1913 - Nihoniho, T. Narrative of the Fighting on the East Coast - Ko Uenuku, ara, ko Kahukura, p 19-27

[Image of page 19]

KO UENUKU, ARA KO KAHUKURA.

NA TUTA NIHONIHO.

HE pukapuka hei tirotiro, hei whiriwhiringa, a hei ata whakaarotanga ma nga tamariki Maori o nga wa a muri ake nei, a tera pea te wa e whakaakona ai ratou ki nga huarahi o te pakanga. No konei ra, e nga tamariki Maori, mehemea ka uru koutou ki roto o nga pakanga a muri ake nei, kei wareware i a koutou to koutou tupuna, a Uenuku, te atua o o koutou tupuna, i kauria mai ai te Moana Nui a Kiwa e takoto nei.

1. Tuatahi o nga tohu hei tirohanga; ko nga whakahaere o nga mahi, me nga ahuatanga o te tangata i nga awatea; ko nga whakahaere o nga mahi me nga moemoea o te po; e kiia nei e te Tuaiho -- E puaki mai ana te reo o tena rangi, o tena rangi, e whakaatu mohiotanga mai ana hoki tena po, tena po. I mua o to haerenga atu ki te whawhai, me whakaatu te waewae ki o wahine, ki o tamariki, ki o koroheke, ara he tutu ngarahu tona ingoa. E kore e ngaro i o wahine te titiro to waewae, te atatutanga, te korapatanga ranei; ka kitea e koe o wahine e ngangahu haere ana i te taha o to matua, o nga matua ranei, te hapaitanga a Tu-te-ihiihi, a Tu-te-wanawana, ka mohio tonu koe ka kai to waewae ki te whetu, ka ngau ki a Papa-tuanuku e takoto nei. Ka he ano to waewae, e kore koe e kite i o wahine e rere ana ki te ngangahu, no te mea kua tae ke te wai-mate kei a ratou, no ratou hoki nga toto i nga tane ka kawea ra ki roto o te pakanga riringi ai ki te whenua. Kaati, ka mohio koe kei te he to waewae, kia tupato, he atua, he taitahae, me tatari te wa me kore e pahemo taua he, a me ata titiro ranei ki to tupuna, ki a Uenuku, mana koe e whakahau, mana ranei koe e pupuri. Ki te kitea ia e koe ka tu ki muri o to huarahi atu ki to hoariri tiwhana mai ai, haerea, ko te wa tena e homai ai e te atua to hoariri ki tou ringa. Kia tere to haere, ahakoa po ua, huka ranei, haerea, kia mau ra ano ia i a koe.

[Image of page 20]

Tena ki te tiwhana mai to tupuna i mua i a koe arai mai ai, auaka rawa koe hei takahi atu i a ia, me hoki koe. Ki te kaha tonu to hiahia mo te haere, auaka koe hei tomo atu i tona tiwhanatanga mai, engari me huri to haere ma to taha maui haere awhio ai; kia rua, kia toru ranei nga ra e haere awhio ai koe, ka ahu ai ki te aronga ki to hoariri. Engari kia mau tonu o kanohi ki te titiro i nga putanga mai o to tupuna ki a koe, i te awatea ranei, i te po ranei; ko Tukorako hoki tona ingoa ki te po, ko Kahukura ki te awatea. Ki te arai ano ai ia i a koe, me tino hoki rawa koe. Ki te tiwhana mai hoki ia i mua i a koe, a ka tomo tonu atu koe, he aitua mou kei tua i a ia; he whakaatu kau mai hoki tana ki a koe, no te mea koia te kawenata mau tonu i waenganui i te atua me te tangata.

2. Tohu tuarua hei tirohanga; kia ata titiro ki te hiko, haunga ia te uira me te kanapu, ko te hiko hoki he toto rangatira e hinga i te parekura, i te waka tahuri, i te whare wera ranei, i te mate tupapaku ranei, a me whakamarama ake mo te taha parekura Mehemea kei te noho rite nga taha e rua mo te whawhai, a ka tupono te hiko ki te puta, kia marama to titiro. Mehemea kei te wa ki to hoariri te hiko, a kei runga ranei kei nga maunga nunui o te taha ki te hoariri te hiko, a kei to taha katau te rua o te hiko i rere ai, ka mohio koe nau taua hiko i tuku atu hei mihi, hei tangi ki nga toto rangatira; o hoariri meake ka hinga i a koe i te ra e whiti ana. Tena mehemea kei te taha ki a koe te hiko, a kei runga ranei i ou maunga nunui, i ou tuahu ranei, e hiko ana, kia mahara ka riro koe i to hoariri, mo reira kia mahara, kia tupato, auaka hei ta nga kuare, engari hei ta nga whakaaro nui, hokona te taima (wa) ma koutou, he kino nga ra.

3. Tohu tuatoru hei tirohanga; kia marama to titiro ki te rere a te uira me te kanapu, me to whakarongo ki te tangi a te whatitiri; e kore e ngaro i a koe te tangi kino, te tangi pai, te tangi pohutu, te tangi pakee, a te ngaruru-mai-rangi ranei. Ki te timata te tangi a te whatitiri i runga i a koe, ka haruru atu ki te wa ki o hoariri, ka mohio koe nau taua whatitiri. Mehemea e pakee ana te tangi a te whatitiri, e akiaki ana kia tere te whakaoti i nga mahi kua rite. Mehemea ranei e tangi pohutu ana, kei te ata haere te wa e whakaotia ai nga mahi. Mehemea ranei ko te ngaruru-mai-rangi, ara ko te tangi haruru anake, ka mohio koe kei te ata whakahaere te runga rawa i nga mea e whakaotia, he pai ranei, he kino ranei; no reira kia mohio koe ki te tangi a te reo, he pai ranei, he kino ranei. Ka pai te tangi a te whatitiri, he pai; ka kino, he kino, ahakoa mo te pakanga, mo te aitua, mo te tau, mo te wa ranei. E kiia nei e Hemi-- No runga nga homaitanga papai, nga mea katoa e tino rite ana, he mea heke iho no te matua o nga whakamarama, kaore nei ona putanga ketanga, kaore hoki he atarangi o te tahuri: E rite ana te rere a te uira, me te kanapu, ki nga whakahaere o te hiko, ka whero te kanapu, he parekura; ka ma, he mate tupapaku.

4. Take tuawha hei tirohanga: kia marama to whakaaro ki tenei taonga, ki te takiri. Mehemea ka makaia, ka whiua, ka ahatia ranei,

[Image of page 21]

to ringaringa, o ringaringa ranei; to waewae, o waewae ranei, to mahunga ranei, ki waho o to tinana, ka karanga koe ki o hoa, "E hoa ma! He tamaki toku." Ka ki nga hoa, "I ahu ki hea?" Ka ki koe, "I ahu ki te maunga e tu mai ra." Ka ki nga hoa, "Kei reira to taua hoariri." Kaati, me ata tatari te whakahoki o to tamaki i muri mai. Ka kapu mai nga ringaringa, te ringaringa ranei; te waewae, nga waewae ranei, te mahunga ranei, o taua tangata, o ana hoa ranei, ngawari ana te kapunga mai ki roto, kua pai, kua pehia te tamaki; ka kiia tera he hau korero. Tena ki te mea ka riro ra te tamaki, i muri mai ka whakahokia kahatia mai te ringaringa, nga ringaringa ranei; te waewae, nga waewae ranei, te mahunga ranei, ki roto i a koe, i ahu mai i te aronga i haere ai te tamaki, ka karanga taua tangata, "E hoa ma! Kua hoki mai taku tamaki, he kaha, na te rae tangata i pana mai." . . . Kia tupato, ka huaki i te ata, i te awatea ranei. He nui hoki nga tu ahua o te takiri; ka kaha, he tamaki; ka hotu whakarunga te tinana, he hotu; ka kokiritia tetahi mea i te Reinga, haere tonu atu hei takiri, ka kiia tera he tuhi. Me he mea ranei ka makaia e koe tetahi mea i a koe e moe ana, a haere tonu hei takiri mou, ki kiia tera he maka, a mea ake koe ka haere ki te waahi i makaia ra to maka i te Reinga. Ka nui nga takiri me nga taha kapakapa e pa ana ki te tangata; e kore e puta noa enei tohu, ma Tu-ka-riri ra ano, ma Tu-ka-nguha e whakaoho enei taonga, ka ara ai. Engari, e nga tamariki Maori, kei nga pakanga tuatahi he akonga mo koutou ki nga taha kapakapa e pa ki to taha maui, ki to taha katau ranei, ki o takiri ranei; ma tenei ka mohio koe ki nga putanga mai ki a koe a muri atu. He tangata ano kei te taha maui te taha waimarie; he tangata ano kei te taha katau te taha waimarie; no reira ko nga tangata tonu nona nga takiri, me nga taha kapakapa hei whakaatu i te tika, i te pono o o ratou takiri, me o ratou taha kapakapa.

5. Take tuarima hei tirohanga: Ka haere koe ki te whawhai, a i te ra i whakatika atu ai koe i to kainga, kia mau ki nga take e whai ake nei. Tuatahi, kia pai te tahu i te umu o; kia maoa, he pai; ki te kore i maoa, he he, ara he aitua; kia mahara, ata whakaaroa. Tuarua, kia pai to haere, kauaka e arita, e whakahoki kupu ranei, e pokanoa ranei ki te mea a tetahi, te whai kupu ranei ki tetahi tangata. Kaua e pa ki nga mahi kino katoa, kei waiho hei take whakararu i a koe i roto o te whawhai; heoi mau ko te ngawari, ko te humarie, ko te rongo ki nga kupu tohutohu o te whawhai, ko te piri o te ngakau ki te atua hei awhina, hei tieki i a koe i nga wa o te he. I a koe e haere a matua ana to haere ki te whawhai, auaka e haere punui, engari kia whai toro, a mua, a muri. Ko nga toro o mua kia whai kiore, kia tokorua ki mua hei tirotiro haere i roto o nga rakau, o nga awaawa, o nga kohatu, i to hoariri. Auaka aua kiore e haere tahi, kia rima, kia ono tiini te matara o tetahi ki mua, o tetahi ki muri, kei kotahi tonu te hopunga i aua kiore. No te mea ko aua kiore he tangata kua tukua mo te mate; i wehea ai raua, kia mau rawa ake ai

[Image of page 22]

tetahi o raua, ka puta tetahi o raua, hei kawe korero ki te heteri (toro), ki te matua hoki, a me he mea ranei ka puta tetahi o raua, ka puhia mai e te hoariri, ka mate, ka rangona atu nga pu e te heteri (toro), e te matua, a ka haere mohio atu ratou ki te waahi i tangi mai ai nga pu. A, me he mea hoki ka kore he heteri, ara he toro, ki mua o te matua haere ai, ka haere matua tonu te haere, a tera pea kua hangaia mai e to hoariri nga pehipehi mou ki roto o nga maunga, o nga ngahere, o nga awaawa, nga apiti ranei; ka haere atu koe i runga i te kuare, kaore e mohiotia atu tera nga pehipehi mou te takoto mai ra, ma te waha tonu koe o te pu e whakamohio, mohio rawa ake koe, ka poto koe kei raro te ngau e te mataa.

He taonga nui te waha karanga i roto o te whawhai, ahakoa te tangi a te pu, ka mahia ake te waha karanga, "Kokiri ra-- E! [Ka whakahua ki tona hapu, iwi ranei, i konei] Kokiri! Kokiri!" Ka whati ra to hoariri, ka whati, ka whati. Ka rongo te hapu, te iwi ranei, e karangatia ra te ingoa i roto o te whawhai, ka kaha nga uaua me te tinana ki te rere totoa ki te reo e karanga ra, te hapaitanga a te aroha, me te ngakau rite kia kotahi takotoranga ki te marae, hei korero whakatu ma te hoariri i te ao tu roa.

He taru taha te mataa; me he mea ka kitea atu te puhanga mai, he titaha te karo, he tuku tetahi, he tarapeke tetahi. Engari kia mau tonu o kanohi ki te ngutu o te pu a to hoa i te wa tonu o te mura me te auahi, te timatanga ake o te puhanga; ko te wa tonu tena o te karo, huri ana to taha, hipa ana te mataa. Kia mahara ano i te wa e pupuhi ana koe, me he mea to hoariri kei ro pa, kei ro rakau, kei ro kohatu ranei, he mea pai mou te ahu i te oneone, i te kohatu, i te rakau ranei, hei parepare mou, hei arai atu i nga mataa a to hoariri, a hei pae takotoranga atu hoki mo au pu e pupuhi atu ai koe ki o hoariri. Engari, kia mahara ano koe ki te titiro i te hau o taua ra; mehemea kei to taha maui te hau, me whiu te ngutu o te pu ki te taha katau o to hoariri, ma te hau e pana haere te mataa o to pu, tae rawa atu ki to hoariri ka hangai tonu ki waenganui o to hoa. A, mehemea ranei kei raro o nga maunga te whawhaitanga, ka titiro ki te hau, me he mea he hau popoki iho i runga o nga maunga, me whiu te ngutu o to pu ki runga o te upoko o to hoariri, ma te hau e peehi whakararo te mataa o to pu, tae rawe atu ki to hoariri, ka hangai pu ki te poho, ki te puku ranei, he tuunga mo to mataa. A, me he mea ranei kei runga o nga maunga te whawhaitanga, me titiro ano te haere a te hau; me he mea e haere awhiowhio whakarunga ana te haere a te hau, me waiho tonu te ngutu o to pu i roto o nga kuha o to hoariri, ma te hau o raro, me te hiki a te paura, e hapai ake to mataa, tae rawa atu ki to hoariri, ka hangai tonu ki te puku, ki te poho, ki te upoko ranei he tuunga mo to mataa: Haunga ia te pipiritanga o tetahi ki tetahi, kaore he tirohanga ki enei tohu i runga ake nei, no te mea ka kapiti a Rangi raua ko Papa i tena wa; ka kai hoki te tane i tana kai, i te toto, i roto o te parekura. No konei te whakatauki e ki ra, "He puta taua (ara he parekura) ki te tane, he whanau tama ki te wahine."

[Image of page 23]

Kia mahara ano, he kahawai te ika toto nui i whakaritea ki te wahine, a he reo mana, he reo aroha nui te reo wahine ki te karanga i roto o te whawhai. Me he mea hoki ka riro ma te wahine e tapa te whana o te riri, e kore e taea e te hoariri te whakahoki mai taua whana. He mea hoki, na te wahine i tautapa te riri, he pari hoki e rere ai ki te po nga wahine no nga tane.

Tuarua, ki te houia e te tane te rongo o te whawhai, e kore e mau, ka kiia tera he rongo tama-tane, he atua, he taitahae. Engari ka riro ma te wahine e hohou te rongo, ka kiia tera he rongo tama-wahine, ka mau te rongo, he rongo taketake. Kaati ake tenei.

Na, me hoki atu ano ki te ahua o to pupuhi atu ki to hoariri, i a koe i roto i o parepare, i roto ranei i to pa e pupuhi ana ki to hoariri, kia ata titiro ano koe ki nga pu whakamoke a o hoariri. No reira, ki te paku atu to pu, auaka koe hei titiro tonu atu ki te wahi i puhia atu ai to pu, no te mea kei te taumautia mai te auahi o to pu i te wa ano i puta atu ai te auahi o to pu. Ka tere tonu te paku mai nga pu whakamoe mou; tera pea ka rokohanga mai koe e nga mataa o aua pu whakamoe, e titiro atu ana ki te waahi i puhia atu ai to pu, a tera pea ka taweka koe i etahi o nga mataa o aua pu whakamoe. Engari ano, ka paku atu to pu, kia tere te tuku iho to mahunga ki raro o to parepare, kia mahea ra ano te auahi o to pu, katahi ka titiro whakamoke atu ai ki te wa ki to hoariri.

6. Take tuaono hei tirohanga. Me ata titiro ano koe ki nga tu o nga tangata i te pu, ahakoa i mate rawa, i kai-a-kiko ranei; a no te taha ki a koe, no te taha ranei ki o hoariri. Me he mea ka kitea kei te puku, heke iho ki nga waewae nga tangata i nui nga tuunga i te mataa, ka kiia he pakanga e heke ana, a me he mea ranei he nui atu nga tangata i nga poho nga tuunga i te mataa, ahu ake ki te upoko, ka kiia tera he pakanga e piki ana. Me he mea ranei, i a korua ko to hoariri e whawhai ana, ka titiro koe ki o tupapaku e hingahinga ana, me he mea e hinga atu ana nga pane o ou tupapaku ki te wa ki o hoariri, he tohu pai tena ki a koe, a muri ake ka ea te mate o aua tupapaku ou. Tena, ki te hinga mai ki te taha ki a koe nga pane o ou tupapaku, he atua, he taitahae; kia mahara, kei raru koe i to hoa a muri atu.

7. Take tuawhitu hei tirohanga, kia mahara, kia tupato i te wa e haere ana koe ki te whawhai ki te hoariri, a ka mau i a koe tetahi tangata ki te huarahi, ki te ngahere ranei, no te taha ki to hoariri, kia mate rawa taua tangata, aua tangata ranei, kia mate rawa. Auaka e whakaorangia hei herehere mau, kei aitua koe, kei patu whakairi; e hara hoki tena i te wa tika hei whakarauoranga mau i te tangata hei herehere; kaore ano hoki to hoariri i riro noa i a koe, e tika ai te herehere. Tirohia te kupu a to tipuna, a Ihaia poropiti, e ki ra, "Kaua te tangata e haere atu ana ki te whawhai e whakamanamana e pera me te tangata e wewete ana i te whitiki." Tera ano tetahi tohu hei tirohanga. Ko te whetu e kai ana ki te marama. Me he mea kei te taha ki a koe taua whetu e kai ra ki te marama.

[Image of page 24]

tae atu ki to taha katau, ka mohio koe nau taua whetu, apopo to hoariri haere ana i runga i o ringa. Tena, me he mea kei te taha ki to hoariri taua whetu, o te marama, kei tona taha katau, kei to taha maui, ka mohio tonu koe, na to hoa taua whetu, kia tupato koe.

Tera ano tetahi mea hei whakaarotanga, he manawa rangi me te kohoka; me he mea kei te taha ki a koe te putake o te kohoka, a ko te manawa kei te taha ki to hoariri, ka mohio koe nau taua kohoka, a mea ake ka kohokatia e koe nga manawa o ou hoariri ki te kohoka o Papa-tuanuku. Me he mea ranei ko te manawa kei te taha ki a koe, ko te kohoka kei te taha ki to hoa, ka mohio koe ka taumaha te taha ki a koe; no reira me ata whakahaere nga wa, me kore noa e pahemo.

Tenei ano tetahi taonga nui hei ata whakaarotanga ma te ngakau; ko nga moemoea i nga po, i nga awatea ranei. He wa ano ka tika nga moemoea, he wa ano ka korero parau nga moemoea. Ko nga moemoea kei nga tohunga, tae mai ki nga tangata noa iho, he wa ano ka tika nga moe a nga tohunga, he wa ano ka he. He pera ano nga moemoea ki nga tangata noa iho. No reira me waiho tonu i nga tangata kua kitea te ahuatanga o a ratou moemoea i mua atu, me nga tangata kua taungatia ki taua mahi. Koia ra tonu nga tangata tika kia kiia he tohunga matakite. Kia pera me te moemoea a te Hiriani i rongona iho ra e Kiriona raua ko tona apiha e korero ana-- moe iho, e hurihia mai ana nga taro paare, te akinga mai ki te teneti kua hinga te teneti, kua hurikoaro; ka whakamaoritia, "E te hoa, e hara tena i te mea ke atu i te hoari a Kiriona, kua hokona nga Hiriani e Ihowa ki tona ringa." Ka tika te moe, ka tika te whakamaoritanga. Ka penei ano a te Maori moemoea; he nui nga tohunga matakite, ina koa ko Te Rangi-tauatia he matakite no Ngati-Porou; i kitea e ia e rua nga reo, he "mara" tetahi, he "kihi" e hoihoi ana, a he rau tau ka eke a Nga-puhi ki te tai rawhiti, ka rangona taua reo e karangatia ana ki Hautu-pakoke, te kainga o Te Rangi-tauatia, kua mate noa atu, ara e karanga penei ana, "E mara! E mara! I aua hohoro, ka toua koe." Ka karangatia ano e Nga-puhi ki Kokai pa, "E mara! E mara! Whakarewa to papatu, kia watea he rerenga mo to kokiri." Ka mana tera i muri mai, ko te pakeha e kihi nei, e hoihoi nei i naia nei, a haere ake nei. Me kaati ake tenei.

Me hoki atu ano tetahi whakamaramatanga ki te tutu ngarahu, a me he mea kaore o wahine, o koroheke ranei hei titiro ki to waewae, me kowhiri nga tangata kua ahua kaumatua ake hei kai titiro ki to waewae i te wa e tae ai te manuka whakaara ki a koe, ara ki to matua e takoto ana i raro. To aranga ake, he tara tonu te haere, me to tatari atu ki te manuka whakaoho. Ka taha tera, ka titiro atu koe ki te manuka tuku, haramai ana, tukua ana to waewae kia rere, a ka tau ki te waahi i tohungia hei taunga ki raro. Kei to whakaaro te tikanga mo te whakakoemi whakamuri, whai takiwa rawa, ka whakahoki whakamua, ka tau ano ki te taunga tuatahi i whakakoemitia mai ra; muri iho ko nga peruperu, ko nga haka ranei.

[Image of page 25]

Ko nga korapa o roto o te tutu ngarahu:

1. He hingahinga no etahi o nga tangata i roto i te omanga.

2. He motumotu no te matua, wehe ke mua, wehe ke muri, paihore ke a waenganui.

3. Kei te peruperu, kei te hakanga ranei, wehe ke mua, rereke muri, paihore ke waenganui.

4. Kei nga tangata e tu ki te whai korero, ka he te taha, ka whati ranei te waiata, te karakia Maori, tetahi atu mea ranei; a me he mea ranei he matua tau, he matua hoki ta o hoa, ko tau matua hei titiro ki te matua a to hoa, ko tana hei titiro ki tau. Engari kia mohio koe mo to kokiri atu, me te kokiri mai hoki a to hoa ki ta korua whakataetae, kaua koe e rere ma te taha maui o to hoa, me rere atu tau ma te taha katau o to hoa, me rere mai hoki tana ma to taha katau. Me he mea ko tau matua kei te rere atu ki te aronga atu ki te wa ki to korua hoariri i runga i ta korua oma kaha, ko te matua o to hoa e huri ki muri o tau matua, rite rawa, katahi ka tuku ai te whana i runga i te poupou tahi; ka rere, ka tau ki te wahi i whakaritea hei taunga; a aha koa a korua matua e rua, e kore e ngaruroa, e kore e wehe ke a mua, a waenga, a muri; ka rite te rere a te tangata, me te tukunga ki raro, me te aranga ki te peruperu, me te kore o te tangata e hingahinga, ka mohio tonu koe i kona apopo o hoariri a tete ana i roto o to ringa.

Tera ano tetahi waahi paku hei tirohanga. Me he mea ha haere to ope taua, ka tata pea ki te hoariri i ro pa, i te tahora ranei, tera pea ka tu nga toa ki te tutohu mo te toa o nga tangata, a tera pea ka turou moe tetahi tangata o te ope, a ka ngo te kumu, kauaka e kataina, he waha wahine, he waha tamariki no to hoariri, kei roto o to ringa e rari ana i te ata hapara.

Tera atu nga whakamaramatanga me nga whakaaturanga mo tenei hanga mo te whawhai, engari aha koa enei mea katoa tuhituhia nei, a kaore nei i poto te tuhi te nuinga o nga korero, heoi ano te pou tokomanawa o enei mea katoa kua tuhituhia nei ko te ngakau piri pono ki te atua, e kiia nei e te wha tekau ma ono o nga waiata a Rawiri, "Ko te atua to tatau piringa, me to tatou kaha, he kai awhina e tino tata ana i nga wa o te he, ma konei ra ka kore ai tatou e wehi, aha koa nekehia te whenua, aha koa kahakina nga maunga ki waenga moana, ahakoa raraa taupatupatu noa nga wai, aha koa wiri nga maunga i tona huamotanga"--e matau ana ra koutou, e nga tamariki, ki nga tuhituhinga maha i roto o te Karaipiture tapu mo te atua. No te mea, koia a mua, koia a waenga, koia te mutunga o nga mahi katoa o te rangi i runga, o te whenua i raro, me te wai i raro i te whenua. No konei ra, kia pumau o koutou whakaaro ki te atua hei tieki i a koe i roto o nga mahi o te pakanga, haunga ia to koutou tipuna a Uenuku, he takawaenga tena i waenganui i te atua me te tangata.

Kaati ake nga pakiwaitara nei hei purakau ma nga tamariki Maori, kaore hoki te pakeha e whakapono ki enei tu korero. Engari kua

[Image of page 26]

kite au i enei tohu katoa i roto o nga whawhai ki te Hauhau i te tau 1865 ki 1867, me nga whawhai ki a Te Kooti Rikirangi i te tau 1868 ki te tau 1870.

Na nga kaumatua o te Ao-wera hapu, me nga kaumatua o Ngati-Porou iwi nui i ako ki au enei korero katoa. Tera atu te nuinga kaore nei e taea e au te tuhituhi; kaati, ki te he, nga waahi i he o taku tuhituhi me waiho mai te he ki au. Ko nga peruperu, ko nga haka, ko nga whakaaraara, me era atu mahi a te Maori, kaore nei i tuhia e au ki tenei pukapuka, kaore hoki he painga o nga whakaaraara ki nga whawhai pu o naia nei. Engari ano nga haka; ki te whati hoki te haka, te peruperu ranei, he aitua. Ina koa ta Ngati-Porou haka mo te haere ki te whawhai; ki te whati, he he; ki te atatu, he ra kei tua: koia tenei e whai ake nei:--

Ko te haka tenei a Taki-a-te-rangi me Ngati-Porou i Toka-a-kuku. Na te atatu o te haka nei ka ora a Ngati-Porou i a Te Whanau-a-Apanui.

Ka whitawhita a Te Ao-wera, me Ngati-Porou, ki te haere ki te whawhai, ka hakaia tenei haka i roto o te tutu ngarahu; ka atatu, he pai; ka whati, he he. I hakaia ano te haka nei i te haerenga i hinga ai a Henare Nihoniho ma ki Manga-one. I hakaia i Popoti, ka whati te haka nei, ka tu nga kaumatua ki te pupuri i a Henare ratou ko tona ope i te Paraire, Hune 18, 1865, a i runga i ta ratou haere ki te tiki i nga pu a te Kawanatanga ma te taha Kuini, ka tukua ratou kia haere kore pu ki Te Awa-nui, te waahi hei unga mai mo nga pu. Ka haere te ope i te ra horoi, Hune 19, ka tae ki Te Awa-nui; i te ahiahi ka tae te karere ki a ratou kia haere ki Manga-one; kua whawhai te Hauhau raua ko te taha Kuini, a haere pu kore te ope nei i taua po; oho ake i te ata o te ra tapu, ka pipiri te ope nei ki te

[Image of page 27]

Hauhau. Ka hinga a Henare Nihoniho ratou ko tona ope ki Manga-one i te ra tapu, Hune 20, 1865, ka rite te whatinga o te haka nei ki Popoti. I roto tonu au i te runanga nui o nga kaumatua e whakarongo ana ki a ratou pupuri, ki a ratou tangi. Kua mohio noa ake ratou he aitua kei mua; tika tonu ta ratou. Ko te iwi nui ia, he tuku tonu i a Henare ratou ko tona hapu kia haere ki nga pu, haere tonu atu ki te pana atu i nga Hauhau, kei uru mai ki te rohe o Ngati-Porou.

Heoi ra, e kore a taea e au te tuhituhi katoa nga tohu i rite i roto o nga whawhaitanga kua hori ake nei, engari e tika ana enei take katoa kua tuhia nei ki tenei pukapuka. Kua kite katoa ahau i nga tutukitanga, he pono.

Na taku titiro ki nga tohu a nga kaumatua kua tuhia nei ki tenei pukapuka i kaha ai au ki te mau patu. I whanau au ki Whare-ponga 1 te 30 o Oketopa, 1850, i hapai au i te patu i roto o te whawhai i te 30 o Hune, 1865, te timatanga, mutu ki te tau 1870. I tu au hei kapene mo te Ao-wera i raro i a Meiha Ropata, taku tupuna.

I runga i te toa, me te piri pono ki a te Kuini, ka tukua mai e te Kuini tetahi hoari, hei tohu honore ki au, kei roto o te Miuhiama i Poneke e tieki ana, hei titiro ma oku mokopuna a muri ake nei.

Nga tuhituhi kei runga o taua hoari i tuhia mai ano ki Ingarangi, "Te Ao-wera Hapu Ngati-Porou Raiwhara."