka mate i a ratou,--ka ki mai tera, ae--e tika ana.
Katahi au ka ki atu, erangi kia whenei ano ka tiki ka wawahi i te Poti e takoto mai ra i uta, kei riro i a ratou, ina tupono ta ratou hoe mai ki te kimi i nga hoa,--Whakaae tonu mai tera, ae, haere tonu matou--ka tangohia mai, ko nga Pu o runga, ko nga Waina, ko nga Taro, ka nga Paura, ko te takai Huka--katahi ano au ka kite i te Waina i te Huka, o mua iho--ka tau rnaha hoki ianei
[Image of page 143]
ahau e noho ana ki tenei Whenua--katahi ano ka kite i te kai nei, i te Huka.
Rupeke marire nga mea kia uta, no muri ka wahia i raro o te takere o te Poti, mahue ake i reira--i mea ai oku whakaaro, ki te aro mate ko matou, ekore to matou Poti e riro i a ratou te kawhaki--a ko tetehi whakaaro ano oku,--akuanei pea, ki te kore o matou e kaha ki te tango mai i te kaipuke kia riro mai mo matou hei kaipuke rerenga mo matou ki Ingarangi, me rapu he tikanga ke mo matou, ko te Poti kua kore nei te wawahi e matou, me hanga marie i te pakaru, ka oti, ka whakamatau ai he rerenga atu mo matou ki nga Moutere o waho o te Moana ka whakawhiti atu ai ko te whenua o nga Paniora, me kore ranei ratou e aroha mai kia matou.
Penei hoki matou e whakatakoto tikanga ana mo matou --ko te Poti, to rawa, maroke noa atu i uta; noho iho ai matou, kihai hoki i takitaro ka rongo atu matou i te tangihanga o te Pu no te kaipuke,--no muri tata iho, ka iri mai he Kara mo nga tangata o uta nei kia hohoro atu,-- tatari noa mai kia manu atu he Poti o uta nei, ka kore hoki, ka puhia tonutia mai ano nga Pu.
Pupuhi noa--pupuhi noa, ka kore hoki o ratou hoa i kitea mai e hoe atu ana,--ka manu mai ko tetehi o ratou Poti o runga o te kaipuke,--na taku Kowata, tirohia atu ai e au--tino ngahuru nga kai hoe o runga--tu katoa i te Pu.
I mamao noa atu te tunga mai o te kaipuke--ka roa hoki te takiwa hei hoenga mai me te ata tirohia atu o matou--akuanei ka tirohia e te Rangatira o te kaipuke,-- a--kihai i roa ka ki mai tera ki au, e mohio ana ia ki nga tangata o runga o te Poti e hoe mai ra,--ka korero mai tera,
[Image of page 144]
tokotoru, era he tangata noho marie, kahore o ratou kino, kahore he aha--he mea whakawehiwehi e nga hoa koia i riro mai ai--erangi ko te nuinga, ko nga Nanakia era o runga o tona kaipuke, akuanei, ko ta ratou hoe mai, he hoe whakamomori--he tuku tonu mai i a ratou ki te mate.
Hoe marire mai ana,--ka piri noa ano ki te whakaunga mai o tera Poti,--te tino whakaekenga o to ratou Poti ki uta, me te to haere tonu mai a--maroke noa ano ki uta,--i mea oku whakaaro, akuanei pea to ratou hoenga tupato mai, ka waiho atu ko te Poti i waho manu mai, me nga tangata ano ki runga hei tiaki, kowai i hua ai, tena ranei e taea atu e matou te tango mai,--tena ko tenei, ka maroke nei kei uta, me waiho marie, me titiro, te pewheatanga ranei, te pewheatanga ranei.
U kau mai ano ki uta,--oma tonu ki te titiro i te poti o nga hoa,--ko matou, kei te noho ngaro atu--no to ratou taenga ki te Poti, ka titiro iho ki te pakaru, ka ketekete noa iho--no muri, ka pa nui ta ratou karanga--(me karanga koa ki whea)--no murirawa, ka puhia ko te whakarurunga Pu-- me aha--kowai te tangata hei whakamana mai mo ena Pu?
Akuanei, kikai hoki i roa iho i te tahurihuritanga kautanga ai, ka mea ratou kia hoki tonu ki to ratou kaipuke kia korero ki to ratou nuinga,--ko nga hoa kua mate te patu, ko to ratou poti i hoe mai ai ki uta, kua oti te wawahi --no muri noa iho nei matou i rongo ai ki anei korero-- penei rawa ano,--e to ana i to ratou Poti--hoe tonu.
Ka kite atu taku hoa te Rangatira o te kaipuke i to ratou hoenga atu ki te kaipuke, ka porangi noa iho nga whakaaro,--he wehi nona, kei tae atu, korero i nga korero o te matenga o nga hoa, ka kawhakina tona kaipuke.
[Image of page 145]
Kihai hoki i roa atu ki runga o te kaipuke, ka kite atu matou, ka manu mai ano e hoe mai ana ko uta--ka u to ratou Poti--waiho iho, tokotoru nga kai tiaki mo runga i te Poti--ko te nuinga ka haere ki te kimi haere i nga mea ngaro,--ka pouri noa iho matou ki tenei tikanga--i pouri ai matou, he whakaaro no matou,--akuanei pea ka hopukina ko enei tangata tokowhitu, no te kitenga mai o era i runga i te Poti, ka hoe ki runga i te kaipuke rere tonu atu ai,--akuanei, ka rapu o matou whakaaro, me pewhea ranei, me pewhea ranei? --me waiho pea me titiro marie,--koiano me waiho --ko to ratou Poti, he mea whakamanu atu ki waho noa atu--me nga kai tiaki ano ki runga --he mamao--ekore e taea atu--haere ake, tokowhitu ki te kimi i nga hoa.
Haere putuputu tonu te haere a taua hunga tokowhitu --a--eke noa ano ki runga ki te toropuke i taku kaainga-- ko matou e titiro whakangaro atu ana--ka eke ratou ki runga i te taumata, ka pa ta ratou karanga,--karanga tonu,--a--mamae noa te waha i te hamamatanga--noho iho ai ratou, korerorero.
Penei hoki, ka puta mai te kupu a te Rangatira ki au,-- ka ki mai, ki te aro tangi he whakarurunga Pu ma taua tokowhitu, kia whera rawa ano he rerenga atu mo tatou ki to hopu i a ratou i te wahi e takoto kau ana nga Pu, kia kore ai he maringitanga o nga toto, o ratou, o tatou hoki --i whakaae au ki taua tikanga,--kotahi ano te wahi i whakaaro ai au,--ma te piri atu o to tatou nohoanga ka tika ai ki te whenei, kei whai-takiwa mo tatou e haere atu ana--ka oti ano nga Pu te puru, ka mate pea ko tatou.
Heoti ano ko nga korero kau--kore kau noa iho anei tikanga--kihai hoki i maua,--noho noa iho matou--korero
[Image of page 146]
noa iho--mea noa ki tetehi tikanga, kia peratia pea, kihai hoki i pono--kihai hoki i roa rawa iho ka korero atu au ki aku hoa, ka mea atu,--ko tenei, kahore hoki he huhuatanga mo anei korero--engari pea me tatari marie--me titiro e tatou, ki te kore o ratou e hoki mai ki to ratou Poti, tera pea e moe atu i reira--ki te wheneitia he tikanga ma ratou, akuanei, ko era, ko nga tangata e noho mai ra i runga i to ratou poti, ko era me tiki, me whakawai e tatou me kore ranei e riro mai ki uta nei.
Roa rawa to matou tataritanga kia ratou,--pouri noa iho o matou ngakau,--akuanei ko to ratou whakatikanga, heke tonu ki tatahi--i kore ai ratou e noho atu i runga i te mounga, he wehi no ratou ki tenei whenua,--ka mea ratou kia hoe tonu ki runga ki to ratou kaipuke--inahoki, kua roa iho nei i te kimihanga i nga hoa--kahore hoki i kitea,--ka mea kia rere rawa atu to ratou kaipuke.
Akuanei, no taku kitenga atu, ka heke haere ki tatahi, ka mea au, koiano, ka mutu te kimi i nga hoa, ka hoki tenei ko runga i to ratou kaipuki,--korerotia tonutia iho ki te Kapene, ka rongo ia ka pouri noa iho tona ngakau-- akuanei, ka rapua ano he whakaaro hou--me pewhea ranei, me pewhea ranei? ka mahara au me taware--koiano,--tawarea ana, tonoa ana ko Paraire, ko te hoa o te kapene, tokorua raua, kia haere ki tawahi o te awa,--ki reira karanga mai ai,--ka ki atu au kia raua, na, ki te rongo mai korua ki nga pakeha nei e whakao atu ana ki ta korua karanga, hei kona ka tuaruatia mai he karangatanga ma korua, ka mutu, ka whakangaro haere mai korua ki to tatou nohohanga.
Akuanei, ko te haeranga o Paraire ma i haere ai,--tae tonu ki tawahi o te wai, karanga mai ai--pa kau ano ta
[Image of page 147]
raua karanga, kua rongo atu nga pakeha, e whakarupeke ana ki runga i to ratou Poti, whakao tonu ake, ka hua ko o ratou tangata e ngaro nei,--penei rawa ka oma haere i tatahi ki te whakatau haere, tae tonu ki te Awa, rokohanga atu te tai e tutuki ana, tahuri ai ki te karanga ki to ratou Poti kia hoea mai hei whakawhiti mo ratou,--titiro tonu atu au ka whiti, waiho iho tokorua nga kai tiaki mo te Poti, he mea here atu ki te tumutumu rakau.
Heoti ano, ko to matou haerenga i haere ai, waiho marie a Paraire ma, kia mea marire ana,--haere whakangaro tonu matou whiti noa i te awa,--rokohanga iho, ko nga kai tiaki tokorua o te Poti,--ko tetehi i uta e takoto ana, kua pa te hiamoe--wahi iti nei ko te whakatikanga mai ki runga,--na te hohoro tonu o te Kapene, te tino whakarerenga atu o te Patu, takoto tiraha ana,--no te hinganga o tenei ki raro ki te whenua, ka karanga atu te kapene ki tera i te Poti kia noho marie kei mate ano hoki ko ia-- me pewhea koa ianei--kia waru atu ano he korero mo tenei hanga mo te tangata kua tupapakutia, huatu, ko te rironga mai i a matou, waiho rawa hei mau Pu, hei kai patu mo nga hoa.
Tawarea haeretia ai nga hoa e Paraire ma,--a--ngaro noa atu ki roto ngaherehere,--ka po--whakarerea atu ana e Paraire ma, hoki mai ana raua, kua ngenge noa iho i te roa o to ratou haerenga.
Roa rawa iho ka hoki mai hoki era nga Pakeha--ka whakarongo atu matou ki to mua e ki iho ana ki nga hoa kia hohoro--ko era e ki mai ana kua ngoikore noa iho ratou, kahore o ratou kaha ki te haere--ka rongo atu matou ki to ratou penekitanga--ka koa koki matou,-- haere tonu mai, a--tae noa ano ki to ratou whakawhitia-
[Image of page 148]
nga--rokohanga mai, ko to ratou poti kua maroke noa iho --ko nga tangata i waiho iho ai--kua ngaro,--heoti ano, ka pororaru noa iho--ka whakarongo atu matou e korerorero ana, e mea ana, ki tenei moutere, he whenua Kikokiko, ho whenua Hatana, akuanei pea ma te kohuru ma te makutu ranei ratou ka mate ai.
Penei rawa ano, ka pa ta ratou karanga, ka whakahuatia i nga ingoa o nga hoa,--me karanga koa ianei ki whea? -- ka whano hoki ka pouri--ho marama itiiti nei--ka titiro atu matou kei te ahua porangi noa iho ratou--he mea ano, ka noho ki raro--he mea ano ka tu ki runga--ka haerere porangi noa iho.
I konei ano, ka mea mai aku Pakeha kia tikina kia taupokina, kia patua i te wahi e pouri ana--ko au i ki atu --kia kaua e patua, me mea marie,--a--ko tetehi whakaaro ano oku kei puhia mai e ratou e te hunga whai Pu, ka mate hoki ko etehi o matou--akuanei ka ngoki haere atu matou, kia piri marie ai ta maua whakatakoto--ka ki iho au kia Paraire raua ko te Kapene, kia ngokitia haeretia, ano ka piri marire--ka pupuhi ai.
Kihai hoki i matara atu to raua haerenga atu, ka whakatika mai ko te kaumatua o tera, ka anga whenei mai te haere, tokorua nga hoa, ka tokotoru ai ratou--i konei ano kua mea te Kapene kia puhia, heoti, waiho marie kia piri mai, no te piringa mai--katahi ano ka whakarerea atu a raua Pu--hinga iho ko to ratou kaumatua ko te Potini o te kaipuke, mate rawa tera--ko tetehi i tu, puta atu te mata --no muri i hemo ai--ko to ratou tokotoru i oma, i tahuti haere.
Tangi kau ano nga Pu, ka peke katoa atu matou,--tokowaru hoki matou--ko au to matou kaumatua--na te pouri,
[Image of page 149]
kihai hoki to matou haeretanga atu i kitea mai--he nui ranei, he iti ranei--akuanei ko te tangata i waiho iho nei hei kai tiaki mo to Poti, tonoa ana e au kia karangatia i nga ingoa o nga hoa, me kore ranei ratou e tahuri mai e korero,--penei rawa ano ka karangatia ko te ingoa o tetehi--whakao tonu mai tera--ka mohio mai koa hoki ki te reo o to ratou hoa--ka ui mai--he aha tena e karangatia mai? ka ki atu to matou tangata--kia hohoro te whakarere i a ratou Pu, kei wha mate ratou,--ka ui mai ano tera--mo to aha i whakarerea ai a matou Pu? --ka ki atu ano to matou hoa--ko to tatou Rangatira, koia e tu atu nei--hokorima nga hoa, ka po nei te ra i te kimihanga haeretanga i a koutou--tokorua o tatou kua mate i te Pu, ko tenei, kia hohoro to whakamutu i ta koutou riri kei wha mate hoki ko koutou.
Akuanei, ka karanga mai ano tera--ki te mea ka whakarerea a matou Pu,--tena ranei, e tohungia matou? --ka ki atu ano to matou Rangatira, ae--ki te whakamutua ta koutou riri ka tohungia koutou--kotahi rawa to koutou e whakamatea--akuanei, ko te kiianga ake o taua tangata, he pewheatanga noku i whakamatea ai, ko ahau anake,-- inahoki i rite tahi to matou kino? erangi e hoa e te Rangatira me whakaora marire ahau--i mea ai te Rangatira o te kaipuke kia whakamatea ko taua tangata--he kino rawa nona--ko te kino tenei, no te timatanga o ta ratou kino i runga i te kaipuke na taua Nanakia nei i hopu te Rangatira i te tuatahi i herehere--heoti ano, ko te korerotanga i korero ai raua, a--ki atu ai te Rangatira, ko tenei --me tukuwhakarere to Pu--ka oti tera te whakarere, akuanei pea, kei to matou Kawana, (ko au hoki te Kawana ko Ropitini Kuruho) te whakaaro pea mou--heoti ano, ko
[Image of page 150]
te tino whakarerenga i whakarerea katoatia ai a ratou Pu, ka ki katoa mai ratou kia kaua e whakamatea, erangi me whakaora --penei rawa ano e hereherea ana, ka oti te here --ka tahuri iho matou ki te hanga i te Poti,--ka whanatu matou ka haere ki te whakaeke i te kaipuke me kore hoki ranei tera e riro mai i a matou--akuanei, e warea ana nga kai hanga i te Poti, ka tahuri iho te Rangatira ki te korero i nga Pakeha o te kaipuke--korero marie atu ana i to ratou he, a--no te whakamutunga o te korero, ka tahi ia ka ki iho kia ratou ki te nui o to ratou he, wahi-iti nei, ko to ratou matenga e whakamatea ai.
Whakarongo marie ana ratou ki nga korero a to ratou Rangatira, whakaae tonu ake ratou, ae--he he nui to ratou --ko o ratou ngakau kei te pouri noa iho--ka ki atu te Rangatira ma te pouri ka aha ai--mehemea ianei e hamumu mai ana te reo o to matou Kawana, penei ko konei ano koutou whakamatea ai--akuanei pea ko tenei, ka kawea koutou ki Ingarangi whakawa ai--erangi kotahi ano to koutou e mate, ko to koutou Nanakia, ko te tangata nana te timatanga o te kino ki runga i te kaipuke--ko te aonga ake tena tangata whakamatea ai--ka ki mai taua tangata, erangi kaua ia e whakamatea,--ko ratou katoa me waiho marie, kaua e utaina kautia ki Ingarangi.
Heoti ano, ka whakaaro iho a roto o toku ngakau, akuanei pea, to te whakawateatanga tenei o te huarahi, hei ara hokinga moku ki te Ao Marama--ko tetehi whakaaro ano oku i mea,--me korero marie anei tangata tutu, kowai i hua ai, ekore ranei ratou e hoki ki te marietanga, muri iho, ko te piringa mai o ratou hei hoa mo matou ki te tiki ki te tango mai i te kaipuke, hei puke rerenga atu mo matou,--akuanei, ka nukarautia noatia iho he tikanga ma
[Image of page 151]
matou, kia kiia mai ai he tokomaha matou, kaore, he tokohia noa iho nei,--akuanei, ka karangatia e au ko te Rangatira o te kaipuke kia haere mai, ka whakina atu aku whakaaro, mo te tiki mo te tango mai i te kaipuke mo matou, ka rongo tera i aku korero, ka koa, ka whakaae tonu mai, kia tikina, kia tangohia mai te kaipuke--ka mea atu hoki ahau, ae, hei te ata ano, ka tiki ka whakamatau, me kore ranei e riro mai.
Akuanei, ko a matou mokai, kawea ketia ana ki o matou kaainga noho ai,--i peneitia ai he tikanga mo ratou, he mea kia wehi ai--no te aonga ake, ka ngarea e au, ko te haerenga i haere ai te Rangatira, tae tonu,--korero tonu iho ki a ratou ki te kino o ta ratou tikanga, waiho iho nei hei mate ano mo ratou,--ko tenei, na te atawhai oku o te Kawana, koia ratou i whakaorangia ai inaianei--a--he ahakoa tohungia, ki te aro kawea ratou ki Ingarangi whakawakia ai, e mate ano ratou--korero ana, ka mutu--katahi ia ka ki atu kia ratou, erangi pea, me haere tahi tatou ki te tiki ki te tango mai i to tatou kaipuke,--na--ki te pono ta koutou haere, a--e riro mai te kaipuke i a tatou, kei a te Kawana te whakaaro mo koutou kia whakaorangia.
Whakarongo tonu mai era nga tangata ki nga korero atu a to ratou Rangatira,--kihai hoki i waiho kia ata mutu, ka karanga katoa ake ratou, ae,--e whakaae ana matou, kia waiho hei tangata mo Kawana--a--mate noa--ahakoa mea,--ekore tena Kawana, e mahue ia matou,--ko to matou oatitanga tenei e oati ai matou--akuanei ka ki atu te Rangatira kia ratou--me haere ia me whakapuaki i a ratou korero ki te Kawana, kei a ia hoki te tino tikanga,--kihai hoki i roa, ka tae mai te Rangatira, korero mai ana i a ratou korero ki au, ki to ratou tangata i whaka-
[Image of page 152]
ritea iho ai hei Kawana mo ratou--whakarongo tonu atu au ki nga korero--muri iho ka ki atu au ki te Rangatira, ae--e pai ana--otira, me whakaaro marie--kia tokorima e riro ki runga ki te kaipuke, kia tokorima e waiho i uta noho ai--makonei ka mohiotia ai te tikanga o a ratou korero--kia waiho ai, ko era i runga i te kaipuke hei kai titiro mo nga hoa e mahue mai ki uta--mo te heanga o ta ratou tikanga, he katoa hoki ratou.
Akuanei, ka rongo ratou ki te tikanga a te Kawana-- ka pouri iho tetehi wahi o to ratou whakaaro,--ka mohio ratou koiano he Kawana tupato tenei Kawana; --ki tonu iho te hunga tokorima ki nga mea i noho i uta, kia mohio, kia pai te noho--kei whakararua ko ratou. --Penei ano hoki ka whakaritea te hunga mo te haere; --haere ake te Rangatira, tino ngahuru ma rua ratou nga kai tiki o te kaipuke--noho iho i uta, ko au ko Paraire, ko nga Mokai tokorima--ka tokowhitu ai matou; --ko Paraire te kai hoatu kai ma ratou--penei hoki e nukarautia tonutia ana o matou hoa--ka whakahuaina ki te Ingoa o Kawana, o nga Rino hei herehere mo ratou--kaore, he hanga noa iho--i peneitia ai, he whakawehiwehi mo ratou, kia ata noho ai kei kino, kei tutu.
Kihai hoki i takitaro, ka manu nga Poti o te Rangatira --manu ake nga Poti e rua,--no waenganui po i hoe ai,--i tawhiti ano, ka whakakorerotia ki tetehi ano o ratou --ka korero i te roa o ratou i te kimihanga ai i nga hoa, katahi nei ano ka kitea--whakawarea noatia iho ki te korero, ano ka piri marire to ratou Poti ki te kaipuke-- pikitia tonutia ake e te Rangatira raua ko te Mete--pono, pu ake, ko te Mete, ko te Kamura o te kaipuke e tu ana-- kotahi ano te whiunga ki te Raparapa o a raua Pu, ka
[Image of page 153]
hinga anei tokorua ki raro; --ko etehi, he mea herehere-- kihai hoki i roa rawa ka poto katoa nga Pakeha o te kaipuke te herehere--no to ratou hekenga ki raro, rokohina atu ko te Rangatira poka hou kua ara ki runga, kua mau ki te Pu--wahi iti nei hoki, ka mate ko ia, he mea pupuhi ki te Pu--muri rawa iho, ko te marietanga i marie katoa ai nga Pakeha, he mea hoki ka riro te kaipuke,--puhia tonutia mai nga Pu hei Tohu kia rongo atu ai ahau, ka rongo au ki nga Pu ka koa toku ngakau.
No te mutunga o te tangihanga o nga Pu, ka tahi au ka takoto iho, ka moe,--kihai hoi i roa taku moenga iho, na te tangihanga Pu ahau i whakaoho, pa tonu ake te karanga --E Kawana e! --mohio tonu iho au, ko te reo o te Rangatira--kaore kua hoki mai--tohutohu tonu mai tera ki te kaipuke e tu tata mai ana, ka ki mai ki au--"E toku hoa aroha, e toku Kai whakaora--na--titiro--to kaipuke"-- matou tahi ko te kaipuke ra, mou anake--hei taonga mou anake--mo te tangata nana nei ahau i whakaora, i wahiiti nei kua mate mate i te kohuru--akuanei, titiro tonu atu aku kanohi--koiano, no te rironga tonutanga i whakatere --kia mai ai--koia te tu mai ra--wahi-iti nei ka rite ki te whakaekenga o taku Kaupapa Rakau i mua i toku orokotahuritanga ki tenei motu, i raro tata iho i te turanga o taku whare.
No taku tirohanga atu ki te Kaipuke e tu ana mai, ka hari noa iho toku ngakau. ka mohio ake au, koiano, ka tata te taima hei hokinga moku ki te Ao Marama,--inahoki, kua homai tenei te kaipuke hei huarahi moku, kua takoto pai noa iho te tikanga moku,--ka kite mai te Rangatira ki te tukunga iho o oku whakaaro, i te aroha whakamamae o roto i au, ka aroha mai hoki tera ki au, ka
[Image of page 154]
whangaia au ki te kai, ka whakainumia ki te Waina, hei whakahokinga ake mo te Wairua--kai marire ana--a--ka mutu--roa rawa iho taku nohoanga katahi ano taku reo ka hamumu ki te korero ake ki taku hoa; --Akuanei ka tangi tonu maua--tangi ana--a--ka mutu--ka korero iho maua kia maua ano, mo to maua oranga ka ora nei maua; --ka ki atu au ki a ia, ehara koe i kiia ai he tangata noa iho nei--engari, he mea tuku marire mai koe no runga no te rangi hei kai whakaora moku, inahoki, ahakoa mano korero o mua o nga Tipuna, o tua iho, o tua iho, kahore ano he tikanga i whenei to nui o nga whakaaro o roto, nui, nui, nui noa atu, kahore hoki i taea te whai e te mano o te tangata--ka mea atu ano au ki taku hoa--ki enei tikanga, ehara i te tikanga no te Ao--engari ano he tino Tohu kia tatou, kia mohio ai tatou, tera ano te Ringaringa kaha o te Atua te mahi whakangaro mai ana i nga tikanga mo te Ao katoa,--ko ona kanohi kei te titiro haere i nga topito katoa o te whenua--a--ka tae ano tona aroha ki te hunga mate--penei rawa ano, ka koropiko iho au, ka karanga ake ki te Atua--ka whakawhetai ki a ia, nona nei kua aroha mai ki au i au e noho mokemoke nei, a-- taea noatia tenei taima.
Korerorero iho ana maua--a--ka mutu--ka ki mai tera te Rangatira ki au--ko nga toenga kai o runga o te kaipuke kua utaina mai ki uta,--karanga tonu atu ki nga tangata kia hoake --ka whakatakotoria ki taku aroaro-- takoto ake nga kai maku--ko nga Waina--ko nga Tupeka-- ko te pouaka Huka--ko te pouaka Paraoa--apitikia mai hoki ko nga kakahu moku, ko nga Hata, ko nga Tarau, ko nga Tokena, whakakakahuria tonutia ki au--ko tenei, ta te tangata kua mohoaotia--kihai hoki nga kakahu i tau wawe ki au.
[Image of page 155]
No te mutunga iho o ta maua kai, ka rupeke mai hoki nga kai ki roto ki to maua whare--ka timata maua ki te whakatakoto tikanga mo a maua Herehere, kia pewheatia ranei, kia pewheatia ranei--kia utaina ranei ki runga i te kaipuke, kia waiho ranei i te motu noho ai--i mea ai o maua whakaaro, he kino no anei Pakeha--otira--tokorua nga tino Nanakia--he kore no raua ekore e whakarongo ki te korero--ko te Rangatira i mea, ki te aro utaina--ka kawea ki nga Kai Whakawa--tena e mate--ka mea atu au-- erangi pea ki te hiahia raua, me waiho marie i tenei moutere noho ai--kei kawea pea ki nga Kai Wakawa ka mate ano hoki--ka ki mai tera--ki te pai o raua whakaaro ki te noho i uta--ka pai hoki au,--penei ano, ka haere au, tae tonu ki aua Nanakia nei, korero ai i a maua korero-- whakarongo tonu mai raua,--ka mutu--ka ki mai raua-- ae--e pai ana,--me waiho marie raua, hei tenei motu noho ai--kei kawea pea ki te aroaro o nga Kai Whakawa, ka whakamatea ratou mo to ratou kino ki to Rangatira o te kaipuke.
Muri iho--ka korerotia katoatia atu e au nga korero o toku haerenga tuatahi mai ki tenei Whenua,--ka korero ki te aha, ki te aha--ki te hanganga o taku Pa, ki to whakatokanga o te kai maku, ki te aha, ki te aha--ka whakaturina katoatia atu e au kia raua, kia mohio ai hoki raua mo to ratou noho ko ratou anake--waiho iho, ko nga Pu, ko nga Paura, ko nga Purapura, ko nga aha, ko nga aha,--ka akona iho e au--kia pai te rui ki te whenua, taria e tino kai, kia nui noa atu nga Mahinga--kei mate ratou i te hemo kai.
Moe iho,--no te aonga ake o te ra--ka poroporoaki iho au ki o matou hoa--ka hoe hoki au ki runga i te kaipuke
[Image of page 156]
--tokorima ratou i noho--kotahi ano te po i noho ai ratou i to ratou kaainga, no te aonga ake, ka kitea e matou, tokorua tahi nga mea e kau mai ana ki te kaipuke--kau tonu mai ana--a--ka eke marie mai--ka korero ki to raua wahiititanga te patu e o raua hoa--ka ki mai kia tukua kia rere i runga i to matou kaipuke--whakarongo ana to matou Rangatira ki a raua korero a--ko te whakaaetanga i whakaae ai--whakaae uaua.
No muri rawa iho ka hoe au i runga i te Poti, ki te kawe i nga mea ma nga pakeha--ka utaina hoki ko nga Pouaka me o ratou kakahu, naku ano i korero ki te Rangatira kia kawea--hoe tonu matou a--ka tae ki uta, ka hoatu nga mea mo ratou--ka korero iho au kia ratou kia whakamanawanui kia pai te noho--ka ki iho au--ki te tae ora ahau ki te kaainga, kei au pea te whakaaro mo tetehi kaipuke, hei tiki mai mo ratou a muri nei,--heoti ano--tangi tonu iho matou--ka mutu--ka poroporoakina iho,--ko te hokinga, i hoki ai au ki runga i te kaipuke.
Tangohia ake nga mea i riro i tenei hokinga oku hei manatunga maku--ko taku Potae hiako Nanenane, ko te Marumaru Ra--ko tetehi o aku Powhaitere,--ko nga Moni--no mua iho ano i takoto ai--no te 19 o nga ra o Tihema 1686 ka rere to matou kaipuke--huihuia ake nga tau i noho mokemoke ai au i tenei Motu, E rua tekau ma waru o nga tino Tau, ko te papanga--ka rere nei to matou kaipuke--a--whiti noa ki Ingarangi--no te 11 o nga ra o Hune 1687 i tu ai to matou kaipuke--hoki rawa ake tenei ki te kainga--kua pohehe noa iho, kua tautangatatia-- inahoki, hoki rawa mai au, ka Toru tino tekau ma rima o nga tau i ngaro ke ai au i te aroaro o toku Iwi--tae rawa atu ki te kaainga i whanau ai au ki te kimi i aku Matua, roko-
[Image of page 157]
hina atu, kua mate, tokorua, tokorua--kua ngaro noa iho --tokorua rawa nga mea i ora ko aku tuahine--tangi tonu matou,--a--roa noa iho to matou tangihanga, he aroha noku ki aku Matua kua mate--ka mutu te tangi, ka korerotia e au nga korero o tenei pukapuka,--ka ketekete ratou, ka mihi, ka whakawhetai atu ki te Atua, na tana mahi Tohu atawhai nui noa atu, koia tenei whakahokinga i au ki te "Ao Marama;"--heoti ano hoki anei korero,-- ko taku hoa ko Paraire, piri tonu mai ki au,--kihai hoki ahau i mahue i a ia--a--mate noa.
KO TE MUTUNGA TENEI.
FINIS.
