1865 - Puna, Aterea. Letters on the Present State of Maori Affairs - [Text in Maori of letter from Aterea Puna and reply from James Edward Fitzgerald] p 3-26

[Image of page 3]

Nuitireni, Noema 16, 1864.

E hoa e te Whititera, kia ora koe, kia nuku atu ou tau i te ora roa, ma te Atua koe e tiaki, tena rakoe, tenei to ingoa te rere haere nei i runga o Nuitireni he oranga, ngakau au korero e rangona nei e te taringa i runga i tou aroha ki te taha Maori kia kaha ra koe koutou ko ou hoa ki te hapai i to tikanga e rangona nei, to kupu ko te pai ki te taha Maori.

E hoa kua rongo matou ate 21 Noema te Runanga tu ai, hei kimi i nga tika i nga he o tenei motu, ko te take tena i hiahia ai te taha Maori kia whakaaturia atu ki a koe etahi o nga tikanga e rongo nei e kite nei matou.

Whakarongo mai e Whititera, e te ao katoa, he mea pai ano kia panuitia kia kite te katoa, ko ta Potatau kupu tenei whakarongo mai e nga iwi i mua ko Uenuku kai tangata tou Atua inaianei ko te atua nui o te Rangi, kaua he whawhai a te Pakeha a te Maori, heoi ano te taonga nui hei purutanga ko te whakapono, ko te aroha, ko te ture. Ko ta Kawana Paraone kupu tenei i panui ai ki nga iwi Maori, e kore au e hoko i te whenua na te tangata kotahi te tikanga, engari ma te iwi katoa e whakaae ka tahi au ka hoko, ki te purutia e tetahi ruahine ka mau te whenua. Whakapai katoa nga Maori ki taua kupu a Kawana Paraone, muri iho ka tae atu te pukapuka a Kawana Paraone ki a Potatau, ko nga kupu tenei.

"E haere ana a hau ki Taranaki i runga i te rangimarire," kihai i roa tana kupu o te rangimarie, Tona taenga atu ki

[Image of page 4]

Taranaki whawhai tonu atu, puta mai ana te rongo tuturu ki a matou, i peia atu e nga Hoia a Wiremu Kingi i runga i tona whenua tuturu ake, tahuna iho te pa ki te ahi murua iho nga taonga, nga hoiho, nga kau, nga poaka, me era atu taonga katoa. Roa noa nei te whawhaitanga a Kawana Paraone ki Taranaki, haere noa ia kihai i tuturu te mau o te rongo, engari i waiho raruraru iho e ia.

Ka tae mai a Kawana Kerei ki Akarana haere mai ana nga rangatira o Waikato ki te patai kupu ia Kawana Kerei. Ka mea atu, E Kawana Kerei, "he pai ranei he kino ranei?" Ka mea a Kawana, "Ko ta te Kuini kupu tenei, haere mai, haere ki Nuitireni ko te pai anake." Ka mea a Tamati ki Waikato, "E rongo ana koutou ki tenei kupu?" Ka mea te katoa, "Ae."

Muri iho ka haere a Kawana Kerei ki Taupari, ko ana kupu tenei i puta i taua huihuinga, 600 te tangata, ka mea, "I haere mai ahau ko te pai ko te rangi marire, kahore aku whawhai," Muri iho ka puta te kupu a Kawana ki nga rangatira o Waikato i Kohanga, "E kore au e pai ki te whawhai ki te Maori, aha koa taea noatia te 22 o nga tau e kore ano au e kino, ara e whawhai ki te Maori." Panuitia ana tenei kupu ki nga iwi katoa, puta ana te whakamoemiti a nga Maori. Muri iho ka puta te kupu a Kawana ki nga rangatira o Waikato i tona whare i Akarana, "Me haere mai etehi o Waikato ki tetehi taha o Mangatawhiri hei titiro, i te he o te pakeha o te Maori." Ka rongo Waikato, whakaaetia ana taua kupu, whiua mai ana nga hoiho, nga kau hei parau i taua whenua. Ka whano ka ara nga whare, ka whiti te hoia ki tera taha o Mangatawhiri ki to te Maori whenua, me a ratou mea whawhai.

Whakarongo mai e te ao katoa ko Mangata-

[Image of page 5]

whiri te rohe i karangarangatia panuitia ana ki nga iwi Maori, ki nga iwi Pakeha i nga ra o Kawana Paraone, a tae mai ana a Kawana Kerei ka panuitia ano taua kupu ko Mangatawhiri te rohe ki te Maori ki te Pakeha. He mea ta ki te nupepa te panui tanga o tenei kupu. I mua atu o te haerenga o Kawana Kerei ki Taranaki, ka tae atu ki Ngaruawahia, i Waikato, ka puta taua kupu koia tenei. "Heoi ano taku i haere mai ai, ko te Rangimarire ko te aroha." I te aonga ake o te ra, ka rupeka, a Waikato, a Tamehana, ka huihui ki Tukupoto, ki te kainga o te Ahiwera. Ka rere te patai a tetahi o nga Rangatira o Waikato, "E te Kawana, e pehea ana koe ki to matou kingi."?

Ano ko te Kawana, "heoi ano taku i haere mai ai, ko te Rangimarire, ko te aroha," Hari ana te whakaminenga ki taua kupu. Ka tu a Wiremu Tamehana, ka mea, "Ko tenei aroha koia kia aroha tetahi ki tetahi ki te aroha whaka teina. Ko te kupu koia a Hemi nei, kia whakanui tetahi i tetahi i te honore." Ka mea ate Kawana "Kua ki atu au ki a koutou, heoi ano taku i haere mai ai ko te Rangimarire, ko te aroha." Ka mea atu a Tamehana, "Koia tena? Haere koe ki runga ki nga iwi kia kite i a ratou." Ka puta te ki a Kawana, "Ka haere ahau ki Tataraimaka." Ka mea atu a Tamehana, "Kaua koe e haere, waiho maku e mahi." Ka mea atu a te Kawana, "Kahore, noku ano tera whenua kei au ano te tikanga." Ka tohea e Tamehana, kihai i pai a te Kawana, Muri iho ka haere a te Kawana ki Taranaki, me ana hoia me ana mea whakamate tangata, Rokohanga iho e mau ana i te ringa o Kawana a Waitara. Ka haere atu ia ki Tataraimaka, ka patua i konei nga Hoia tokowaru, i runga i te karanga o nga Maori i

[Image of page 6]

panuitia, "Kaua e haere atu te Pakeha, ka patua ki to te Maori ritenga." Ehara taua patunga i te kohuru, engari he urumaranga; ta te mea, kua ara te ua o te pakanga i te haerenga atu onga Hoia me a ratou pu mo te whawhai. Tetahi, kihai i mau te rongo; ko Waikato puta noa i a Ngati Haua i whaka ae kia hoki Tataraimaka ki te pakeha. Tuhituhia ana e Wiremu Tamihana tana reta ki Taranaki. Kia whakahokia Tataraimaka ki te Pakeha. Ka tae tenei ki nga reta a Rewi raua ko te Herewini i tuhi atu ai kia Ngatiawa he ngeri nga kupu o aua reta, ko ta te Herewini he ngeri.

I roto i ta Rewi.

Tono whakaritenga mo Waitara. Ko to te Maori whakaaro tonu tenei, tera atu te roanga o taua ngeri, ka whakatautapa ki Kawhia, huakina, puhaia tona tikanga ano ko Waitara, e ai ki to te Maori whakaaro.

Ko te utu mo te toko waru hoia i mate ki Oakura ko te pa horo ki Katikara, i te matenga o nga Maori e 30 i tapatapahia kinotia nei o ratou tinana e te hoia i muri iho i to ratou matenga. Ki ta te Maori ritenga kua ea te mate o te toko waru ta te mea he kaki he kaki kua mutu te whawhai kua mau te rongo. Tiro ana te Pakeha huia atu ko te kaki tangata me te whenua, muri tata iho ka peia nga maori e noho ana i runga i o ratou pihi whenua tuturu ake i Mangere, i Ihumatao, i Pukaki, i te Kirikiri, i Tuhimata, i Pokeno, i Patumahoe, i

[Image of page 7]

Tuakau, i peia potatutatutia atu nga Maori, murua iho o ratou taonga, hopuhopukia iho etehi ki te whare herehere, mate tonu atu e tehi i te takiwa o taua hereherenga.

Kihai i mohiotia te take o taua peinga, a e ngaro nei ano, Ko te kupu a Kawana Kerei i te peinga o nga Maori, "me haere atu ki tera taha o te awa o Mangatawhiri" No reira nga Maori i whakaaro ai e tapu ana a mangatawhiri, kua kia e ia kia haere nga maori ki reira noho ai, ki tua o te rohe o te pakeha o te maori. I taua takiwa o te peinga, ko nga hoia kua whiti i Mangatawhiri, i muri ano nga iwi i peia atu nei e haere atu ana. Ko nga pukapuka i tuhia mai nei e etehi Maori, Pakeha hoki i ki nei, kua takoto te ngakau o te Maori ka huaki ki tetehi taha o Mangatawhiri, ara ki nga kainga pakeha, hore rawa he putake i tuhia mai ai aua reta. Tatemea, kua puta te kupu a Waikato a Tamehana me era atu iwi "ma te pakeha ano ki mua," puta noa ia Ngatimaniapoto kotahi ano kupu.

Ko to te Maori whakaaro ko te aranga ano tenei o te pakanga ko te peinga atu o nga Maori i te 9 o ra nga o Hurae i o ratou wheua tuturu ake, i nga takiwa o Manukau. No te whitinga o te hoia i te awa o Mangatawhiri heke tonu atu te toto tangata. Heoi ra ko te katoa tanga tena o te whawhai a te Pakeha a te Maori.

Ki ta te Maori ritenga, ka hore kau he kohuru o te timatanga o tenei whawhai. I te whitinga atu o nga hoia i te awa o Mangatawhiri a taea noatia tenei mahi, kaore kau he kohuru a te Maori ki te Pakeha.

Ko nga pakeha i mate i te Maori, e kia nei e te pakeha he Kohuru, kahore, e ngari he huaki. Nga pakeha i mate ki Ramarama ki Pukekohe ki te Iaroa ki Papakura, ki te

[Image of page 8]

Wairoa, ki Mangemangeroa, ko te matenga o enei pakeha no roto katoa i te whawhai.

Tenei te taha Maori te kimi nei i te take i poka ai te whawhai a te pakeha ki Waikato. Ko te purunga ranei o te rori o Akarana ki Poneke, ko te purutanga ranei a te Maori i te whenua, kaore nei e pai ki te hoko atu ki nga pakeha, ko te Kingi Maori ranei, ko te peinga mai ranei o te Kooti ko te whaka hokinga ranei o nga papa i te Kohekohe ki te Ia, ki to te pakeha whenua, a kitea ana e te Maori te take o tenei whawhai he hiahia tango ano no te Pakeha i Waikato whenua. Ko tenei ture tango whenua a te pakeha kaore i a matou i nga Maori, titiro, kei whea a Ngapuhi kia tango i nga whenua o nga iwi i putua e ia i runga o nga whawhai nunui i Kaipara, i Tamaki, i Hauraki, i Waikato i Rotorua, me era atu wahi e whawhaitia ana e Ngapuhi, kahore rawa i tangohia tetehi pihi nui, iti ranei, o te whenua e ai ko te ki o te ture atua kaua koe e hiahia ki te tahi mea a tou hoa.

Heoi ano.
Na te taha Maori katoa.
Na Aterea Puna.
Ara ma te iwi katoa.

[Image of page 9]

KI NGA IWI MAORI.

I tae ake ta koutou pukapuka ki au i au ano i Akarana, i penei taku whakahokinga atu i reira ki a Aterea Puna, kia tae ahau ki toku kainga, hei reira au te utu ai i ta koutou pukapuka. Koi tenei te tuhituhia atu nei e ahau. E Hoa ma, kahore ano ahau kia matau tinana atu ki a Aterea Puna, ko tana pukapuka ia kua tae mai, e whaka atu ana na nga iwi katoa nga korero o roto. Ehara hoki aku korero e tututuhi atu nei i te korero ki te tangata kotahi, engari he korero enei naku ki nga iwi Maori katoa.

Kaore he tangata i nuku ake tona pouri i toku mo tenei whawhai kino. Ki au i tupu ake tenei whawhai i roto i te pohehe. Ehara i te mea, ko te nuinga o te Pakeha e whai ana kia tangohia tahaetia nga whenua o te Maori, ehara hoki i te mea ko te nuinga o te Maori e whai ana kia patua te pakeha, kia peia nga morehu ke te moana; engari, i puta ake tenei whawhai i runga i te kuwaretanga i te pohehetanga o te taha Maori o te taha pakeha, pohehe ana tetahi ki ta tetahi ritenga, pohehe ana hoki tetahi ki ta tetahi. Ko te take i pohehe ai, no te mea kei te noho huihui nga iwi e rua ki te whenua kotahi, ko o raua reo e rere ke ana, rere ke ana nga reo, rere ke ana nga tikanga o tetahi o tetahi, na kore ake nga whakaaro o tetahi iwi e marama ki tetahi iwi.

E ki ana ta koutou pukapuka kei te rapu ano nga Maori ki te putake o te whawhai nei. Ki ta koutou i whakaaro ai, i tupu tenei whawhai i runga i te hiahia o te pakeha kia tangohia nga whenua o nga Maori.

[Image of page 10]

E hoa ma, E kore nga tangata katoa e kiia he tangata pai, e kore ano hoki nga tangata katoa e kiia he tangata kino rawa. He tangata ano i pai, he tangata ano i kino, o tena iwi o tena iwi puta noa ki nga iwi katoa o te ao. Ko etahi pakeha e kino ana, e tohe ana kia tangohia take koretia nga whenua o nga Maori. Ko etahi Maori hoki e kino ana, e mea ana kia whakangaromia te pakeha kia hoki ai te whenua katoa ki nga Maori.

Tenei pea koutou nga Maori, kei te whakahe i nga pakeha katoa; kei te ki koutou, kotahi tonu te whakaaro o nga pakeha katoa, o te Kawanatanga hoki, he tango i o koutou whenua. Ko etahi hoki o matou o nga pakeha kei te whakahe i nga Maori. Kei te ki, kotahi tonu te whakaaro o nga iwi Maori katoa he whakangaro i nga pakeha, Na konei i pohehe ai tetahi iwi ki nga whakaaro o tetahi iwi. Tu wehi ana tu tupato ana tetahi iwi ki tetahi iwi. Tiori noa te reo o te kaumatua ra o Potatau Ko te "Aroha, ko te Whakapono, ko te Ture." No te mea ahakoa mate ia kei te korero ake ano ia, ki a koutou i a ia e takoto mai na i roto i tona urupa i Ngaruawahia. Tiori noa tona reo te rangona te aha i te turituri o te iwi e parekura ana i te aue o te hunga i mate.

I Ingarangi ke ahau i te tangohanga a Kawana Paraone i Waitara. I taku hokinga mai ki Nui Tireni, ka rapua e au ki nga pukapuka, ki nga tangata te ritenga o taua mahi. Te otinga o taku kimihanga ka mea. ahau, He he rawa te mahi a kawana Paraone. Na ka timata i reira taku tuhituhi ki roto ki tetahi nupepa i tapa ko te 'Perehi.' Haere ana hoki ahau ki roto ki te Runanga Nui korero ai, kua kitea hoki e ahau te he. Mahara

[Image of page 11]

tonu ahau, akuanei te tupu ai te kino, ki te taha pakeha ki te taha Maori, i runga i te mahi pohehe a Kawana Paraone.

Otiia kei ki koutou e hoa ma, na te he o kawana Paraone i tika ai te mahi a Wiremu Kingi. Kaore, he he nui ano to Wiremu Kingi, Ko tana he tenei, ko tana whawhaitanga. Te waiho e ia ma te Ture whakawa e mahi te he o kawana Paraone; penei kua whakahokia mai tona whenua ki a ia e te ture. Ko te he tenei o nga Maori ko to ratou tahuritanga ki nga hoia ngangare ai; ka timata hoki te pakanga, e kore e whakarangona ta te Ture.

Tenei hoki tetahi kupu, mo te turinga o Kawana Kerei ki te kupu a Tamihana "kia kaua nga hoia e kawea ki Tataraimaka," Kaore he he o te kawenga atu i nga hoia ki Tataraimaka, no te mea no matou tera whenua, Tena ke te he o kawana, ko te kore whakarite wawe i te korero mo Waitara; te tahuri tonu ia i tona taenga mai i tawahi hei Kawana mo Nu tireni ki te korero, ki te whakariterite i taua he kia mutu pai ai i reira ko te porangitanga tenei o Kawana Kerei. Waiho tonu e ia taua he mo Waitara kia takoto ana. Otiia e hoa ma, me pehea ta tatou ki mo nga tangata nana ra nga hoia i patu ki Oakura. E kore ahau e pai kia tautohe tatou ki te ingoa e huaina ai taua patunga. Ki ta etahi he urumaranga, ki ta etahi ano o koutou o te taha Kingi, He kohuru.

He tika ranei taua patunga ki ta koutou whakaaro? Ki au, i hua ake i roto i taua he nga mate e ta haere nei i a taua. He porangi rawa a Kawana Kerei ki te mau atu i nga hoia ki reira, otira ko te he o nga tangata Maori nana nga hoia i patu i nui rawa ake. No roto i taua mahi kino i puta ai te whawhai ki Waikato, i mate ai hoki te tokomaha noa atu o nga toa o te pakeha o

[Image of page 12]

te Maori. Mo taua he hoki i riro ai nga whenua o Waikato te tango e kawana, ka purutia tonutia hoki e ia hei utu.

Na taua mahi kino ki Oakura i puru toku waha, to tena to tena o te taha pakeha e aroha ana ki nga Maori. Hemo noa iho matou i te whakama, te ai he kupu whakahokinga atu ma matou ki nga pakeha e whakahe ana i nga Maori. Kei te ki to maua iwi te pakeha Matikitaki koutou ki te mahi a te Maori, kua takoto to ratou whakaaro mo te whawhai kia patua tatou; ko tenei, me whawhai tatou kei ngaro tatou i te Maori, Kei whea he whakahokinga atu maku, na tana mahi kino ki Oakura i puru nga waha o o koutou hoa, Ka tu matou ki te korero i muri mai o taua he, kaore rawa nei nga pakeha e whakarongo mai ki a matou korero.

Kei te ki ratou, kua kitea te tikanga o nga Maori ki nga hoia, ko te tauira tera, akuanei ratou te haere mai ai ki te patu i Akarana. Na Waikato i whakae te mahi ki Oakura me whiu a Waikato, no reira ka timataia te whawhai. Kei whea he kupu ma matou ma o koutou hoa, hei patu mo taua tikanga whawhai; kaore hoki, kua kitea nuitia ra hoki te he ki Oakura, na taua he i puru o matou waha.

E hoa ma, me whakarere nga korero o te takiwa kua pahemo atu, e kore te ra o nanahi e hoki mai, kur au atu ki te po, me ona mahi me ona korero "Waiho ma nga tupapaku e tanu o ratou tupapaku." Ki te whakamahara haere tatou ki nga korero o nga ra kua hori ake nei, hei runga anake ta tatou korero i te takiwa i noho pai ai tatou, i aroha ai tetahi ki tetahi, i whakanui ai tetahi i tetahi.

Ehara oti nga mea a te Atua i kawea mai nei e te pakeha i te taonga nui? Ara te

[Image of page 13]

whakapono ki a te karaiti me te tini o nga hua o te mohiotanga o te pakeha, na enei hoki koutou i nuku ake ai, ki runga ake i a koutou tikanga o mua; ma te pupuru hoki i enei ritenga i maua mai nei ka kaha ai koutou, ka whiwhi ai ki te rawa ka matau ai ki nga tikanga katoa a nga iwi pakeha. Engari ano enei mea hei whakamaharatanga ma koutou, ne ra? Engari ma matou te whai mahara ki nga tau e maha i noho ai matou ki waenganui i a koutou i runga i te rangimarie i te aroha. Kia whai mahara hoki ki to koutou aroha, ki ta koutou atawhaitanga i a matou i te pakeha i te wa e tokoouou ana matou e kaha kore ana. Kei te miharo ahau, kei te whakamoemiti tonu ki te toa, ki te maia o o koutou rangatira o to koutou iwi i te mea e whawhai na koutou i runga i te ara i whakaaroa e koutou he ara tika. E kore e mutu ake, ake, ake, te whakamoemiti a nga toa o maua, o te pakeha ki ta koutou maia, ki ta koutou manawanui i runga i te whawhai. Ko ta maua kupu tenei ta te pakeha. E kore te toa o tetahi iwi e kiia he tau tangata ki te toa o tetahi iwi, engari he whanaunga raua, na to raua maia i whanaunga ai raua.

E hoa ma, Engari ano te whai mahara ki enei mea, ki nga mea e marie ai o tatou ngakau, me whakarere atu te korero mo nga he mo nga raruraru o te takiwa kua hemo ake nei. Kua oti atu era he, e kore e pai kia tikina atu nga putake o nga whawhai i mate nei taua hei korerotanga. Engari ko te mahi ma tatou ko te titiro ki mua. Ko nga wa e takoto ake nei, ko nga wa ena e tukua mai e te Atua kia tatou hei wa mahinga. Kia mau tonu ranei tenei whawhai ake, ake? Ki te houhia te rongo, me waiho ano nga take wehewehe i te pakeha i te

[Image of page 14]

Maori kia takoto tonu ana hei whakatupu whawhai mo a mua atu?

Ko nga mea enei hei maharatanga mo nga tangata whakaaro nui, mo nga tangata pai, o te taha Maori o te taha pakeha.

Ko taku kupu tuatahi tenei ki a koutou. Rapua te take i tupu ake ai nga he katoa nga raruraru katoa, ehara oti i tenei, he ture ke to nga pakeha, he ture ke to nga Maori? E ahei ano ranei te noho huihui tahi nga iwi e rua i te wa e rere ke ana o raua ture? Kihai i motuhake te whenua o nga Maori i te whenua o nga pakeha kia tau ke atu ai tetahi i tetahi. Ko tenei piri tonu, he wahi ano i tokomaha te Maori, i iti te pakeha; he wahi ano i iti te Maori, i tokomaha te pakeha. Ko te nuinga ia o te whenua nei e nohoia tahitia ana e te pakeha raua ko te Maori. E kore ranei nga Maori e haere ake ki waenganui i nga pakeha hokohoko ai? E kore ranei nga pakeha e haere atu ki nga whenua Maori ki te hokohoko? Na me pehea ka ata noho ai nga iwi erua kua huia nei te noho, ki te mea, e rua nga kawanatanga, e rua nga kingi e rua nga ture. E pono ranei te mahi ki nga rangatira tokorua? Ki te tautohetohe tetahi Maori ki te tahi pakeha i runga i ta raua mahi hokohoko, a ngangare iho raua, ma wai e whakaoti ta raua tutu, ma wai e whiu te mea o raua i he? Ki te mea e rua nga kaiwhakawa, e rua nga ture, ko tetahi ko ta te pakeha, ko tetahi ko ta te Maori, tera e tutuki Kawe ana te Maori ma tona ture raua e whakawa kawe ana te pakeha ma tona ture, na wai a ka nui haere te he nei, ka hui mai nga hoa o te pakeha ki te awhina i a ia ka hui mai hoki nga hoa o te Maori ki te awhina i a ia, a whawhai iho tetahi iwi ki tetahi. Ki te mau tonu nga ture e rua, nga Kingi erua ka hapu te ngangare a nga tangata tokorua

[Image of page 15]

tokotoru ranei ka whanau ake he whawhai nui.

E Hoa ma kua tonoa mai nei taua e te Atua ki tenei motu noho ai, tonoa mai ana te Maori i Hawaioki ko te Pakeha i tonoa mai i Ingarangi. Kua noho tahi nei taua. Ehara ianei i te mahipoauau te pupuri tonu ki nga tikanga e wehe wehe nei i a taua, nga tikanga e mauahara ai tetahi ki tetahi, e hua tonu ai te pakanga ake nei, ake nei.

Otira tera pea koutou e ki, Ki te whakae Koutou ki te ture pakeha hei ture mo tatou Katoa. E kore Koutou nga Maori e tiakina e te ture, ko nga taonga pakeha e tiakina. Tera koutou e ki mai ki au, ko te take tenei i whakaturia ai e koutou he Kingi mo koutou. E hoa ma kia rongo mai koutou, Mei tika ta koutou kupu, e kore rawa nei au e ki atu kia anga mai koutou ki tenei Ture. Ki te mea ma to koutou whakaetanga ki te ture kotahi e riro ai o koutou whenua te tango tango, te tahae e te pakeha E kore ahau e whakaaro ki te taha pakeha maku tonu e ki atu,, whai-whai tonu koutou, whawhai tonu a taea noatia te mutunga. Kei te mohio hoki ahau kahore he mate i hira ake tona rongo i roto i nga iwi katoa, kotahi anake, ko te matenga i runga i te oneone o ona matua he mate rangatira tera. Otira ko taku whakaaro tenei, ki te noho koutou ki raro i te taumarumarutanga o nga ture pakeha, ka tiakina ano koutou e nga ture, ka rite tonu ano ki te tiakanga a nga ture i a matou. Tera e tiakina tonutia a koutou whenua e te ture hei taonga ma koutou, mo te hoko ranei mo te pupuri ranei. He kupu whakarite taku mo ta koutou kupu. E ki nei koutou, na kawana Paraone i tango te whenua o Wirimu Kingi i Waitara, i tahu hoki i tona pa, i muru hoki i ona taonga. Titiro, mei puta te kupu a

[Image of page 16]

kawana Paraone ki toku pihi whenua e takoto nei mei puta tana kupu kua oti i a ia taua pihi te hoko a muringa iho mei tonoa mai e ia nga hoia hei tango i taku whare i Otautahi nei. Kua aha koia ahau i reira? Tera koia ahau e hui i oku hoa katoa hei whawhai ki a te Kawana? Kaore. Kei rua oku he. Ko te whawhai kia Kawana ka tahi. Ko te takinga atu i oku whanaunga i oku hoa ki te mate, ka rua. Engari kua kawea e ahau a kawana Paraone ki roto ki te Kooti nui kia whakawakia ai ia mo tona he. Ma nga Kooti o Ingarangi e whakawa nga kawana, kei te whakawakia ano e tahi kawana i a tatou ano e nohe nei. Mei tangohia hetia toku whenua kua kitea e nga kaiwhakawa nunui, kua iri te he ki runga ki a kawana Paraone mo tana tangohanga ketanga i toku pihi whenua. Penei kua hoki mai toku wahi ki au ano, a kua nui noatu te utu a kawana ki au mo oku mea i pau i ano hoia. Ki te kore ahau e whakaae, e kore rawa te Kuini e kaha ki te tango i toku whenua. Ahakoa tutua, ware noaiho, kei te tiakina e te ture, e kore te mana rangitira e hipa ake i to te ture. Kia mohio koutou ko te take tenei i whakamanamana ai te Ingarangi i rangitira ai. He hapai i te ture i nuku ake ai te rongo o to maua iwi. Ko te take tenei i nuihaere ai maua i horapa ai ki nga whenua katoa. Kua waiho e te Ingarihi te ture mo runga rawa ake i nga tangata katoa. Ko te ture kei te tiaki i ia tangata, i ia tangata kei patua tona tinana, kei tahaetia ona rawa, E kore ona hoa ariki e kaha ki te pehi i nga ture, e kore ano hoki nga kawana, e kore ano hoki nga hoia. Mei rokohina a Wiremu Kingi e te he o Kawana Paraone e noho ana i raro i te ture, mei hohoro hoki te kawe ake e Wiremu tona raruraru ki nga kooti nui

[Image of page 17]

kia mahia e te ture, mei kaua ia te mau ki te pu ki te patiti, penei kua awhinatia ia e te ture kei mate ia i nga hoia a Kawana Paraone. Tenei kua whakahokia mai tona whenua ki a ia e te Ture, kua utua hoki ia e Kawana Paraone mo te pa i tahuna ra. Ko te he e kore e mutu te he, no te mea he tangata nei ano tatou he hunga hara na ki te mea e mau tonu ana tenei tikanga whawhai ki ia iwi ki ia iwi, kaore he rapurapunga, whakaaro, i runga tonu i te he, whawhai tonu, tera ranei e toe he tangata mo te ao nei? E kore e toe, ka ki hoki te ao i te riri, i te tutu, ka patu tonu tena tangata i tena tangata, ka rawakore haere tena, tena, a ngaro katoa nga iwi o te Ao. Tena ki te whakanuia ake te ture, ki te peratia me to Ingarangi, kua waiho nei mo runga ake i te Katoa, he mea whakaae na te iwi katoa, hei reira ka rongo nga tangata ki te ture, ka tau te rangimarie, ka takoto pai nga rawa a te tangata, ka hira haere te taonga, ka tupu te pai.

I mua maua te pakeha o Ingarangi e kuware ana, e pena ana me koutou me te Maori, kaore he ture marama, ture takoto. Tukino ana tena tangata i tena tangata, ka kite te tangata i te he, ka hapai i tona taua ka haere ki te rapu utu. Kihai i kitea wawetia nga ture e pupuru nei matou, mate atu tena whakatupuranga, mate atu tena whakatupuranga, me te nuku haere ake te mana o te ture a taea noatia te takiwa i whakanuia rawatia ai te ture hei rangatira mo runga ake i nga tangata katoa, Rau atu, Rau atu nga tau i rapua ai nga ture, katahi ka kitea ko ano ture Enei te hoatu nei e matou ki a koutou. Na matou i hanga te whare, he mahi uaua, he whakatupuranga nana nga pou, he whakatupuranga nana te tahuhu, he whakatupuranga nana nga paru, he whaka-

[Image of page 18]

tupuranga nana nga uhi. Kua oti nei te whare kei te tirohia atu koutou e noho ana i waho, kei te karangatia atu koutou, Haere Mai, Haere Mai, ki raro i te tuanui whanui o te Ture noho ai.

Na te ture matou i kiia ai he iwi kaha he iwi whai rawa. Ki te whakarongo hoki koutou ki te ture, ka nui ano hoki koutou. Koia ahau e ki nei e hoa ma, Kotahi anake te mea e mau ai te rongo ki enei motu, koia tenei, kia noho nga iwi katoa o te Maori o te pakeha i raro i te ture kotahi kia kotahi tonu te ture hei tiaki mo nga tangata mo nga rawa, o tetahi o tetahi.

I ki au i mua ake nei, ekore rawa tetahi tangata e kaha ki te tango i toku whenua, i te wa kaore ano ahau kia whakaae ahakoa kawana, ahakoa Kuini, e kore e kaha i te ture. Kotahi anake te ara e riro ai toku whenua ki te hiahiatia hei rori. Hei reira e ekore e taea te pupuru. Otiia e kore ano e tangohia kinotia. Ki Ingarangi ma Te Parameta, Ki konei, ma te Runanga Nui o Nu Tireni e whakatakoto he ture mo te wahi o te tangata e meatia ana kia tangohia hei rori, Hei reira rawa ka tangohia. E kore e tangohia te wahi o tetahi tangata hei hoatutanga ki tetahi atu tangata. Engari ko taua wahi i tangohia, mate katoa hei huarahi haerenga ma te katoa.

Na te katoa nga rori, hei ara mo nga tangata o tetahi kainga ki tetahi kainga, ko te mana o te tangata kotahi e patua ana e te mana o nga tangata katoa, no te mea, ko te whenua e tangohia ana na te tangata kotahi, ko te rori ia na te katoa. Otira ka tangohia te whenua o tetahi, e utua ana ano taua wahi ki a ia ki te utu tika; kaore atu he take e riro ai te whenua o tetahi tangata i runga i tana kore whakaae. Ko tenei, e

[Image of page 19]

hara i te kotahi mana e tango te whenua o tetahi, engari ma te runanga katoa e tango, katahi ka tika. Kaore e tangohia ma tetahi atu tangata engari ma te iwi katoa kia takoto ai nga ara hei haerenga ma te katoa, kei whai kupu mai tetahi tangata ki tetahi tangata mo taua takahi haere ki runga ki tona wahi. Kia haere noa atu ai nga tangata katou i runga i nga rori; koia aua wahi i tangohia mai ai e te Runanga nui i roto i nga whenua o ia tangata o ia tangata.

Me na whea puta ai nga rawa a te tangata, hei hokohoko mana ki etahi atu wahi, kite kaore e puare nga rori. Ka puare nga rori hei ara haererenga ma te tokomaha ka tahi ka nui haere nga taonga o te iwi. E rite ana nga ture ki nga mea katoa o te ao, ka roa e tu ana ka popopopo ka pirau. Ka tirohia e matou e te Ingarahi kua popopopotia tetahi ture, katahi ka mahia ano kia hou, kia rite ano ki nga he o tenei takiwa. Ko te Runanga Nui i huihuia ai nga tangata i whiriwhiria e nga kainga katoa o Nu Tirini, ko taua runanga hei whakahou hei whakatikatika i nga ture. Ko nga tangata o roto i taua Runanga. Ko te kawana. Ko te Runanga o nga Kaumatua. Ko te Runanga o nga tangata i whiriwhiria. Ma ratou katoa e whakae tetahi ture, ka tu, ka kore ratou katoa e whakae ka hinga taua ture ka whakakahoretia. Whakae noa nga tokorua, ara te Runanga whiriwhiri ratou ko kawana, ma te Runanga kaumatua e patu kua kore. Whakae noa te runanga whiriwhiri raua ko te runanga kaumatua ka kore a kawana e whakae ka kore. Engari kia whakae rawa ratou katoa katahi ka tuhituhia te ture ki te pukapuka o nga ture. Otiia e kore ano e tuturu hei ture kia whakaaetia ra ano e Te Kuini. Ka whakaaetia e ia, heoi ano ka tahi ka tuturu

[Image of page 20]

hei ture mo te whenua, katahi ka whakarangona e nga tangata. Katahi ka whakarite whakawa nga kooti ki runga i nga ritenga o taua ture. Ka whakamana e nga kaiwakawa e nga tiure (ara e te tekau ma rua i whiriwhiri hei hoa mo te kaiwhakawa nui.) E kore hoki nga Kaiwhakawa e pokanoa ake ki te whakarite whakawa I te mea kaore ano kia takoto he ture. E kore te kaiwhakawa e whai ki tana ake i whakaaro ai ina whakawa i te he o tetahi tangata, engari whai tonu ki runga ki nga kupu kua oti te tuhituhi, nga kupu o nga ture tawhito o nga ture hou kua oti te whakaae e te Runanga nui o Nu Tireni. Ko tetahi taha o te Runanga nui i whiriwhiria, e nga tangata o ia kainga o ia kainga hei korero i a ratou korero i roto i te Runanga nui. Te Take i whakarongo ai nga pakeha katoa ki nga ture koia tenei no te mea, na o ratou tangata ano i tonoa atu ra ki te Runanga i whakae aua ture. Na reira me pehea he whakahenga ma te tokomaha ki muri atu, na ratou ano hoki aua tangata i whakae hei kai whakatakoto ture mo ratou.

Na kia mohio koutou, he ture ano to tetahi wahi, he ture ano to te tahi wahi, he ture ano to te taha moana, mo nga kaipuke, mo nga poti, mo nga heramana; he ture ano to utu, mo nga mara, mo nga kau, mo nga hipi, mo nga aha mo nga aha. Kua oti nga motu nei te rohe rohe. He wahi ano ki Akarana he wahi ano ki Taranaki. He wahi ano ki Poneke, he wahi ano ki Ahuriri, he wahi ano ki Whakatu, he wahi ano ki Katipere. He wahi ano ki Otakou. He Hupereteneti me tona runanga ano kei ia wahi, kei ia wahi, kei ia wahi. Ma taua Hupereteneti ratou ko tona runanga e whakatakoto nga ture ririki mo to ratou wahi ake, e kore e mana nga ture o aua runanga iti ki etahi atu

[Image of page 21]

wahi, e ngari ki taua wahi anake i whakaturia ai. Ko nga ture o te runanga iti o Akarana ki akarana ano, ko nga ture o te runanga iti o Poneke ki Poneke, ano. Ma te kawana ano e whakae nga ture iti, ka mana ae i nga kaiwhakawa e kore e mana ki te whakae kau ko te Hupereteneti anake ratou ko tona runanga. Engari kia whakaetia ra ano e te kawana ka tahi ka mana ana ture ki roto ki nga kooti. Whakarongo tonu nga tangata o ia wahi o ia wahi, ki nga ture o to ratou ake wahi, no te mea na ratou ano i whakae aua ture, ara na nga tangata i whiriwhiria e ratou hei tangata mo roto mo te runanga a te Hupereteneti.

Na, ki te mea ka whakae nga Maori kia kotahi tonu te ture mo ratou, ko nga pakeha me uru ano etahi o nga Maori ki roto ki te Runanga nui hei hoa mo nga pakeha, ki te whakatakoto ture mo te whenua katoa. I naianei, kaore ano kia noho nga Maori ki roto ki te Runanga nui, ki roto ranei i nga runanga iti, o ia wahi o ia wahi. Ko te he tenei. Engari ki te noho nga Maori ki roto ki te Runanga nui, ki roto hoki i nga runanga iti, katahi nga Maori ka marama ki te tikanga o nga ture e mahia ana e ratou ko nga pakeha. Ka waiho nga Maori o roto i te runanga, hei kai tiaki mo te iwi Maori kei tukinotia e te taha pakeha.

Ma te rite tonu o te tuwha i nga tikanga ki nga pakeha ki nga Maori, ka ata noho ai taua i runga i te motu kotahi. Ko nga ture, ma nga Maori ratou tahi ko nga pakeha e whakatakoto. Me whakauru ano etahi Maori ki roto ki te kawanatanga hei hoa mo nga pakeha kua whiriwhiria e te runanga nui hei rangatira kawana mo te whenua katoa. Me tohe tonu koutou kia riro mai enei ritenga katoa i a koutou, kia rite tonu ai te tu o te

[Image of page 22]

pakeha raua ko te Maori, kei hipa ake tetahi, i tetahi, kei hoki iho tetahi i tetahi.

Tera koutou e ui mai ki au, me pehea te tikanga mo te kingi. Me motuhake ranei he kingi mo nga Maori? Hei kingi koia mo ewhea Maori tena kingi e uia mai na e koutou. Hei kingi koia mo nga Maori katoa, o ia wahi o ia wahi puta noa ki te whenua katoa? Hei kingi ranei mo nga Maori o tetahi wahi anake? Ki te kiia mai e koutou hei kingi mo nga Maori katoa o ia wahi, o ia wahi. E kore e tika. E kore e tika kia rua nga kingi, kia rua nga ture ki nga wahi kua nohoia tahitia e te pakeha e te Maori. Kei whai hoki tetahi iwi ki taua ture, tetahi iwi ki taua ture, a nui atu te raruraru, tona tukunga iho he whawhai. Ki au nei kei te tika ano te whakaaro a nga Maori kia motuhake he wahi mo ratou. Hei nga wahi e ou ou ana nga pakeha, hei nga wahi e manu ana ano te mana o te whenua i nga Maori. Ko aua wahi, me momotu atu hei kainga mo nga Maori, me rohe rohe, me pera me Akarana, me Taranaki, me Poneke, me Ahuriri kua motu atu na nga tikanga mo aua wahi ki nga pakeha ano e noho ana ki aua wahi. Waihokia me nga whenua kei nga Maori ano, e pupuru ana ano te noho o te Maori me karanga aua wahi hei whenua motuhake hei kawanatanga iti mo nga Maori. Me whakatu he Hupereteneti, he runanga. A ma taua Hupereteneti ratou ko tona runanga e whakatakoto nga ture mo taua wahi kia pera tonu me nga Hupereteneti o nga whenua pakeha. Ko te Hupereteneti ka waiho hei kingi mo te wahi i rohea ki a ia. Ko ia hei kawana i nga tangata katoa e noho ana ki runga ki te rohe ki a ia, ahakoa pakeha ahakoa Maori. A ko nga kingi Maori o ia wahi, o ia wahi, hei

[Image of page 23]

tiaki i nga iwi pakeha ranei, Maori ranei, e noho ana ki a ratou, ma ratou e whakamana nga kupu a nga kaiwhakawa, kia whaka rangona ai e nga tangata Ma ratou hoki e whiu nga tangata e turi ana ki nga ture.

Ko te tikanga tenei ma koutou, me tono e koutou ki a Te Kuini, ki te Runanga Nui hoki kia roherohea nga wahi o te motu nei i puputu te noho o te Maori, nga wahi kaore ano kia tukua ki te pakeha, kia whaka-motuhaketia hei Wahi mo nga Maori kia whakaritea hoki he Hupereteneti Maori, he runanga Maori, mo ia wahi, mo ia wahi, e whakamotuhaketia ana hei Wahi Maori. Kia waiho, ko nga Maori ano o aua a Porowinihi, hei Kawana i a ratou ake. Ko te taha Kingi Maori tenei [ko te ingoa pakeha hoki tenei], e taea e koutou. Tera ano te kuini ratou ko te Runanga nui e whakae ki tenei whakatu Kingi Maori e whakaatungia atu nei e ahau ki a koutou.

Tera pea etahi e ki, he aha te pai o te Maori kia noho ki roto ki te Runanga nui o nga pakeha, no te mea Ekore nga Maori e mohio ki te whakarongo atu ki nga korero e korerotia ana e te taha pakeha. E hoa ma, ko te he tenei, ko te rere ke o a taua reo pohehe ana koutou ki a matou kupu, pohehe ana hoki matou ki a koutou; He ahakoa ra me whakamatau, ma te mahi ka taea ai, ahakoa te roa e kimi ana ki nga ritenga o te korero pakeha, ma te tohe ki te rapu ka kitea ai. I tenei takiwa e pohehe nei koutou ki to matou reo me whiriwhiri e koutou ki nga tangata e mohio ana ki te reo pakeha; ka kore e kitea he tangata mohio, me haere ake ano etahi tangata, me nga pakeha korero Maori hei whakamaori haere i nga korero o te Runanga Nui. He ahakoa ngaro noa etahi korero o roto i te Runanga Nui, me haere

[Image of page 24]

ake ano etahi Maori kia whakaurua ki roto ki te Runanga Nui, hei hoa mo nga pakeha ki te whakatakoto ture mo Nu Tireni katoa. Kei te he hoki to naianei tikanga. He pakeha anake kei roto kei te Runanga nui, kaore he Maori. Ko nga pakeha anake i whakawhiwhia ki nga mahi Kawanatanga. Engari me whakauru ano he Maori ki roto ki te Runanga nui, me whakatu ano etahi hei tangata whakahaere hoki i nga tikanga mo te whenua katoa.

E hoa ma, ko te pukapuka i tuhituhia ake nei e Atera Puna i te 10 o Nowema, no Tihema i tae ake ai ki au ki Akarana rokohina matou e runanga ana. Otiia kaore i roa to matou runangatanga. Ko te take i hohoro ai te whakamutu te Runanga, no te mea kaore ano kia houhia te rongo, na reira te ai he mahinga i nga tikanga e tuhituhia atu nei e ahau ki a koutou. Otira tera ano e hui te Runanga nui ki Poneke i roto i a Mei i a Hune o tenei tau o 1865. Ko taku i pai ai kia haere ake nga Maori ki te korero i a ratou korero kia rongo te Runanga nui kia mohiotia ai e ratou nga mea e hiahiatia ana e te taha Maori.

Kaua nga Maori e titiro kia te kawana anake, Engari me titiro hoki ki te Runanga nui. I te korenga o te Runanga nui te tirohanga ki a te kawana, i naianei, me titiro ki tetahi ki tetahi. Ko te kawana e kore e tuturu ki te whenua, kua tae mai, kua hoki, ko te Runanga nui ia, mau tonu mau tonu, ake, ake, ake. Ko nga pakeha kua tangata whenuatia e noho tahi ana me koutou ki enei motu ko ratou kei te tono i ia tau, i ia tau i a ratou tangata i whiriwhiri ai ki taua Runanga nui. Mehemea kua takoto te tikanga kia whiriwhiri nga Maori i etahi tangata hei korero i a ratou korero, penei

[Image of page 25]

kua noho tahi koutou ko nga pakeha ki roto ki taua Runanga, kua waiho koutou hei hoa whakatakoto ture mo te whenua katoa.

Ki taku mahara ake, E toru nga mea hei tononga ma Nga iwi Maori.

Te tuatahi me tono e koutou kia tukuna ake etahi Maori hei hoa mo nga pakeha ki roto ki te Runanga nui ki roto ano hoki i nga Runanga iti. Ma nga iwi Maori ano e whiriwhiri a ratou tangata i kite ai mo roto mo aua Runanga.

Te Tuarua, me tono e koutou kia whakamotuhaketia nga whenua e nohoia ana e nga Maori hei Wahi Maori, kia pera tia me nga Wahi ki nga pakeha kia whakaturia ano he Hupereteneti he runanga ki aua wahi, hei whakatakoto ture hei kawana whakahaere tikanga mo aua wahi.

Te Tuatoru, kia tiakina nga whenua Maori e te Ture kia peratia me nga whenua pakeha e tiakina ana, mo te puta rawa ake o te he, ina nga Kooti ara ma nga kaiwhakawa ma nga kai whakahaere i nga ture e mahi kia kitea ai te he, kia kitea ai te tika. Kia mutu rawa ai te tikanga whawhai e mau nei. Me tono hoki kia whakae te Runanga kia hoko noa atu nga Maori i o ratou whenua, kia retia, kia rihitia, kia rite tonu ki nga pakeha e hoko atu nei e hoko mai nei i o ratou nei whenua.

Ki te whakae nga iwi Maori ki enei korero me tuhituhi pukapuka ake ki te Runanga nui tena iwi, tena hapu, tena hapu. Me whakapiri nga rangatira ratou tahi ko a ratou tangata i o ratou ingoa ki aua pukapuka. Ko nga korero mo roto i aua pukapuka ko nga tikanga e toru e korerotia atu nei e ahau ki a koutou ki te whakae te Runanga nui ki nga kupu o roto i a koutou pukapuka ko reira te ngaro ai nga putake riri e whakaoho

[Image of page 26]

haere nei i a taua. Ko reira te tau ai te rangimarie ki nga iwi katoa o Nu Tireni. Ko reira te noho pai ai nga iwi Maori nga iwi pakeha ki raro ki te taumarumarutanga o te ture kotahi. Ko reira taua whai kaha ai, whai rawa ai, tupu tahi ai hei iwi nui.

Na to Koutou hoa pono
Na
HEMI ERUETI WHITITERA.