[Text in Maori]
[Image of page 4]
No. 1.
He Tupeka tenei Kahore ano i Katohia te puawai.
No. 2
Kua katohia te puawai o tenei; ko nga pihi hou, e tupu ake ana: ko era kia katohia.
No. 3.
Ko te ahua tenei o te tupeka, ana whakatarea ki roto i te wharau.
[Image of page 5]
HE PUKAPUKA AKO I NGA TIKANGA
O TE WHAKATUPU ME TE
MAHINGA O TE TUPEKA.
Ma te oneone pai anake tenei mea te Tupeka ka pai ai.
Kai pai te oneone kia ruru ano hoki te wahi hei tupuranga ka tika ai, ka putu ai ona nui.
Ko te oneone pai koia tenei, ko te oneone kura o nga maunga; ko te oneone mangu i nga awa awa o nga maunga, me nga oneone mangu o nga parae.
Ko to mahinga mo te maara koia tenei, me keri te oneone ki te karaone, a ko nga keretu me patu patu kia ngawari, kia pera me to te kumara ngaki, a i te mea kua ngawari te oneone, ko te kai ngaki me tu i tana tunga, ka koko mai ai ki tona taha te oneone, kia tae ki ona turi te teitei, ka oti tera, ka mahi ano aia i te-tahi ahuahu kia pera me to mua, a oti noa tana maara te tupuke. Ko aua ahuahu kia rarangi tonu, ko te matara o te-tahi ahuahu i te-tahi, kia wha putu i tetahi papa, kia toru putu i tetahi papa.
Ko nga purapura o te Tupeka ana ngakia kia tupu ai hei putake whakato mo te maara, me rui ki te-tahi wahi iti koia anake, ko te oneone o taua wahi kia tino oneone pai momona, kia maroke taua wahi, otira kaua e tino rahi te moa, kia hei ai te mea atu he wai whakamakuku i nga rangi e nui ana te ra. Ko taua wahi ara te moa hei tupunga mo nga tupeka purapura, hei te marama o Akuhata
[Image of page 6]
o Hepetema ka timata te mahi, ara me ami nga tarutaru nga kakau kaanga nga rakau nga aha noaiho ki reira, ka tahu ai aua mea hei whakamomona ka oti tera, me huri te oneone, ara keria kia pai te whenua. 1 He mea ano ka ngakia e nga kai ngaki tupeka tetahi nani ki te taha o te wahi e tupu ai te tupeka, ko aua nani kia tawhio katoa te moa o nga tupeka, he mea hoki e kainga ana nga tupu tupeka e te ngaro tena e mui te ngaro ki reira ko te nani e tupu ra ka kainga e ratou ma reira ka toe ai nga tupu tupeka, ki te mea ka puta te hau anu ara te haupapa, me hipoki te moa i nga tupeka, me hipoki ki te tapau kei katoa nga tupu tupeka e te anu ka mate.
Kia kotahi marama e tupu ai te purapura tupeka kua nui te take a kua pai i taua wa kia hukea kia kawea aua tupu ki te tino maara e tupu ai.
I te mea kua wha nga rau o te tupu a e pihi ake ana te rima o nga rau o te take tupeka, i te wahi kua tae te roa o te tupu ki te wha inihi te tike tike, kua tino tika kia hukea kia ngakia ki te tino maara. Ma te kai ngaki te whakaaro ki te wa e hukea ai eia aua take tupeka, ko te ra pai hei hukenga, ko te wa kua ngawari te oneone i te ua, no te mea hoki kei motu motu nga pakiaka o nga tupeka ana hukea, no te mea hoki he taru mate noa te tupeka a kia pai te tango i nga putake kei motu motu nga pakiaka; a i te mea kua hutia nga take tupeka i te moa i tupu ai, me kohi ki te kete kia hohoro tonu te kawe ki te tino maara, a kia kotahi putake ki te ahuahu kotahi, ara ki te ahuahu kua oti nei te korero tona mahinga, he tangata ano hei tuha i nga take tupeka ki nga ahuahu he tangata ano hei whakato, ko te tangata whakato hei ore i runga o te ahuahu ki tana ringa ka hoatu ai
[Image of page 7]
eia te take tupeka ki roto i te puta i kowhao ra i tana ringa, a kia maro tonu kia tu tika te take tupeka ka papaki ai eia te oneone ki te take o te tupu o te tupeka, otira kia tupato tenei mahi ara te tukunga atu o te take tupeka ki te kowhao i te ahuahu i mahi ra e tana ringa, kia tupato ano hoki te paki paki i te oneone i te take o te tupu, no te mea he taru ngohe noa te tupeka i te itinga, a ki te mea ka kope nga rau ranei te putake ranei, ka kino te tupu.
Kia rangi makuku ka tino pai te whakato mo te tupeka, he makuku hoki tona mea e pai ai ana hukei i tana moa i whaka-tupuria ai kia ngakia ki te tino maara. He mea ano kei nga ra ua anake nga ra e hukea ai tenei mea te tupeka e ngakia ai ki te tino maara.
I te mea kua ngaro nga tupeka te whakato ki te tino maara, e kore e taro ka kitea nga mea e tupu ana me nga mea kua kongio; kia ua ano kia makuku te whenua me tango nga mea kua kongio ka whakato atu ano he tupeka hou ki nga turanga o nga mea i kongio kia kapi ai te maara.
E penei pu ana tenei taru te tupeka me te kumara, maatua tango tonu nga taru ka tupu ai te tupeka, e hara i te mea me tango nga taru i te oroko ngakinga o te tupeka, kahore, otira me hono tonu te ngaki o te taru a taeanoatia te pakaritanga o te tupeka, te mea i ngakia ai nga taru he mea kia makuku ai nga putake o nga tupeka, tetahi he mea kia ngawariwari ai ano hoki te oneone kia tawhai ai te tupu o te tupeka, ko nga rau maroke o nga tupu o nga tupeka me kato era kia pai ai nga tupu.
E kore e mohiotia te roa e tupu ai te tupeka hei puawaitanga mona, no te mea kei te maara te tikanga, kei te whenua tino pai ka puawai wawe, kei te oneone kino e kore e puawai wawe; otira kia tupu te tupeka a taea noatia tana tike tike ki nga putu e rua ka puawai.
Kia puawai to tupeka hei reira pu ano ka kato ai
[Image of page 8]
te matamata o nga tupu (Titiro ki te whakaahua Nama I) me kato te matamata o te tino tupu o te tupeka, ma te maikuku o te koromatua e mahi; te mea i katohia ai he mea kei pau te kaha o te tupu i te puawai, he mea ano hoki kia nui ai nga rau o te tupeka, koia i katohia ai; kei nga kainga ngaki tupeka e waiho ana e o reira tangata kia 5, he mea ano e 9 nga rau ki te putake tupeka kotahi otira kia pai pu te oneone e tupu ai te tupeka ka waiho kia 9 nga rau ki te putake kotahi; ekore ia e nui nga putake e waiho ana kia 9 rau hei tupu, he kore hoki e pai e kaha te tupu i te tini, ko te tino tikanga e mohiotia ana ka ouou nga rau ki te putake kotahi ka tino nui aua rau.
Ma te maikuku e kato te tupu puawai, no te mea e kutia ana e te ringa nga kaka o te tupu, ma reira e kore ai e putu te ware o te tupu, a e hohoro ai te mahu ano te wahi i katohia o te tupeka. He kino ki te mea ka katohia te tupu o te tupeka ki te makoi kota ki te marapi, i te mea hoki e puta ana te ware o te tupeka, a e kore ai e tawhai te tupu o te tupeka.
Tetahi mea ano kia mohio te kai ngaki tupeka ko nga pihi e puta ana i te taha o nga rau o te tupeka, me kato aua pihi, tetahi ko nga pihi e tupu ake ana i te taha o te take o te tupeka me kato era (Titiro ki te whakaahua Name II) ki te mea ka waiho aua pihi kia tupu, ka kino te putake matua, a ka kino ano hoki te tupeka.
He makokorori te mea e kino ai te tupeka, he ngata enei e noho ana i te tupeka he mea ano ka kainga ko nga rau o te tupeka he mea ano ka kainga ko nga putake i te whenua.
Ko aua makokorori me kohi e te kai ngaki, a kia hono tonu tana tinei i aua ngata kei pau tana maara he manu pai te Pipipi hei kai i nga makokorori e noho ana i te tupeka, me tuku nga Pipipi kia haere i waenga o te maara, otira ko nga ngata e kai ana i nga putake i raro i te whenua me rapu era e te kai ngaki me tinei kia ora ai tena maara.
[Image of page 9]
He mea ano ka pa te tahi mate ki te tupeka i aia ano e tupu ana, e penei ana me te ahau o etahi rau harakeke ana kainga e te mokokorori he mea ano e pa ana taua mate i te mea kua mahia nga rau o te tupeka ki te whare tare ai.
E kore e taea te ako atu, te ahua o te tupeka ana pakari, otira ki te hunga mohio e mea ana, ko te ahua o te tupeka pakari ara o nga rau o te tupeka kia whakiia, he ahua pungapunga tu a rite ki te pua o te kowhai, a ki te mea ka whawhakia nga rau e ahua a hawareware ana ki te tango tango a te ringa ringa e kore hoki e kotahi pakaritanga o nga tupeka katoa o te maara kotahi, a ma nga kai mahi mohio anake e titiro te maara, a ko ratou anake hei tiki hei titiro hei tapahi, he maripi te mea hei tapahi, ko nga mea pakiri anake e tapahia ana e ratou, ko nga putake ki ano i pakari ka waiho e ratou kia tu, a i ona ra ano ka tapahia era a tona pakaritanga.
Ki te mea ka tapahia te tupeka i te mea ki ano i pakari, kei te mahinga e kore e pai, a he mea ano ka kohia ki te kaaho ka pirau.
Ka tapahia te tupeka, kia tata ki te tino putake te wahi e tapahia, a hei te ra maroke kaua e ua kaua e kohu ka tapahia te tupeka.
Ka tapahia te tupeka, ka koara te too, kia rite nga rau i te tahi taha mau ai kia rite ki te tahi mau ai, he mea hoki i koara ai te too kia puhia ai e te hau kia maroke ai, he mea ano hoki kia kore ai e noho tonu te makuku o te tupeka i aia kei toroi a ona wa e mahia ai, a kei kino ano hoki te tupeka.
I te mea kua kotia te tupeka i taana tupunga i te maara, me kawe ki roto ki te whare. He wharau nei te whare kaua he paatu i taua whare kia puhia ai nga tupeka e te hau. Kia Kotahi marama e tare ai aua tupeka i te wharau, a kia rangi ua, kia rangi kohu ranei ka kohi ai aua tupeka ki te pouaka, ka kawe ai ki te wahi e tino mahia ai hei tupeka hoko ki te iwi.
Ko te ahua o te wharau e tare ai te tupeka kia
[Image of page 10]
maroke koia nei, kia 12 putu te tiketike o te paatu, a ko nga kaho hei tarenga mo nga tupeka kia eke te tahi pito ki te kaho o tetahi paatu o te tahi paatu, ko aua kaho kia 4 putu te mamao te taki i te taki puta noa ki te tahi pito o te wharau ki te tahi pito.
Kei mama te tahuhu o te wharau e tare ai nga tupeka, ki te maku nga tupeka ka kino.
Kia ahua ngawariwari nga rau tupeka ka kawe ai ki te wharau tare ai engari kia tupato te kawe tata nga tupeka i te oroko kotinga o nga tupeka, no te mea i aia ano e tupu ana te tupeka e whati noa ana nga rau, engari kia roa roa iho e takoto ano i te mea kua kotia ka ngawariwari nga rau e kore e whati noa ki te mea ka whati whati nga rau ka kino.
Ko nga putake o nga too tupeka te waiho hei tarenga ki nga kaho ko nga rau hoki o nga tupeka kia tare noa, ko te putake te wahi hei maunga ki te kaho, kia 5 inihi te mamao o te tupeke tetahi putake i te tahi ia ratou e tare ana i nga kaho (Titiro ki te whakaahua Nama III.)
He hau te mea maana e maroke pai ai te tupeka, otira me ata titiro e nga kai mahi kei tino maroke te tupeka a kei tino maaku ano hoki te tupeka i te hau, ara kei nga rangi ua, ka maaku te hau, a ka maaku ano hoki te tupeka ana puhia e te hau, koia i kiia ai, kei nga rangi maaku me tahu he ahi ki roto i te wharau, ko aua ahi me whakapongere, ara me kanoti kia ahua pumahu te wahi e tare ai te tupeka, kia tupato ano ia kei mura aua ahi no te mea, ka mura aua ahi ka tino wera wera nga tupeka penei ka kakakaka a ka kino ka ahua pirau.
Kia rima wiki e tare ai nga tupeka i roto i te wharau kua pai, me whaka matamatau ano ia nga tupeka kia kitea ai te painga kia kawea ketia nga tupeka kia mahia hei poke he whiri, te take e mohiotia ai te tupeke mehemea kua pai kia mahia, me tango tango e te ringaringa, a mehemea e ahua ngawariwari ana e ahua hawareware ana kua pai, ka waiho ano i roto i te wharau tare ai, a kia tae
[Image of page 11]
ki te ra ua maakuuku hei reira ka tango iho ai nga tupeka i ona tarenga, ka whakia nga rau tupeka i nga too ara i nga putake i mau ai nga rau. Ko nga rau i mau i te putake i te mea e tupu ana te tupeka, he rau kikino era a e waiho ke ana era he takotoranga ke, whai hoki ko nga rau o runga ake o te too, e ahua ke ana etahi i etahi, a e tirotirohia ana era, e kohia ketia ana nga mea pai, e kohia ketia ana nga mea kino, ka toru ai puranga tupeka, ka oti nei nga rau tupeka te whiriwhiri nga mea kino i nga mea pai, he mea paere nga rau ko te putake o te rau ara tana maunga ki te too, te wahi e herea ana, kei te ahua o te nui o te rau te whakaaro mo nga paere, otira ko te matatoru o te paere, ara o te putake o nga rau e herea ana kia penei me te nui o te koromatua o te ringa tangata. Te here hei here i aua rau he rau tupeka ano.
Kite mea ka mahia te tupeka i nga ra tino maroke penei ka whatiwhati nga rau a ka mohunga noa iho, otira i te mea kua oti pai te maroke nga tupeka e kore e tirotiro nga kai mahi ki te maroke ranei ki te maaku ranei o te whare e takoto ai te tupeka, ara te maaku te maroko o te hau o te whare, haunga ano te whare tuturu mama, he kino tera, inahoki, ahakoa tino maroke nga rau tupeka i nga ra werawera, ka tae ano ki nga ra maakuuku, ka ngawariwari ano nga tupeka.
Ka oti nei nga rau tupeka te whaka paere, ara kua herea hei pupu, ka kohia kirunga ki te whata, ka takoto ra i reira a ka pumahutia, a ka ahua pipi te wai o nga tupeka ka toroi otira kia tupato kei nui rawa te pumahu te toroitanga o te tupeka ma te hau e pupuhi ara te tupeka e mutu ai te pumahu.
I te mea kua mutu te pumahu ka ahua ngawari-ano te tupeka, ka kiia ikonei kua pai te tupeka kia mahia nga tupeka hei hoko. He mea ano ka tohia nga kaka o nga rau, te mea hoki i peneitia ai e paingia ana e te tangata te tupeka kakakaka kore.
[Image of page 12]
Te mahinga o te tupuke kiroto ki te kaaho koia nei ko nga pupu kua oti ra te here here ka kohia ki te kaaho ko te putake o te rarangi tuatahi kia hangai tonu ki te taha o te kaaho, a ko te rarangi tuarua ko nga putake kia hangai tonu ki runga ki nga kouru o nga rau o te rarangi kua oti ra te kohi i te tuatahi, ano ka nui nga tupeka ki te kaaho me pehi a runga ki te kohatu kia kopepe ai, ara pehia e te taimaha ka pakeke te takoto o te tupeka, ko te pakeke o te takoto koia nei, kia kore e hoki ake ano te tupeka ana tangahia nga kohatu i pehia ai, kia roa e pehia ana ka pera, he mea kohi hou atu ano etahi tupeka, ka pehia ano, ano ka kii noa te kaaho.
