1913 - Nihoniho, T. Narrative of the Fighting on the East Coast - Nga Pakanga ki Te Tai Rawhiti, p 4-19

[Image of page 4]

NGA PAKANGA KI TE TAI RAWHITI.

Ko Tuta Nihoniho, Te Aowera hapu Ngati-Porou Raiwhara; i whanau tenei tangata ki Whare-ponga i te 30 o Oketopa, 1850. Ko Henare Nihoniho te papa, ko Heni Noho-waka te whaea, no Te Aowera hapu ngatahi raua tokorua. Ko Ngati-Porou te iwi nui, tai rawhiti o Aotea-roa.

I te tau 1860 ka uru a Tuta Nihoniho ki te kura mihinare a Te Wiremu Pihopa i Waerenga-a-hika, a te tau 1861 ka uru ano hoki tona papa, a Henare Nihoniho, ki taua kura ako ai hei minita karakia mo te Haahi o Ingarangi.

I te tau 1865 ka kohurutia a Te Wakana, minita karakia o te Haahi o Ingarangi ki Opotiki e Kereopa te Rau ratou ko nga iwi Hauhau o Taranaki, me era atu wahi, a kainga iho e Kereopa te Rau nga whatu o Te Wakana, koia i karangatia ai ko Kereopa Kai-whatu.

I a Hune o te tau 1865 i Popoti, Mata-hiia, katoa nga hapu o Ngati-Porou, me era atu iwi o te tai rawhiti, e kai ana i te hakari o te Kawanga o St. Michael's, te whare karakia o Henare Nihoniho ratou ko tona hapu o Te Ao-wera, e kai ana, e inu ana, e hari ana, e koa ana; ko te putanga mai o Mohi Turei, ka korero--"Ngati-Porou, E. Ko te Hauhau nana nei a Te Wakana i kohuru, kua uru mai kei roto o te rohe o Ngati-Porou, e kukume ana i nga hapu maha o Ngati-Porou kia anga atu ki o ratou atua, ki a Riki raua ko Rura."

I taua wa ka whakaritea e nga iwi e tau ra i Popoti ko Henare Nihoniho ratou ko tona hapu o Te Ao-wera e haere hei pei atu i nga Hauhau, a hei mau mai hoki i nga pu me nga paura a te Kawanatanga ma te taha Kawanatanga, tera pea ka u kei Te Awa-nui. Kotahi hoki te pu miini (Minie) raiwhara a te Kawanatanga i tukua mai ki a Henare, me te haki kuini, ko Hikurangi te ingoa. Ko to ratou tokomaha ka haere nei, e wha tekau ma iwa, ko a ratou pu e rima; i hua ratou, tera kua u mai nga pu kei Te Awa-nui, na reira i kore ai e haria he pu ma ratou, ara nga pu torori nei.

Ano te taenga atu ki te Awa-nui, kaore ano nga pu i tae mai, rokohanga ka tae mai i taua ahiahi te karere ki a ratou, kua korero mai, kua pipiri te taha Hauhau me te taha Kawanatanga kei Te Paroporo. Haere tonu te wha tekau ma iwa o Te Ao-wera i taua po, oho rawa ake i te ata o te ra tapu, ka huakina te Hauhau ki Manga-one. No te rua tekau o nga ra o Hune tenei, o te tau 1865. Ko te taha Kawanatanga kua hoki; heoi ano ka whawhai te wha tekau ma iwa nei ki te 150 o te Hauhau, he pu katoa tera taha, e rima ano nga pu a tenei. Ka kokiri atu tenei, he taiaha, he meremere; ka kokiri mai tera, he pu. Heoi ano, ka taataa raua, tetahi ki tetahi, katahi ka ngaua te wha tekau ma iwa e te pu, ka

[Image of page 5]

hinga a Henare Nihoniho ratou ko ana matua, ko ana tipuna, e iwa i mate rawa, tekau ma rima i kai-a-kiko. E wha o te Hauhau i mate rawa, e iwa i taotu. Ahakoa te hinganga o Te Ao-wera i te ngaunga a te pu, mau tonu i a Te Ao-wera ona tupapaku.

I roto a Rapata Wahawaha i taua whawhai, engari he hoia na tona tama, na Henare Nihoniho i taua wa.

Koia nei te putake o nga whawhai ki Waiapu, Kawakawa, Makeronia, Toko-maru, Uawa, Turanga, Te Kopani, Wai-kare Moana. No te tau 1868 ko a Te Kooti raruraru ki te tai rawhiti.

I te wa i tu ai a Henare Nihoniho i te pu, e rua ona tuunga i te mataa, i mua o tona hemonga ka hoatu e ia tona pu raiwhara a te Kawanatanga ki tona tipuna ki a Te Teira Piki-uha, tana kupu-- "E koro! Taku pu, kawhakina, kia tae i a koe ki taku tama, ki a Tuta Nihoniho, kia mate ko au, kia ora ko taku pu hei ngaki i toku mate i muri nei." No taua wa tonu ka haria te pu nei, a e wha nga po o Te Teira e haere ana i te ngahere, ka puta ki te rohe o Te Ao-wera, a i tae taua pu ki tona tama, a ko te pu ano tena a tona tama i nga whawhai katoa e whai ake nei.

I muri o tenei parekura, ka hui a Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2 ki Tuparoa, ka hangaia e te taha Kawanatanga a Tikitiki hei pa whawhai; ka hangaia hoki a Puke-maire e te Hauhau hei pa whawhai mona; he maero me te hawhe te tawhiti o nga pa nei tetahi i tetahi. Ka tikina e te taha Kawanatanga o Tikitiki ka puhia a Puke-maire; te kokiritanga mai o Puke-maire, ka whati te taha Kawanatanga. E rua nga kokiri a te Hauhau o Puke-maire, kotahi i anga ki te kokiri a te taha Kawanatanga, kotahi i kokiri ki Tikitiki. Ko nga hoia hoki o Tikitiki kei waho katoa, he torutoru nei i roto o te pa; ka horo te pa, ka nui nga tangata i mate, ka riro herehere nga wahine, nga tamariki, nui atu. Ko nga morehu ka whati atu ki Te Hatepe, te pa o Te Mokena Kohere ratou ko tona hapu. Ko te ra tenei i tae ai a Tuta Nihoniho me tona hapu o Te Ao-wera ki Te Hatepe, e wha tekau ratou i haere mai i Tuparoa. I Te Hatepe hoki nga taotu o Manga-one e takoto ana i taua wa.

I muri mai o te horonga o Tikitiki ka whakakiia e Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2 a Te Hatepe, hui katoa 185; ko te iwi o Te Mokena e toru tekau. Ka tae ake hoki a Piki ratou ko ana hoia e toru tekau. Ko Hotene Porou-rangi anake te apiha o Rua-taupare Nama 2 me Te Ao-wera i taua wa; no te rarurarutanga o Hotene Porou-rangi ki a Tuta Nihoniho ratou ko ana matua, ko ana tupuna o Te Ao-wera hapu, i te wa e tu heteri ana ratou i te po, ka whakakorea atu te apihatanga o Te Hotene i runga i a Te Ao-wera, ka whakapumautia ki tona hapu ake, ara ki a Rua-taupare Nama 2.

I tenei wa ka whiriwhiria e Te Ao-wera he tangata mo ratou, i te mea he tamariki anake a Tuta ratou ko ona matua, ko ona tipuna o Te Ao-wera i reira, e waru tekau ma rima ratou, a ko Rapata Wahawaha to ratou kaumatua, engari kaore a Rapata i roto o tenei hapu o Te Ao-wera, engari kei roto raua ko tona mokopuna ko Tuta

[Image of page 6]

Nihoniho o tetahi hapu ko Rakai-roa te ingoa; na reira ka tere tonu te karanga a Tuta ki a Te Ao-wera, "Ko taku tipuna ko Rapata Wahawaha he tangata mo tatou, ko te pakeke."

I te mea ka tu nei a Rapata Wahawaha hei apiha whakahaere mo Te Ao-wera, ka timata i konei te hapai a Tuta ratou ko tona hapu, a Te Ao-wera, i a Rapata i roto o nga whawhai e whai ake nei, a eke noa atu a Rapata Wahawaha hei meiha.

I muri mai i tenei ka whakaekea a Te Hatepe e te Hauhau o Pa-kai-romiromi, o Puke-maire. No te ata ka timata te pupuhi a te Hauhau ki te pa, me te pa ki te pupuhi ki nga Hauhau, a po noa. Ka hoki te Hauhau, me ona tupapaku, me nga taotu; ko nga toto, ko nga roro i mahue ki waho o te pa pukai ai. Kotahi wiki i muri mai o tenei, ka tae mai te rongo mea ake ka whakaekea e te Hauhau a Tuparoa. Ka hoki a Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2 ki Tuparoa, ka noho iho i Te Hatepe a Te Ao-wera, me Rua-taupare Nama 2 e rima tekau, hei hoa mo nga tangata a Mokena, mo nga pakeha hoki. Ko te wa tenei i tae mai ai a Hemi Pereiha ratou ko ana hoia kotahi rau. Ka haere ra te hunga i hoki, ka tae ki Tuparoa; e toru nga ra ki reira, ka kokiritia mai e Te Ao-wera me Rua-taupere Nama 2 ki Wai-o-matatini, muri mai ki Te Horo, e rua rau tekau ma rima te ope katoa i Te Horo e noho ana. Ka kokiri mai te ope a te Hauhau o Puke-maire ki Te Horo, ka kitea atu i nga maero e rima te mamao e whakawhitiwhiti mai ana te Hauhau i te awa o Waiapu.

I te wa ka kitea atu nei te Hauhau o Puke-maire, ka rangona atu hoki te waha o te pu o Tikapa, he pa no te taha Kawanatanga e whakaekea ana e te Hauhau o Pa-kai-romiromi. Ka tukua atu i Te Horo e waru tekau hoia hei awhina i te pa i Tikapa, ka noho iho i Te Horo hei tauwhanga atu ki te Hauhau o Puke-maire kotahi rau, e toru tekau ma rima (135) hoia. Ka haere ra te waru tekau, tae rawa atu ki Tikapa, kua horo kei waho o te pa te taha Kawanatanga, ko te pa kua riro i te Hauhau. Katahi ka awhitia te pa e te waru tekau, me nga morehu o te iwi nona te pa, a Ngati-Puwai, po noa te ra.

Ka kokiri mai ra te Hauhau o Puke-maire ki Te Horo, ka tata mai, ka unuhia ki Ma-kotukutuku, he manga e heke ana ki te awa o Te Horo. Ka hinga te Hauhau, ka whati atu nga morehu, ka mahue iho nga tupapaku.

I te po ka haere atu te 135 hoia o Te Horo hei hoa mo te 80 hoia, e hao ra i Tikapa; i te atapo ka huakina te pa; kua horo noa atu te Hauhau i waenganui po, ko nga tupapaku anake o te Hauhau e pukei ana.

E wha nga ra i muri iho i tenei, ka whakaekea e te taha Kawanatanga a Pa-kai-romiromi, tetahi o nga pa nunui o te Hauhau; ka uru mai hoki nga hoia pakeha. Ka horo te pa; he nui nga Hauhau i mate, he torutoru noa o te taha Kawanatanga; he nui nga Hauhau i mau herehere mai.

I muri mai ka whakaekea a Puke-maire, te tino pa nui o te Hauhau, e ono mano (?) nga tangata o roto, nga tane, nga wahine, nga

[Image of page 7]

tamariki; kaore i horo, engari he nui o te pa me to te ope i mate i te ngaunga a te pu; ka hoki te ope ki Wai-o-mata-tini, ki Te Hatepe.

I muri mai ka whakaekea ano a Puke-maire, o te ata a po noa, me te whiu te ua, rere ana te wai i roto i te kiri o te tangata. Tae rawa ake ki te tu-a-ahiahi ka pakaru te pukoro ki te tonga o te pa, ka toia mai nga tupapaku o te Hauhau ki waho pukai ai; i kore ai e horo te pa he pai no nga maioro oneone o te pa nui, he hangai mai no nga pu ki te wahi o te pukoro hei urunga atu mo te ope ki roto; ko te ua tetahi. I te ahiahi ka hoki te ope; he nui nga tangata o te ope, me nga tangata o te pa i mate, i kai-a-kiko etahi.

E rua nga ra i muri mai ka whakaekea ano a Puke-maire, whakaeke rawa atu, kua horo nga Hauhau ki Te Kawakawa, ki Hungahungatoroa. Katahi ka whaia, ka haere a Te Ao-wera, me Rua-taupare Nama 2, e rua rau, e whitu tekau ratou; ko Piki me ana hoia pakeha e toru tekau, ka hui ai te ope whai i te Hauhau, ma Pakiaka-nui, e toru rau; ko te ara hoki tera i whati ai te Hauhau ki Te Kawakawa. Ko Te Mokena Kohere me tona hapu, me Ngati-puwai, me te pakeha, e whitu rau ratou, i haere ma te ara awhio o tatahi. No te atapo ka turia atu e te toru rau i Wai-o-mata-tini, ahiahi rawa ake ka huakina a Te Kawakawa, ka hinga nga Hauhau, ka mau herehere etahi, ko te nuinga ka whati atu ki Hungahungatoroa, koia ra hoki te pa nui. Oho ake i te atapo, ka whakatika te ope nei, rokohanga atu i Kotare, ara i te awa o Karaka-tuwhero, te Hauhau. Ka whawhai ki reira, ka hinga te Hauhau, ka whati atu nga morehu ki Hungahungatoroa. Ka ara hoki te whana a te ope, ngau atu ana ko te pa, ko Hungahungatoroa, ka ngaua te Hauhau e te pu ki roto o nga whare, kaore ano hoki he maioro oneone i oti noa; tauhinga rawa ake te ra, ko te karere a Te Mokena ki a Hotene, ki a Rapata, ki a Piki, ara he kupu mai kia tukua atu he kupu ki te pa kia tukua mai ratou ki raro i te maru o te Kuini, a i whakaaetia e nga Hauhau, a tukua mai ana a ratou pu torori 948, nga tokotoko, nga taiaha, nga meremere, nga patu, nga toki, ara nga mea whakamate tangata katoa. Ko nga herehere katoa e rima mano (? 500). Ko Taranaki, ko Te Whakatohea i rere atu ki ro ngahere. Ko te rima mano (rau) nei i oatitia hei niu kuini. Ko te mutunga tenei o nga whawhai ki roto o te rohe o Ngati-Porou.

I te wa e whawhai ana ki Puke-maire, ka haere mai nga iwi Hauhau o Rua-taupare Nama 1, ki Tokomaru, me Hau-iti ki Uawa, ki te awhina i nga Hauhau o Puke-maire, koia nei te putake o te whawhai i kawea ai e Te Ao-wera, e Ruataupare Nama 2 ki Tokomaru, ki Uawa kia turia atu; ka hinga he parekura ki Tuatini, ahiahi rawa ake ko te pa horo ko Puke-papa; he nui nga tangata i mate, i mau herehere hoki, ko te nuinga i whati atu ki Uawa, ara ki te pa o Hau-iti, o Ngati-Ira, ki Tahutahu-po. Auina ake ka whakaekea a Tahutahu-po, ka horo, he nui nga tangata o te Hauhau i mate, me nga taotu, me nga mea i mau herehere; ko te nuinga ia o Rua-taupare Nama 1, me Hau-iti, me Ngati-Ira, i whati atu ki Turanga, ara ki

[Image of page 8]

Waerenga-a-hika. Ko te taha Kawanatanga he iti nei nga mea i mate, i taotu: Moe iho, oho ake i te ata ko te parekura ki Pakura, ka hinga ano te Hauhau, ka whati atu nga morehu ki Turanga, ki Waerenga-a-hika.

I a Tihema, 1865, ka whaia atu e Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2, e Ngati-Porou, a muri i a Rua-taupare Nama 1, i a Hau-iti, i a Ngati-Ira. Ka huihui katoa nga iwi i whati atu ki Waerenga-a-hika, te pa o Mahaki, o Nga-potiki. Ka whakaekea e Ngati-Porou, me nga iwi Kawanatanga o Turanga, me te pakeha, a Waerenga-a-hika. Ka toru nga ra e whawhaitia ana te pa, ka kokiritia mai e Rongo-whakaata, e Ngati-Maru, o Te Whanau-a-kai, e Ngati-Kahungunu, e Tamatea, me etahi atu hapu i te ata o te ra tapu, ka huaki ki te taha Kawanatanga. E toru nga matua a te Hauhau; ka pipiri raua ko te taha Kawanatanga, ka hinga te taha ki te Hauhau, kaore i arikarika, putu atu, putu atu. Ko te Hauhau o ro pa matakitaki tonu mai i ro pa ki te hinganga o te Hauhau i te ra e whiti ana. Tae rawa ake ki te Wenerei, ka rongo-paitia a Waerenga-a-hika, ka oatitia a Rua-taupare Nama 1, a Hau-iti, a Ngati-Ira, a Te Aitanga-a-Mahaki, a Nga-potiki, me era atu hapu hei niu Kuini; e ono rau (?) i haria ki Wharekauri herehere ai.

I muri mai o tenei, ka whakaekea e Te Ao-wera, e Rua-taupare Nama 2, me Ngati-Kahungunu o Te Wairoa, a Te Kopani; ka hinga a Tama-i-ona-rangi, a Ngati-Kahungunu, a Rongo-whakaata, a Tamatea, a Ngati-Kohatu, a Tuhoe, me era atu iwi Hauhau i te parekura ki Te Kopani. Ka horo hoki te pa, a Te One-poto, Wai-kare Moana; he nui o te taha Kawanatanga i mate, i taotu hoki, engari ko te Hauhau i nui rawa te hinganga, me nga mea i mau herehere. Ka mate hoki a Te Tuatini, te tino rangatira o nga iwi Hauhau; ka hoki te ope ki te kainga. Ko te mutunga tenei o nga whawhai a Te Aowera, me Rua-taupare Nama 2, me Ngati-Porou, me era atu iwi i piri pono ki a te Kuini; i whawhai ratou hei ngaki i te toto o Te Wakana, minita karakia, te pononga a te atua o runga rawa, i kohurutia ki Opotiki, a kainga rawatia nga whatu e Kereopa ratou ko nga iwi Hauhau. Tera e whaiti te whawhai ki ana iwi anake i kohuru nei i a Te Wakana; na te awhinatanga a etahi atu iwi i aua iwi kohuru, na reira ka horapa haere te whawhai ki te marae o ia iwi, o ia iwi; o ia hapu, o ia hapu; o ia tangata, o ia tangata. I roto i enei whawhai katoa ko Hotene Porou-rangi tonu kei runga ake i a Rapata Wahawaha.

I te wa i kawea ra nga Hauhau o Waerenga-a-hika ki Wharekauri, ka whakapaea a Te Kooti Riki-rangi e tetahi Maori, he hae ki tona wahine te take, he whainga na Te Kooti kia moea, no reira ka korero parautia e taua tangata ki a Piki, ki a Wirihana (Biggs and Wilson), nga apiha pakeha, me nga rangatira Maori-- I korero ia i kite ai ia i a Te Kooti Riki-rangi e hoatu tingara pu ana ki nga Hauhau o Waerenga-a-hika i te wa o te whawhai. Tee uiui hoki nga apiha pakeha me nga rangatira Maori ki taua korero, kia kitea te tika, te he ranei. Ko te ra tonu tenei i haria ai nga Hauhau ki te tima. Te

[Image of page 9]

whatorotanga atu a nga apiha pakeha me nga rangatira Maori, ka makaia kuritia a Te Kooti ki runga o nga poti hoehoe i nga Hauhau ki runga tima. Ka ki a Te Kooti, "Mo te aha au ka whiua tahitia nei me nga Hauhau ki runga poti; e hara au i te Hauhau." Hei aha tena ki a Piki, ki a Te Wirihana, ki a Paratene Turangi hoki, ratou ko era atu o nga rangatira Maori; heoi ano ta ratou ki a Te Kooti, "Ko ana (go on) ki te poti! Ko ana ki te poti." Koia nei te take o te raruraru a Te Kooti i ara ai i te tau 1866, he korenga i whakawakia tona he; ka kitea he pono ka tika ai kia makaia i roto o nga Hauhau ki Whare-kauri; kia kitea ranei he he taua whakapae ki a ia, a he aha te take i whiua ai ia ki Whare-kauri; heoi ra ka riro nei a Te Kooti i roto o nga Hauhau ki Whare-kauri i te tau 1866.

I te tau 1868 ka oma mai a Te Kooti ratou ko nga Hauhau i Whare-kauri, i oma mai ma runga i te kaipuke rakau toru i haere atu ki te kawe kai ma nga Hauhau, a ka murua e Te Kooti ratou ko tona iwi Hauhau nga pu a nga hoia tieki (tiaki) o nga Hauhau, e rua tekau ma rima pea aua pu. E ono rau (?) nga Hauhau ka oma nei, a i u ratou ki Whare-ongaonga, ka tukua atu te kaipuke, me nga pakeha o runga kia haere.

Ka rongo te taha Kawanatanga, ka whakaekea a Te Kooti, ka kai te pu a te taha Kawanatanga ki a Te Kooti ki Whare-ongaonga, ka hinga etahi o nga tane, o nga wahine, me nga tamariki a Te Kooti. Ka oma a Te Kooti ki Papara-tu, ka whaia ano e te taha Kawanatanga, ka puhia, ka hinga ano te Hauhau, ka oma, noho rawa atu i Te Konake; ka puhia ano, ka oma, noho rawa atu i Puke-tapu, kei reira ka mahi pa te Hauhau. I muri mai ka kokiritia ano e te taha Kawanatanga, Maori, pakeha, kotahi mano te ope (?), ka pipiri raua ki roto o te awa o Ruakituri, ka hinga te taha Kawanatanga, ka riro nga pu, nga paura. Katahi ka whai pu te iwi Hauhau, te hoatutanga ko Turanga tenei, kotahi ano te ra me te po i whakamoea ai a Turanga, mai ano i te hukinga, a tae atu ana ki te tai nui. Ka mate a Piki (Biggs), me Te Wirihana i a Te Kooti. Ka mau a Paratene Turangi, ka ki ano a Te Kooti, "Tena koe, taku papa, nana te kupu 'Ko ana ki te poti! Ko ana ki te poti!'" Ka tapahia a Paratene Turangi, ka mate, mo taua take ra ano i makaia ra a Te Kooti ki Whare-kauri; ka mate nei a Turanga, ka riro herehere i a Te Kooti nga tane, nga tamariki, nga wahine o te taha Kawanatanga ki Ma-karetu, ki Ngatapa, ki te ngaherehere hoki, nuku atu i te rua mano (?) nga herehere.

I muri mai ka whaia atu e Ngati-Kahungunu o Nepia, o Heretaunga, e toru rau, Ngai-Tahu-po e whitu tekau, Rongo-whakaata e ono tekau, Hau-iti e wha tekau, Ngati-Porou e toru tekau, ka hui ai te ope Maori e rima rau, haunga nga pakeha. Te taenga atu ki Ma-karetu, ka mau te Hauhau i te taha Kawanatanga, ka whawhai raua, te whakatikanga mai o te Hauhau, ko te taha Kawanatanga ka raunatia e te Hauhau ki runga o tetahi maunga hanga parepare ai mo ratou. Ko nga huarahi hei pikaunga kai, paura, e nga tera-peeke

[Image of page 10]

ma nga hoia o te taha Kawanatanga, ka riro i a Te Kooti, a riro atu ana i a Te Kooti e rua rau (?) nga tera-peeke, nga pihikete, nga huka, tii, 21 nga kaaho paura; ka mate hoki nga turupa e ono tekau (?), nga kai tieki (tiaki) o nga tera-peeke, i a Te Kooti; kua kore he kai, he paura ma te taha Kawanatanga e raunatia ra e te Hauhau, ka kai ki o ratou hoiho hei ora mo ratou: me kaati ake tenei.

Ko Te Ao-wera, ko Rua-taupare Nama 2, ko Hotene Porou-rangi raua ko Rapata wahawaha nga apiha, kotahi rau, e whitu tekau ma rima ratou i roto o Te Wai-roa, i Whata-roa, me Ngati-Kahungunu o Te Wai-roa, kotahi rau, e rua tekau ma ono, ka hui ai te ope katoa, ka toru rau ma tahi, i haere ki te whawhai ki a Te Kooti raua ko Nama, mo Karaitiana ma o te taha Kawanatanga kua kohurutia ki Whata-roa e Nama raua ko Te Kooti. Pahure ke te ope nei ki Whata-roa, ka pahure ke a Te Kooti kei Turanga. Kotahi te wiki ka tae te karere ki te ope i haere ra ki Whata-roa, ka korero, "Kaore na hoki a Turanga, monemone ana ki te po i a Te Kooti, wai rere noa Kopu-tutea, Wai-paoa. Ka ngaro te tangata, e kore e hokia."

.... Te hinganga o te ope nei ki raro ki te whenua, makere noa te pu i roto o te ringa, ano te ngakau me he wai e ringitia ana ki te whenua, kaore he reo tangata e rongona, a pau noa taua ra, me te po. Oho ake i te ata, ka turia mai e taua ope o Ngati-Porou me Ngati-Kahungunu o Te Wai-roa i Te Kapu, po rawa ake ka moe ki Opou-iti, auina ake a moe rawa atu kei Te Reinga, auina ake ka moe ki Waihau, auina ake a ka moe ki Tapa-toho, ka pakaru tenei ki roto o Turanga, moe rawa atu ki Pa-tutahi. Ka eke ki runga i te huarahi e tika ana ki Ma-karetu, ki te taha Kawanatanga e raunatia mai ra e Te Kooti, auina ake a moe rawa atu i Te Karaka, auina ake ka moe ki Whare-kopae; ka rongona atu hoki te waha o te pu. Ka tukuna atu i taua po he marohirohi hei kawe i te korero ki tera e raunatia mai ra e te Hauhau, he ki atu, "Apopo tenei te huaki mai ai i muri o nga paraki o Te Kooti; ki te kitea ake e koutou, me mutu ta koutou pupuhi, tukua te whawhai ki au; ko koe, me noho tonu koe i ro parepare matakitaki ake ai: kia marama ki nga kara Kuini."

Moe iho, oho ake i te atapo, ka kokiri te ope nei ma tua o nga maunga huri haere ai, kia hangai ai ki muri o nga parepare; kitea rawatia ake e nga hoia a Te Kooti, kua horo nga parepare; tuatahi, tuarua, tuatoru. Ka hui katoa nga Hauhau ki te tino pa i waenganui, i reira hoki a Nama, te tino apiha a Te Kooti, me nga hoia marohirohi e toru rau. Hei aha tena ki a Te Ao-wera raua ko Rua-taupare tangata, ka puka te ngakau, ka pango te toto o te manawa, mai ano o te wa i hinga ai a Turanga i a Te Kooti, haere te waewae, haere te waha o te pu, me te waha o te tangata. Kihai i taro, kua horo te pa nui, kaore he morehu i rere, mate iho a Nama ratou ko ana hoia ki reira, nui atu te hinganga o te Hauhau; ka ora hoki tera e raunatia ra e te Hauhau. Engari ko Te Kooti, me te nuinga o tona iwi, nga tane, nga wahine, nga tamariki, me nga herehere, kua heke atu ki Nga-tapa, te tino pa maioro.

[Image of page 11]

Ka mate nei a Nama, ka tunua e nga teina, e nga matua o Karaitiana ma i kohurutia ra ki Whata-roa; ka tunua ki te ahi, ka wero atu te rakau ki roto i a Nama, e heke ra te hinu i te ahi, ka mura, ka whakau ki nga paipa. Me i kore a Ngati-Porou, me Ngati-Kahungunu o Heretaunga i reira, kua kainga hipitia a Nama e Ngati-Kahungunu o Te Wai-roa. Koia nei te take i hinga ai te ope nei i te whakaekenga tuatahi o Nga-tapa, he kino no te mahi ki a Nama.

Po rua te ope nei ki Ma-karetu, ka hui te ope tuatahi ki to muri nei, ka waru rau katoa, ka whakaekea nei a Nga-tapa e nga tangata toru tekau ma wha, a Tuta ratou ko ona matua, ko ona tipuna, a Te Ao-wera, te heteri ki mua o te waru rau nei, a tae noa nga heteri nei ki te taha o te pa, kotahi tiini te mamao, ka tae atu ki te wahi kua topea nga rakau. Ko te ope e haere atu nei kei ro ngaherehere, a he okioki atu ki raro, turamoe tonu atu. Ka roa nga heteri (toro) e tatari ana ki muri, ka kitea mai e te heteri a Te Kooti, ka puhia mai e taua heteri. Kotahi ano te pu, ka ohomauri te waru rau nei, i te taki moemoe hoki, ko te omanga i oma ai, ka mahue atu nga heteri ra i te taha o te pa. Te kitenga atu a te Hauhau i te whati, katahi ka pupuhi nga parepare o te Hauhau, ka pupuhi hoki te toru tekau ma wha o Te Ao-wera ki te pa; na konei i ora ai te waru rau nei i a Te Kooti ka warea ki te whawhai ki te toru tekau ma wha, ka oma pai noa te whati nei. Ka rere a Hotene Porou-rangi i roto o te whati. No te rongonga ki te waha o te pu a Te Ao-wera raua ko Te Hauhau ka kapiti, me te waha o Te Ao-wera ki te Karanga:--

Ko te take o enei karanga kia rongo mai a Te Ao-wera i roto o nga whati, ka hoki mai ki te awhina i tenei Ao-wera ka ngau nei ki te pa. Ka rongo mai etahi o Te Ao-wera i roto o nga whati, ka hoki mai, ka hui katoa a Te Ao-wera ka whawhai nei ki te pa, e wha tekau ma whitu, mai o te ata a po noa. No te ahiahi ka horo nga maioro e rua o te pa, ka toia mai nga tupapaku o te Hauhau ki waho pukai ai; me te whiu te ua, rere ana te wai i roto o te kiri o te tangata. Ko te mate kai tetahi, ara hoki nga kai, nga teneti, nga kahu, kei Ma-karetu, te wahi i oma atu nei te whati o te taha Kawanatanga. Ko te mahi he tahu ahi ki roto o nga parepare hei tauraki i nga kahu, i nga pu, kia maroke nga pu, aua atu te tinana o te tangata. E ono o te ope i mate rawa, e iwa nga kai-a-kiko. Ka whawhai nei a Rapata me Te Ao-wera, a tae noa ki te ata, awatea noa, tae noa ki te tekau ma rua o te awatea, e tatari ana ki a Te Hotene kia whakahokia mai nga iwi i whati ra, a kore noa. No te tekau ma rua o nga haora ka unuhia a Te Ao-wera me ona taotu; ko nga tupapaku i tapukea ki te papa o nga parepare, tahuna iho ai nga ahi o nga parepare ki runga, kei mohiotia e nga Hauhau.

Ka maunu a Te Ao-wera, kaore i whaia e te Hauhau. Ko te pikinga tenei o Rapata hei meiha, ko te hekenga tenei o Te Hotene

[Image of page 12]

ki raro. Ka waiho hei haka ma nga wahine o te tai rawhiti, koia tenei:--

Heoi, ko te hokinga tenei o nga iwi nei ki te wa kainga, i runga i te kupu a Rapata kia tae ra ano ia ki Tuparoa, ka hoki mai ai ki te whakaeke i Nga-tapa. Ka hoki nei te ope, ka tae kei Turanga-nui, ka whaia mai e Te Kooti ratou ko ana turupa e toru tekau, ka noho whakamoke ki Te Ahi-pakura, he huarahi e tomo ana i tetahi pito o te ngahere o Pipi-whakao, e ahu atu ana i Mata-whero ki Te Arai. He nui nga tangata i mate i a Te Kooti ki reira, Maori, pakeha, hawhekaihe. Kei nga heteri (toro) tokotoru a Ngai-Tahupo, ka kitea e toru nga heteri, ka mau e rua, ka puta kotahi, ka whaia, kaore i mau. Ka puhia, ka rongona atu e Ngai-Tahupo, katahi ka kokiritia atu, ka ora mai te heteri. Ka pupuhi a Ngai-Tahupo ki a Te Kooti, otira ki ro rakau noa, ina hoki tae rawa atu a Ngati-Porou ki a Ngai-Tahupo e pupuhi ra, ka paku nga pu ki Puke-amio. Kua raunatia mai e Kanara Witimoa ratou ko ana turupa e waru tekau. Ka mate etahi o nga pakeha, ka riro etahi o nga pu i te Hauhau; tae rawa atu te ope a Ngati-Porou me Ngai-Tahupo ki Puke-amio, ka aua atu a Te Kooti ratou ko ana turupa kei ro ngahere e haere ana i te huarahi ki Nga-tapa, kaore rawa tetahi i mate.

Ka hoki nei te ope a Ngati-Porou, tae rawa ki Tuparoa ka whakahokia mai, ko te whakaekenga tuarua o Nga-tapa. Ka whakaeke a Ngati-Porou e wha rau, a Te Arawa kotahi rau, a Hau-iti e rima tekau, Ngai-Tahu-po 70, Ihaka Whanga me Rongo-whakaata 90, ka hui te Maori e whitu rau, kotahi tekau, ko te pakeha kotahi mano (?). Ka hui katoa te ope whakaeke i Nga-tapa 1710 (?). Ka whawhaitia a Nga-tapa, e iwa nga ra ka horo, no te po i horo ai, he taura te ara i heke ai i runga pari, mahue iho ki te pa ko nga tupapaku, me nga herehere o te taha Kawanatanga, i whakaraua mai ra i te matenga o Turanga. Ka whaia nga Hauhau ki ro ngaherehere, he nui i mate, he nui i mau herehere mai. Ka ahu te whatinga o Te Kooti ratou ko tona iwi ki nga rohe o Tuhoe.

I muri mai ka whakaekea e Te Kooti a roto o Uawa, ka whaia e te taha Kawanatanga, ka oma ano a Te Kooti ki te rohe o Tuhoe.

I muri mai ka whaia a Te Kooti e Ngati-Porou me Whanga-nui ki roto o nga rohe o Tuhoe, ka tupono ko Whanga-nui ki a Te Kooti ki Tauwhare-manuka, ka whawhai raua, ka ahu te haere a Te Kooti ratou ko tona iwi ki Wai-o-weka, ara ki Marae-tai, te pa o Te Whakatohea me era atu o nga iwi Hauhau. Ko Whanga-nui ka ahu ki Ohiwa, ki Opotiki, tatari ai ki a Ngati-Porou.

Te taenga mai o Ngati-Porou ki Ohiwa, ka haere a Whanga-nui ma Opotiki ahu ai ki te taha whakauta o Marae-tai, te taha whakauta o Wai-o-weka. Ko Ngati-Porou ka tomo ma roto o te awa o Wai-o-

[Image of page 13]

weka; po toru a Ngati-Porou e haere ana ka tae ki Marae-tai, i reira te apiti o te awa. Kei reira nga heteri a te Hauhau e kati ana mai. Katahi ka whakahoki e Ngati-Porou e wha maero ki muri, katahi ka pikitia e nga tangata e rima tekau, ma runga i nga maunga, ma roto i nga ngahere haere ai, me te whakapiri kia eketia te wahi e nohoia mai ra e nga heteri a te Hauhau. Ko te matua a Ngati-Porou i waiho tonu i te taha o te awa; no te ritenga atu o te rima tekau ra ki nga heteri a te Hauhau e noho ra, katahi ka puhia, ka mate etahi, ka oma etahi ma ro ngahere, ka watea hoki te apiti hei pikitanga ake mo te matua. Heoi ano ko te aranga ake o te matua, haere te waha o te pu, te waha o te tangata. Kotahi tonu te kokiritanga atu, ka horo te pa, ka rere a Te Kooti me nga morehu. Ka nui nga mea i mate, i mau herehere, kotahi ano te utu o te Hauhau, he taotu. Ka whati atu ra te Hauhau ma roto o Wai-o-weka ki Te Tahora. Kua puta ke a Whanga-nui kei Te Tahora e whakamoke mai ana ki nga morehu o Marae-tai. Nui atu nga Hauhau i patupatua e Whanga-nui, me nga mea i mau herehere. Ka oma ano a Te Kooti; ka hoki a Ngati-Porou me Whanga-nui ki te wa kainga.

I muri mai ka rongona kei Wai-kare Moana a Te Kooti. Ka turia mai e Ngati-Porou, me Ngati-Kahungunu o Te Wai-roa, me Ngati-Rakaipaka, me te pakeha, ka nohoia a Te One-poto, Wai-kare Moana, hanga poti ai hei rapu i a Te Kooti i roto o nga kokorutanga o Wai-kare Moana. No te korenga o Te Kooti i reira, ka hoki te ope nei ki te kainga.

I muri mai ka kokiri mai a Ngati-Pahau-wera ki Tuku-rangi; ka hori mai nei a Ngati-Pahau-wera, ka hori atu a Te Kooti me tona ope ki Mohaka. Kotahi ano te po i patua ai a Mohaka e Te Kooti, nui atu te matenga o Ngati-Pahau-wera. i patua tahoratia. Auina ake ka horo tetahi o nga pa, ara he mea tinihanga te rongo-paitanga o taua pa i rarua ai. Ko tetahi kaore i rarua o aua pa, rokohanga ka tae mai a Ngati-Pahau-wera, ka whawhaitia e Ngati-Pahau-wera, ka whati a Te Kooti ma Te Putere, ka ahu ki Wai-kare Moana. Ka hapainga mai e Ngati-Porou e toru rau, a Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2. Ka tae kei Turanga, ka wahia kotahi rau, e rima tekau a Te Ao-wera ki a Meiha Rapata, ka ahu ma Mohaka whai ai i muri i a Te Kooti, hei nga rohe o Tuhoe hei tutukitanga. Ka kotahi rau, e rima tekau a Rua-taupare ki a Kapene Poata raua ko Kapene Hotene; ka ahu tera ma Maunga-pohatu, ko te rohe ano o Tuhoe he tutukitanga ki tera kokiri.

Ka ahu ra a Te Ao-wera ma Mohaka, ka puta ki Wai-kare Moana; ka mau a Ngai-Tara-paroa me Ngati-kohatu. Ka puta te ope nei ki Tikitiki, tetahi o nga pa o Tuhoe, kua houhia hoki te rongo pai e te Kawanatanga ki a Tuhoe i taua wa. Ka whakawhiti te ope i Wai-kare Moana ki Te One-poto, ka ahu ki Wai-kare-iti, ahu atu, ki Waimaha, ki Anini, ka ahu ki nga rohe o Tuhoe. Ka pau nga kai a nga hoia, ka kai ki te aruhe, ki te hinau, ki te tawa, i nga marama e toru e haere ana i roto o nga ngahere kaore nei ano i haerea e te waewae

[Image of page 14]

tangata i mua atu. Haere te ope nei, ka tae ki Te Tauranga, he ngakinga taewa na Tuhoe, ka kitea nga anga o nga kariri o nga pu a Poata ratou ko tona ope; ka kitea hoki nga tupapaku o te Hauhau e tapuke ana i waenga ngakinga taewa. Ka ahu te haere a te ope nei ki Taura-wharona, ki Tauaki, ki Te Kakari, 1 kei reira a Poata me tona ope. Ka karapiti tenei ope ki tera ope, katahi ka maro te haere ki Rua-tahuna, ara ki nga rohe katoa o Tuhoe rapu ai i a Te Kooti, i a Kereopa-kai-whatu, i te mea kua iri i te Kawanatanga mo Te Kooti e rima mano pauna, mo Kereopa-kai-whatu kotahi mano pauna.

Ka mahia te pa o Ngati-Porou ki Tatahoata (ki Kiritahi) Rua-tahuna, ka huaina te ingoa ko Kohi-marama, mo te hui o nga marama i haere ai a Ngati-Porou i ro ngahere whai haere ai i a Te Kooti, me te nui hoki o te mate kai, a mate iho etahi o Ngati-Porou ki ro ngahere i te mate kai.

Ka oti te pa o Ngati-Porou, ka whakatika nga kokiri rapu ai i a Te Kooti, i a Kereopa hoki, ka mau a Kereopa-kai-whatu ki Tuapuku, tetahi o nga pa nui o Tuhoe. 2 Ko Te Kooti ka rere ki Wai-kato, ara ki Te Kuiti, ki nga iwi kingi Maori noho ai.

Te maunga nei o Kereopa, ka whiria e whitu tekau nga hoia hei kawe i a Kereopa ki Nepia. Ko Meiha Rapata, ko Kapene Poata, me Kapene Hotene nga apiha nunui; ko Rewhetenete Tuta Nihoniho, me Rewhetenete Watene Ketua nga apiha tieki i a Kereopa i ro teneti, i nga haere; ko tetahi ki tetahi taha, ko tetahi ki tetahi taha, ina moe, ina haere, haunga ia nga heteri o te kaari mo Kereopa, e tu katoa ana tera i te po, i te ao, i nga nohoanga, i nga haerenga.

Ka tae kei Te Wai-roa, ka mahue iho e wha tekau nga hoia, ka haere ki Nepia i runga tima hei kawe i a Kereopa e toru tekau. Ka tae kei Nepia, ka tukua atu a Kereopa ki nga pirihi o te whare herehere. Ka puta hoki te moni a te Kawanatanga mo Kereopa kotahi mano pauna. Katahi ka rite nga waiata mo Kereopa, koia tenei: --

Ka hoki te kai arahi i a Kereopa, ka tae kei tera i mahue atu ra ki Kohi-marama. Heoi ano, ko te hokinga tenei o Ngati-Porou ki tona whenua, ka tuturu atu hoki a Te Kooti ki Te Kuiti, rokohanga ka houia e te Kawanatanga te rongo ki a Te Kooti. Heoi ano, ko te mutunga tenei o nga raruraru ki te tai rawhiti, ka tau hoki te ake i te whare.

I muri mai ka whakaturia a Tuta Nihoniho hei kapene mo te ope raiwhara o Ngati-Porou, a ka tukua mai hoki e te Kuini tetahi hoari honore ki taua Tuta Nihoniho, hei whakamaharatanga ki a ratou ko tona hapu, ko Te Ao-wera, mo to ratou toa, me to ratou piri pono ki a te Kuini i roto o nga whawhai kua tuhia ki runga ake nei. I tuhia ki runga o taua hoari nga kupu nei, "Te Ao-wera Hapu Ngati-

[Image of page 15]

Porou Raiwhara." Ko te take o tenei ingoa o Te Ao-wera, he tipuna toa no mua, e mau nei te whakapapa tararere ki raro nei:--

[Ko nga ingoa o roto o te whakapapa: Te Ao-wera. Tu-te-rangi-pakuu, Manu-kai-po, Ta-mokai, Takanga-i-waho. Koro-kainga-tua, Kai-rakau Te Au-iti, Kopare-huia, Te Rangi-ka-matau, Hiku-rangi, Te Ina-puku, Henare Nihoniho, Heni Noho-waka, Tuta Nihoniho, Hariata.]

Kaore kau he tikanga nui e whaia ai nga tino korero o tenei take, heoi he whakamahara kau ki te putake o te ingoa nei o Te Ao-wera, he tipuna toa no mua. Ka mate a Tu-te-uru-hina i a Ngati-Ira te kohuru ki Manga-rata, ka patua e Te Ao-wera, e Te Atau ratau ko ona taina, a Ngati-Ira ki Te Rau-whakapua, ki Tahuna-hakeke, ki Makomako, ki Te Whakaiho-puku, ki Titi-kura. Ka mate aua iwi, ka murua nga whenua nei, a Pou turu, a Puke-kura, a Pua-te-roku, a Parae-roa, a Whakamaru-tuna, a Pae-kawa, a Kotore-paia, a Rangi-kohua, a Te Ngaere, a Aniwaniwa, me etahi atu, a taea noatia tenei ra. I roto ano tana tama, a Tu-te-rangi-pakuu i aua whawhai. Ko Ta-mokai he toa i ana whawhaitanga ki a Tupu-kai, ki a Paakaa, ki a Ure, a riro ana i a ia a Wai-tahaia; me tana whawhai-tanga ki a Tohi-te-ururangi ratou ko nga iwi o te tai whakararo, i haoa ai a Puputa, i werohia ake ai te huata mo Ta-mokai, tu ke ki te kauere.

He toa a Koro-kainga-tua. Ka kohurutia a Tieki-kainga e te ope a Te Whanau-a-Apanui ki Papa-o-kaumatua, ratou ko ana tamariki i mate. Ka whaia e te ope a Koro-kainga-tua, he tuakana a Koro-kainga-tua no Tieki-kainga; tae rawa ake ki Wai-ngata, ka mau, ka whawhai raua, ka hinga a Te Whanau-a-Apanui, kaore he morehu. Ka tapaia te ingoa o tenei puta taua ko Huri-ki-taha-wai; ko te tikanga, ka ki a roto o te awa i te tangata, ka huri te wai ma tahaki. Ka mate a Te Roro-o-te-rangi, te rangatira o te ope a Te Whanau-a-Apanui i a Te Au-iti. Huri mai ko Rau-aruhe-roa, he puta taua ano na Koro-kainga-tua ki a Te Whanau-a-Apanui.

Ko Te Rangi-ka-matau he toa ki te karo i nga patu a Te Whanau-a-Apanui i te hinganga o Ngati-Porou ki Whare-kura. Ka nui nga tangata i whai i to ratou tokotoru ko ana taina, ko Kautete, ko Pou-ra-mua nga taina. Ko nga kai whai i mate i a ratou, a i uru ano ratou, me to ratou hapu, a Te Ao-wera, ki te ngakinga a mate a Ngati-Porou, a Ngati-Kahungunu, me era atu hapu, mo Whare-kura. Ko Te Kaha-nui-a-tiki tenei; ka tae mai a Ihu Karaiti i tenei wa, na reira kua kore te tangata e kainga.

Ko Te Ina-puku he wahine, he toa, nana te hoki a Te Whanau-a-Rakai-roa i Te Awa-rua i tapa i te ope a Te Whanau-a-Rua-taupare

[Image of page 16]

Nama 1 o Toko-maru mo Pou-ra-mua, i kohurutia e Te Whanau-a-Rakairoa ki Omaru-mangamanga. He nui nga ope e haere ana tenei kuia i roto o nga whawhai ki Te Pourewa i Uawa, ki Te Kaha-nui-a-tiki.

Ko Heni Noho-waka he wahine, he toa, i te ngaki ano ia i te mate o tana tane, a Henare Nihoniho, i mate ra i te Hauhau ki Manga-one i te tau 1865. E rua nga whakaekenga o Puke-maire i roto tonu ia i tona hapu i a Te Ao-wera e whawhai ana ki te Hauhau. E rua ona hamanu, he tiakimana (hakimana) tona pu. I roto ano ia i te ope a Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2 i whaia ra te Hauhau o Puke-maire ki Te Kawakawa, ki Hungahungatoroa; a i te takiwa i pipiri ai te Hauhau ki te taha Kawanatanga i te puta taua i Kotare, i roto o te awa o Karaka-tuwhero, i muri tonu ia o tona tama, o Tuta Nihoniho, e pupuhi ana, me te karanga i roto o te tangi a te pu, "Kokiri ra! Te Ao-wera, E! Kokiri! Kokiri!" Ka taha te mataa i a ia, ka tu ki a Peta Rirerire i muri i a ia, mate rawa. Ka rongo hoki a Te Ao-wera i tona reo e karanga ana i roto o te tangi a te pu. Katahi ka rere totoa ki te Hauhau, ka hinga te Hauhau i te ra e whiti ana. He nui nga haerenga o Te Ao-wera i haere ai tenei wahine ki nga whawhai. I tae ano a Heni ki te whakaekenga tuarua i horo ai a Nga-tapa, koia ano tera ona karanga i karanga ra i Karaka-tuwhero; no reira ka mohio nga iwi Hauhau ki te whakarongo ki te tangi a te reo, ka mohio te Hauhau ko Te Ao-wera, ka tere tonu te oma kia whai morehu ai. He rite tonu te whakaaro o tenei wahine ki tona tama, ki a Tuta Nihoniho, te tuku whakarere i te tinana ki te mate i te kawenga a te aroha o te ngakau pouri o Heni ki tana koroheke, o Tuta ki tona papa, ka riro ra i te ringa o te hoariri, no reira kaore he tirohanga ake ki te ao marama. Kaati tenei

Ko Te Manu-kai-po he wahine, he rangatira, he toa i i riro katoa ki a ia te mana o nga whenua o tona tupuna, o Te Ao-wera, a koia te ariki o tenei hapu e kiia nei ko Te Ao-wera.

Ko Takanga-i-waho he rangatira, he toa; i ora ia i te ope a Apanui i mate ai tona papa, a Kokere, taokete o Ta-mokai. Na Takanga-i-waho raua ko tona taina ko Koro-kainga-tua i ngaki te mate ki Rau-aruhe-roa, ka ea.

Ko Te Kai-rakau he toa, whano tata ratou ka mate i a Nga-puhi ki Tau ki Hikurangi, na te toa o Te Kai-rakau ka ora te hapu, ka mate ko ia.

Ko Te Kopare-huia he toa i te whawhaitanga a Te Whanau-a-Rua-taupare Nama 1 ki a Te Ao-wera, ki a Te Aitanga-a-mate ki roto o Wai-piro, mo Tawhaki te take. Ka hinga a Rua-taupare Nama 2, i a Te Ao-wera, engari he whanaunga ano ratou. Ka whati a Rua-taupare kei Te Wai-kari, ka whakahokia, ka hinga a Te Ao-wera me Te Aitanga-a-mate ki reira.

Ko Hikurangi he toa, na tona toa hoki i ora ai i te ope a Houtaketake i Wetea i roto o Wai-tahaia, i mate katoa nga tangata o te puni o Te Ao-wera i Wetea e tou taewa ana, e toru tekau, ka huakina

[Image of page 17]

nei e te ope a Hou-taketake, ara a Ngati-Ira, a Hau-iti, me Rua-taupare Nama 1. Ka whaia a Hikurangi; e wha nga tangata i mate i a Hikurangi, ka puta ia i roto i te hoariri. Muri mai ka ngakia te mate, ka mate a Ngati-Ira, me Hau-iti, ka mau a Tautoru, te rangatira o aua hapu i a Hikurangi, a i kainga oratia hei whakaao-maramatanga mo taua matenga ki Wetea. I tae a Ngati-Porou, me Hikurangi ki te patu i te ope a Mauri, i hinga i nga iwi o Turanga ki Turi-haua; tae rawa atu kua hinga a Mauri. I haoa a Hikurangi ratou ko Te Ao-wera, e toru tekau ratou, e te ope a Ngati-Porou e rua rau, ki Te Pakira, mo nga kai te take. Ka puhia te toru tekau o Te Ao-wera e te rua rau nei. Te whakatikanga ake o Hikurangi me Te Ao-wera, ka hinga te rua rau, he nui i mate, he nui i mau herehere; ko te nuinga i rere atu i ro ngahere, ko nga pu i riro mai.

I uru ano a Hikurangi ki te ope i Toka-a-kuku, me te whawhai Hauhau nei; i roto ia i te waru tekau i haere ra ki te awhina i Tikapa. I roto ia i nga whakaekenga e rua o Puke-maire, engari ka koroheke, ka waru tekau ona tau i taua wa.

Ko Henare Nihoniho, kotahi ano te whawhai i uru ai ia, mate tonu atu, ka wha tekau ona tau ka mate nei; otira ko tenei taonga ko te mate he tino kakahu no tenei hanga no te toa.

Ka mutu ake nga whakamarama ake mo te ingoa nei a Te Ao-wera. He maha nga uri toa a Te Ao-wera kaore nei i tuhia ki tenei pukapuka, engari e mohio pu ana nga iwi o te tai rawhiti ki tenei hapu he toa, he upoko tomo, e kore e hoki, ahakoa pau katoa te ropu ki te mate i roto o te whawhai, kia kotahi ano tona takotoranga ki te marae hei korero whakatu ma te hoariri i te ao tu roa.

Engari ko nga korero mo nga tohu o Tu-ka-riri, o Tu-ka-nguha, kaore i tuhia ki tenei pukapuka, engari ka tuhia ki tetahi pukapuka, ko "Uenuku" te ingoa, hei titiro ma nga tamariki Maori, kia mohio ai ratou, mo te tupono ratou ki nga pakanga a muri ake nei. Kaua e wareware i a ratou to ratou tupuna a Uenuku, te atua o o ratou tupuna i kauria mai ai te Moana Nui a Kiwa e takoto nei.

I roto o te pukapuka nei, e rua nga mea e kore e tuhia, ko te haute o nga tangata i mate o te taha Hauhau me te taha Kawanatanga; ko nga ingoa o nga tangata i mate o te taha Hauhau me te taha Kawanatanga, kei waiho hei awangawangatanga ma nga uri whakatipu e heke iho nei. Me kaati ake tenei.

I te tau 1897 i whakaritea e te Kawanatanga ko Kapene Tuta Nihoniho he apiha mo te ope Maori o Niu Tireni e haere ki te Taimana Tiupirii o Kuini Wikitoria ki Ingarangi, a i te mea i pangia taua Tuta Nihoniho e te mate o tona tinana i taua wa, kore ana i haere. Ka whakaritea ko Tunui-a-rangi hei whakakapi mo tona turanga.

I te tau 1899 ka ara te pakanga a te Poa raua ko te Ingarihi; ka tukua e Kapene Tuta Nihoniho tetahi pitihana ki a Wi Pere, te honore mema o te tai rawhiti. Taua pitihana he tono ki te Paremete o Niu Tireni kia tukua atu he kupu ki te Kawanatanga o Ingarangi, kia

[Image of page 18]

tukua taua Tuta Nihoniho me nga hoia Maori e rima rau kia haere hei hoa takotoranga mo te matua, ara mo Ingarangi, ki te tawaha o te riri, ara hei whakaata ki nga marae o nga iwi, a i runga i te mea he ture kua whakaritea kaua nga iwi kiri mangu e uru ki taua pakanga, na reira kaore i whakaaetia taua pitihana a Tuta Nihoniho.

Otira ko te tino taonga ia ma te Kawanatanga o Niu Tireni, he mataara, ara he ako i nga tamariki Maori katoa o Niu Tireni ki te mau patu, kia mohio ratou. Kaore hoki e mohiotia te wa o te kino e pa ai ki Niu Tireni; kia tupono rawa ake ai ki tera ahuatanga, kua pai, kua haere atu nga tamariki Maori me o ratou whanaunga, ara nga tamariki pakeha i whanau nei ki Niu Tireni, e karangatia nei he native, ka haere atu ratou i runga i te mohiotanga ki te tu atu ki nga hoariri, e haere mai ra ki to muru i to ratou moutere ataahua, ara i Niu Tireni.

Ko nga peruperu o te wa o te tutu ngarahu e mau ki raro iho nei.

Tera pea etahi waahi pakupaku o te korero kua tuhia nei ki tenei pukapuka kei te mahue, kei te whitiwhiti ranei; ma te kai whakahe e whakatika. Ki te kore he whakahe, kei kiki te waha a muri ake nei; kua roa ke te wa hei tuhinga i enei korero; no te tau 1865, a i mutu ki te tau 1870, no reira mai ki tenei tau 1912, ka wha tekau ma rua nga tau tuturu te wehenga.

A na runga i te tukunga atu a Tuta Nihoniho i te hoari, e kiia nei ko Te Ao-wera, ma te Kawanatanga e tieki ki roto o te Miuhiama (Museum) i Poneke, na reira ka tonoa mai enei korero kua tuhia nei.

Nga Peruperu a Te Ao-wera me Rua-taupare Nama 2 i te wa o te tutu ngarahu mo te whawhai:--

He whakaara--

Ka ara kei runga, ka kokiri te rapa o te pu kei runga, ka rere te waewae.

2.

[Image of page 19]

Na Ngati-Porou, na Ngati-Kahungunu, na Te Arawa tenei peruperu:--