[Text]
[Image of page 3]
HE PUKAPUKA WHAKAATU TIKANGA
MO NGA RONGOA MO NGA KAI
He mea pai te rongoa mo te tini o nga mate; engari ko etahi e kore e pai ma koutou ano e whāngai; engari ma te rata anake.
Ko tetahi o nga rongoa e tino pai ana kia takoto ki a koutou, hei whāngai ki nga turoro; ko te Rupapa. Ko te pai o tenei rongoa, hei tahi i nga mea kino i roto i te tangata, hei whakakaha hoki i te tinana: a ora noa iho te turoro.
Ko te Rupapa he pakiaka otaota. I paingia tenei rongoa e o matou tūpuna, a kawea tonutia ana e ratou tetahi wāhi o taua pakiaka i roto i o ratou pakete. A ki te ahua ngoikore, mate, aha ranei te tangata, na ka kainga tetahi wāhi o tenei.
I tuhi mai tetahi tangata maori o Manaia ki a matou i mua tata ake nei, kia hokona atu e matou taua rongoa mona: kia ki te pounamu nui; he whakamoemiti nana ki taua rongoa. Ko ana kupu enei. "E hoa, mau pea e hoko he rongoa maku, ara ki te pai koe? Ko te rongoa e mārama ana i a au, ko te Rupapa. Ko te mārama ra tenei, he maha no nga mate e taea ana e tenei rongoa. E pai ana hoki mo te mate kaumātua; mo te tamariki ahua kaumātua, mo te tamariki whānau hou, he tika katoa; no te mea he tokomaha e ora ana, he takitahi nei e mate atu ana."
[Image of page 4]
Me tiaki tonu tenei rongoa ki roto ki te pounamu; me puru te waha o te pounamu: a me whakatakoto ki te wāhi maroke, kei kino i te mākū: kei ngaro tona kaha. Ko nga pounamu whai puru karaihe nei nga mea e tino pai ana; no te mea kahore e uru te mākū ki roto.
Ko te Rupapa, he mea pai mo te mate kaumātua, mo te mate tamariki hoki; ka mate i te kōripi me kai, ka mamae te uma, ka anini ranei te mahunga, ka pahoahoa, na me kai ano tenei rongoa.
Ko te tini o nga rongoa, e kore e pai kia kainga noatia. Ma te rata e weiti, e mēhua ranei te rongoa, kei mate te turoro, mate rawa. Engari ko enei rongoa, e hiahia ana ahau ki a koutou takoto ai; he mea pai hoki mo koutou, a ka taea ano e koutou te mēhua.
Mo te pēpi. Me kikini ake tetahi wāhi iti nei ka maka ki roto ki te pune (spoon)--a me whakaranu ki te wai ki te huka, kaua e whakanuia te wai, engari kia iti, hei whakamākūkū kau i te rongoa.
Mo te tamariki kaumātua, he hawhe pune, (half a spoon,) pune iti nei. Mo te kaumātua kia ki te pune iti.
Ko te ingoa tika mo taua Rupapa, kei nga whare rongoa, he Gregory's Powder.
Tetahi atu rongoa tika hei hokonga ma koutou, he Kata-Roira. (Castor Oil. ) Ki te mea ka puni tetahi tangata, kaore e haere ki te pārae, ki te koraha ranei; e pai ana ano kia kainga tenei rongoa hei whakaputa. Ka mate te tangata ranei, te tamaiti ranei i te kōripi e pai ana ano te Kata-Roira.
[Image of page 5]
KO NGA MEHUA MO TENEI RONGOA KOIA TENEI.
Mo te pēpi. Kia kotahi pune (tea spoon) kaua e tino ki.
Mo te tamaiti kaumātua. Kia rua nga pune iti.
Mo te kaumātua. Kia kotahi pune nui rawa.
Ki te mea ka nui rawa te puru o te tangata, na kia rua nga pune nunui.
Tenei ano hoki tetahi atu rongoa tika hei hokonga ma koutou, he waina Ipekakuana (Ipecacuanha Wine.) Ka nui te pai o tenei rongoa mo te mare o nga kaumātua hei whakangawari kia motu mai ai te mare. Ka nui te pai mo nga tamariki nonohi. Ki te he te manawa o te tamaiti i te kaha o te mare, me whāngai ki tenei rongoa, ki te ahua kirikā ano te tamaiti, me whāngai ano ki tenei rongoa, hei whakaruaki, kia kotahi pune iti (tea spoon.)
I muri iho o te ruakitanga, ka puta pea te werawera he mea hoki na tenei rongoa. Kia tupato kei pa te mātao i muri iho o te weraweratanga o te turoro.
E pai ana ano tenei rongoa mo te tamaiti e ka ana te kiri, me hoatu kia tekau nga maturuturutanga iho o nga pata o tenei rongoa ki roto ki te pune, ka whakainu ai ki te tamaiti i ia po i ia po; a ora noa te tamaiti.
Mo te kaumātua; i te mea e pakeke ana te mare, me hoatu kia rua tekau nga maturuturutanga iho o te pata o tenei rongoa: ka whakainu ai i ia po i ia po, hei momotu mai mo te mare.
[Image of page 6]
Tenei ano te mate e pa tonu mai ana ki nga tangata o tenei motu; ko te Kirikā.
He maha ona putanga ki te tangata. He wa ano, he anini no te mahunga me te ahua ruaki ano. He wa ano he wiri no te tinana. He wa ano he rewharewha he mare. Ko te tukunga iho, he wera no te kiri, he maroke no te korokoro me te arero, ka ahua ngoikore noa iho te tinana, kahore he hiakai, engari he hiainu anake.
He tokomaha nga turoro o ia wāhi o ia wāhi i mate i nga tau katoa kua pahemo ake nei i tenei mate; ki te whakaaro o nga rata, ko te take i mate rawa ai etahi o nga tangata i taua mate, he mate kai; Kahore hoki i mate katoa i te kirikā anake. E kore hoki e taea e nga turoro te kai i nga kai pakeke, kai maori.
Tenei ano tetahi tikanga mo nga rongoa mo nga kai tika hoki mo tenei tu mate.
Hei te timatanga o te mate, me whāngai ki te Kata-Roira, ki te Rupapa ranei, hei whakaputa i te kino i roto i te tangata. Otiia kaua e honohono tonu te whāngai ki te rongoa, kei ngoikore haere te turoro. Engari me hoatu etahi pata o te Ipekakuana waina, i te po, hei patu i te ka o te kiri; kaua e whāngaia ki tenei rongoa i nga po katoa, engari hei etahi po ka whāngai ai. Hei tetahi po ka kape ai. Heoi ano nga rongoa.
Ki te nui te anini o te mahunga; me whakaranu te winika (vinegar) ki te wai mātao, ka tuku ai he pakaru kakahu ki roto, ka whakapiri ai ki rae; ki te kore he winika, me wai mātao.
Ki te nui hoki te wera o te kōpu; me pena ano, me hanga ranei he matete (Mustard) ka whakapiri ai ki te wāhi e mamae ana o te kōpu.
[Image of page 7]
Tenei ano nga kai tika ma te tangata e mate ana i te kirikā.
1. He hupa. Ki te kore he kikokiko kararehe hei hanga mo tena; me manu, me heihei me aha ranei; me tapatapahi, ka kohua ai kia pēpē rawa me panga ano he tote ki roto kia iti nei, kaua hoki e nui te wai.
Ki te momona te manu, me tihore te kiri; e kore hoki te turoro e pai ki te hinu; ki te pai te turoro ki te raihi, kia pangaa ano ki roto ki te hupa.
2. Ko te parani (Brandy) Waipiro nei; he mea pai rawa tenei mo tenei mate. Kahore e tika te Rama, engari ko te Brandy. Kaua e'nui i te taima kotahi; engari kia ki te pune nui; ka whakaranu ai ki te ararutu ki te wai ranei, kia iti te wai. Kia wha kia rima ranei nga pune i te ra kotahi.
3. E pai ana ano te hēki {Egg) kaua e tunua; engari me pākaru ka riringi ai ki roto ki te kapa ki te panikena ranei, ka kororirori ai; ka riringi ai he Brandy he huka ki roto ka whakainu ai ki te turoro.
Tenei ano etahi atu kai pai ma te turoro e mate ana i te kirikā; he ti, he waiu, he raihi, he heko, {Sago) he hipi, he manu, he aha, he aha. Otiia e kore te turoro e minamina ki ena kai; heoi ano hoki tana e pai ai he wai mātao.
Kaua e whakarongo nga kai tiaki ki te kore o te turoro e pai ki ena kai; engari me akiaki tonu atu kia kai.
[Image of page 8]
Ko tetahi mahi ma te kai tiaki, he ki atu ki nga tangata, kia kaua e haere mai te tokomaha o nga tangata ki roto ki te whare o te turoro, hei whakararuraru i te turoro. Ka nui hoki te kino o nga tikanga maori, e haere katoa mai nei nga hoa aroha ki roto ki te whare o te turoro korerorero ai, tangi ai; kei nui haere hoki te anini o tona mahunga: ki te nui tona ngoikore, kore ia e pai ki te turituri o nga tangata ora.
Ki te mea hoki e takoto tonu ana te turoro, kia hono tonu te whakakakahu ki nga kakahu ma; me horoi hoki tona kanohi me ona ringa ki te wai mahana i nga ra katoa; engari kaua e roa te horoi kei ngenge ia; ka mutu kia hohoro te whāngai ki te kai.
Tenei ano tetahi. Ki te rere tonu te toto o te ihu o te turoro; me mahi ki te wai mātao me tauhiuhi mai te wai ki tona ihu; ki te kore e rongo ki tena, me puru te ihu ki te kakahu; me takatakai he piihi kareko tawhito noa nei, hei te mea maeneene, hei te mea ngawari; ka kuhu ai ki roto ki te ihu o te turoro hei puru atu mo te toto, ka ata whakatakoto ai i te mahunga ki runga ki te urunga; kei heke mai te toto ki roto ki te korokoro, a ka horomia e te turoro. Heoi ano.
Otiia me he mea e tata ana te rata ki te turoro; me whakaatu ki a ia; mana e whakaatu me pehea ranei te turoro e ora ai.
Ki te kore he rata, ka tahi ano ka tahuri ai ki enei ture kua tuhia nei ki tenei pukapuka; me te Inoi atu ano ki Te Atua kia whakapaingia enei mea e meatia nei e koutou. Ko Ia hoki te kai homai i nga mea pai katoa; me te Kai whakaora o nga wairua me nga tinana o nga tangata katoa.
[Image of page 9]
TE MATE TOTO.
He tokomaha nga tangata Maori i hemo i nga tau katoa i tenei mate. Kahore i nui te panga mai o tenei mate ki nga Pakeha o konei. Me rapu marire nga take i pa ai tenei mate.
1. He maeke no nga kakahu mākū o runga o te tangata.
Ki te maku nga kakahu ranei, nga hu ranei o te Pakeha ka hohoro ia te unu atu i te tapokotanga atu ano ki te whare. Ki te kore e pera te tangata e kore e roa ka maeke a roto i a ia. I mua, i nga tangata Maori e keri kapia ana ka tu tonu ki roto ki te repo, i pa tonu tenei mate ki a ratou. He tokomaha i mate, a hemo rawa atu.
2. Ko nga kai kikino. Penei me te kaanga pirau, me te kotero, me era atu kai kikino a te Maori, me i penei nga kai a te Pakeha kua pa ano hoki tenei mate ki te Pakeha, na te maha o ana kai i tupu pai ai. He paraoa, he taro, he pata, he kikokiko, he aha. Ko nga kai taimaha kino nei e kore e hohoro te puta i roto i te tangata. Engari ka takoto ki roto hei ngau i te tangata.
3. No te iinu i te Waipiro, i te rama i era atu mea kino. No enei ka mate, ka ahua kino te kōpu, ka kā a roto i te tangata. Ka pupuhi te ate, katahi ka timata te mate toto, pirau nei.
Ko tetahi rongoa pai mo tenei mate ko te Kata Roira. Engari ki te tata te turoro ki te tāone, tenei ano he rongoa pai, me hoko ki nga Whare Rongoa. Ko te ingoa Pakeha Compound Jalap Powder. Me hoko kia kotahi tarami (1 Drachm.) Ko te mea tika kia ki te hawhe
[Image of page 10]
pune iti (half a tea spoon.) Me whakaranu ki te huka, ki te wai. Tenei ano tetahi rongoa pai mo tenei mate ko te Grey Powder 2 grains, me hoko ki te whare rongoa, me whakaranu ki te huka.
Heoi kaua e honohono ki te whangai ki te rongoa. Ki te te kaha te turoro me noho ia ki roto ki te taapu wai mahana. Ka kore e kaha ki te maranga me tuku he paranene (flannel) kia rua pīhi ki roto ki te wai wera. Me whakapiri ki te kōpu, ko tetahi me waiho ki roto ki te wai wera, ka matao tetahi ka tango mai i te mea i roto i te wai wera, me whakapiri ano ki te turoro; kia hono tonu te pena. Kia nui te tupato kei mākū ona kakahu. He mea pai ano te matete hei whakapiri ki kōpu.
Ko nga kai tika, ko nga kai ngawari. E kore e pai te riwai, te taro, te pihikete, te raihi. Engari ko te hupa ko te paraoa kororirori, ko te hararutu, ko te waiu. Ka nui te pai kia ata waruhia te taupa piwhi nei, ara te ngako pakeke ki roto ki te waiu ka kohua ai, ka kinaki ki te huka. Ka nui te pai hei whakamarie i te kopu. Ki te te pakeha, he suet.
Tenei ano tetahi mate e pa ana ki te tangata Maori. He kore putanga o te pi ki waho. Ka nui te mamae o te tuara i taua mate. Me whangai ki te Kata-Roira. Me tuku ano te tinana o te turoro ki te wai mahana. Ki te kore he taapu nui me tuku nga paranene erua, nga pakaru kakahu ranei, ki roto ki te wai mahana, ka whakapiri ai ki te puke.
Tenei ano te rongoa pai mo taua mate. Ko te Spirits of Nitre. Ki te tata koutou ki te taone me haere ki te whare rongoa hoko ai. Me hoko kia 2 drachms of Spirits Nitre. Kia
[Image of page 11]
mārama te tuhituhi o enei kupu Pakeha, kia mohoi ai te kai hoko rongoa, kia ki te pune iti (tea spoon) i tenei rongoa, ka whakaranu ai ki te huka, ki te wai mahana.
Hei te po ka whangai ai ki tenei rongoa hei whakaputa i te werawera.
Tenei ano tetahi rongoa pai kia takoto ki a koutou ko te Whanariki, ko te ingoa Pakeha, he Flower of Sulphur.
He mea pai tenei mo nga ruruhi, mo nga koroheke e mamae nei nga pokohiwi, te tuara me nga kaokao. He iti te utu mo tenei rongoa, kotahi hikipene mo te aunihi (ounce) kotahi, kia ki te pune iti i te taima kotahi me whakaranu ki te waiu ki te wai maori ranei, kia kotahi kainga i te ra kotahi.
He rongoa pai hoki tenei rongoa mo te mate hakihaki e pai ana ano mo roto, mo waho hoki o te tinana. Me whakaranu tetahi wahi ki te hinu poaka. Hei te pune nui mo te whanariki, mo te hinu. Me pani i ia ra i ia ra, kia rua paninga i te ra kotahi, hei te toru o nga ra o te paninga katahi ka horoia te kiri ki te wai mahana, ki te hopi, ka horoia ano hoki nga kakahu katoa--nga kakahu o te awatea, me nga kakahu ano hoki o te po--ki te wai wera. Ko nga kakahu kareko, penei me te haate kareko, me te hiiti, me maka ki roto ki te kohua ki runga ki te ahi, a kia koropupu rawa te wai katahi ka taki ki tahaki. Kia tupato rawa ki nga kakahu, no te mea ahakoa ora te kiri o te tangata i te rongoa, ma te kakahu ano e whakahoki mai te mate. Kia penei tonu he tikanga, a ora noa te turoro.
[Image of page 12]
Kia kotahi pune iti o tena rongoa mo te kaumatua mate i te hakihaki, kaua e kai ia ra ia ra kei ngoikore, kia toru nga whangainga i te wiki kotahi.
Me hawhe pune iti mo te tamaiti. E kore e tika hei kai ma te pepi. Me pani kau ki waho.
Ahakoa kua tuhituhia enei korero mo nga rongoa kia mahara tatou, ma te tupato anake o te tangata ki te tiaki i tona tinana ka ora ai ia, a koroheke noa. He mea ano hoki ko etahi mate, he hohoro tonu te pa mai; e kore e mohiotia te take, engari ko te nuinga o nga mate, na te tangata te he.
Tenei ano tetahi take mate, ko te paru o te kiri, ki te kapi hoki te kiri o te tangata i te paru, e kore e puta ake te kakawa; engari ka hoki ano ki roto ki te tangata, ngau ai; koia te timatanga o nga mate whakarihariha, o te kirikā, o te hakihaki, o te pukupuku, o te aha o te aha.
Tenei ano tetahi take mate; ko te whakaaro kore o te tangata ki ona kakahu mākū, ki ona tokena (stockings) ano hoki. Kia hohoro te unu atu i nga mea mākū; ki te kore hoki e hohoro te unu atu, e kore e roa, ka pa te rewharewha, te wharo, te wiri, te kirika.
Tenei ano tetahi; kei nga kakahu kua horoia; i te mea kahore ano i maroke noa te tauraki, ka kakahuria ano e te tangata. Ki te mea he tangata kaha, e kakahu ana i nga mea pena, e kore pea e hohoro te pa mai o te mate. Otiia e kore e kaumatua rawa te tangata, kua
[Image of page 13]
timata te pa mai o te mate ki a ia; te mamae o te tuara, o nga kaokao, o te urna, o te ate, o te aha, o te aha.
Tenei ano tetahi take mate; ko nga kai kino. Ko te kaanga pirau me era atu mea pirau. I mua hoki he tokomaha nga tangata o nga kaainga e tata ana mai ki Akarana nei e pangia tonutia ana e te puku, e te hore; inaianei kua iti haere; no te mea hoki e hokihoki tonu mai ana ratou ki Akarana nei ki te hoko i nga kai papai; i te pihikete, i te huka, i te paraoa, i te raihi; i te maha noa iho o nga kai pakeha. Engari kei nga whenua tawhiti atu i nga tāone nei, e pangia tonutia ana nga tangata e tenei mate puku; no te mea e hono tonu ana te kai i nga kai kino.
Tera ano tetahi take mate. Hei te wa hemo kai i te waru; kaore hoki he kai o taua wa, ko nga riwai tawhito kua pau; ko nga mea hou, kaore ano kia hua noa; no reira ka tahuri te tangata ki te kai i nga kai kino, i te aruhe, i te mamaku, i te whinau, i te tawa. Ko tetahi take tera i pa mai ai te mate toto; ko te timatanga he papuni no nga kai a te tangata ki roto ki a ia, e kore ia e haere ki te parae i nga ra katoa; muri iho i tena ka puta mai he toto anake. Na te kore tupato hoki o te tangata i pa mai ai te tini o nga mate.
I enei wa hoki ka pahemo ake nei, ka pa he pukupuku ki nga tangata maori, he tokomaha nga kotiro e noho ana ki te kura i Tipene i pangia e taua mate. Kapi tonu te tinana i te pukupuku, ka mea te rata, kaua e haereere ki waho; engari me noho ki te whare, me whakainu ki te rongoa hei whakaputa mo te werawera; Kihai i roa kua ora katoa ratou.
[Image of page 14]
I pa ano taua mate ki te kura a te Ahiwera i mua. I pera ano, kihai tetahi i mate. Engari kei nga kainga kaore i pai te tiaki i nga turoro, ka nui nga tangata i mate rawa.
Ko te take i hemo ai etahi, no te putanga ake o te werawera ka ngaoko te kiri; a, haere ana ki te kaukau, a pangia ana e te matao; no reira ka hoki te mate ki roto ano o te tinana o te tangata ngau ai; he nui te mamae me te wera hoki o te kiri, a hemo noa iho te tangata.
Ko te take i hemo ai etahi, i muri iho hoki o te pukupuku ka pa mai ano he rere ki te tangata; na, tahuri ana etahi tohunga maori ki te mahi rongoa wai rakau, whakahanumitia ana ki te waipiro, hei puru mo te rere; na, puru tonu iho. Na ka pupuhi te kōpu me te tinana katoa, a pakeke ana, na ka mate.
Me i waiho tonu hoki kia rere ana, e kore e roa kua pai, kua ora te tangata. E rua tekau pea nga tangata o Hauraki i penei, a hemo tonu iho.
E kore e tika te ki na te mate anake ratou i hemo ai; engari na te whakaaro kore o te tangata.
HE KORERO MO NGA TAMARIKI.
He korero tenei mo nga wahine whai tamariki kia tupu ora ai a ratou tamariki.
Ko te tino wa matemate hoki o nga tamariki maori kei te mahuetanga o te u a tae noa ki te 4 ki te 5 ranei o nga tau. Ko te take he whangainga ki nga kai kino; katahi ka timata te puku, te hore, te kōpu tetere, te kiri ka, he
[Image of page 15]
taimaha hoki no nga kai ki roto ki te kōpu o te tamaiti. Ki te nui hoki te waiu o te whaea, ki te mahi tonu hoki te whaea ki te horoi i te tinana o te tamaiti i nga ra katoa, ki te whakakakahu hoki ki nga kakahu ma, maroke nei hoki; e kore e ahua mate te tupu o te pēpi e whakangote ana ki te u.
Engari ki te roa te pepi e whakangote ana ki te u o te whaea, ara ki te rua tau, ka pa ano he mate ki te whaea me te tamaiti, kua kore hoki te kaha o te whaea, ko te pēpi hoki ka ahua mate. Ki ta te pakeha, kia tekau, kia tekau ma rua ranei nga marama o te tamaiti, ka whakarere ai te kai i te u; me pani te u ki tetahi mea kawa, matete, aha ranei, hei whakawehi i te tamaiti kia mahue ai te kai i te u. Ki ta nga pakeha hoki, ka puta nga niho pu o te tamaiti ka tika kia kai i nga kai maori; otiia kia nui te tupato o te whaea ki te whāngai i nga kai ngawari kei maro rawa ki roto ki te kōpu, a ka waiho hei huarahi mai mo te mate kohiakiko ki tana tamaiti; heoi ano nga kai pai ma te tamaiti; he ararutu, he heko, he paraoa, he taro me era atu kai ngawari e tika ana kia whāngaia ki te tamaiti.
Ka timata hoki te tamaiti te oma ka puta ona niho pu, katahi ka whāngaia e te Pakeha ki te hupa piiwhi, hipi, riwai, kia iti, me tapatapahi te piiwhi kia ririki rawa, ko nga riwai me penupenu kia pēpē. Me pehea hoki e tupu pai ai nga tamariki maori? Ka nui te mangere o nga mātua ki te mahi kai ma a ratou tamariki kia pai. E kore pea e tata ki nga tāone e kore ranei e taea te hoko i nga kai Pakeha. He ahakoa, tena ano nga kai e taea ana e nga tangata maori katoa; ko te tuatahi ko te waiu, ko te tuarua ko te paraoa; ma enei kai e rua e
[Image of page 16]
tupu pai ai nga tamariki. I mua ake nei he tini noa iho nga tangata maori e noho ana i nga taha katoa o East Cape, o Waiapu a tae noa ki Turanga puta noa mai ki Opotiki, ki hea, ki hea, i mohio ki te whakatētē kau. He nui te waiu o reira; he tokomaha nga tamariki o era whenua e tupu ora ana i taua wa; na te raruraru ki te whawhai, kua mutu pea te mahi pena. I mua ka nui te whakatupu witi a nga maori, ka nui ano hoki te mohio o nga wahine ki te pokepoke paraoa, ki te tunu taro; ki te pena ano inaianei, ka tupu pai nga tamariki maori katoa.
Ko tetahi mahi pai mo nga matua he whakatupu heihei, ka nui te pai o nga hēki (egg) hei kai ma nga tamariki,
Tenei ano tetahi take mate o nga tamariki, i te whanautanga, kaore te whaea e tupato ki te mahi i te pito o te tamaiti. Ko te mea tika, me whakakopakopa he pakaru kakahu maeneene nei ki runga ki te pito o te tamaiti kua oti te kokoti ka tatua ai kia mau, kei makere, kaua e hohorotia te tango engari kia mahu ra ano te tapahanga o te pito katahi ano ka whakarere i te takai tuatahi, ka takai ai ki te mea hou. Ki ta te pakeha nei, ka painainatia taua kakahu ki te taha o te ahi kia hahana, ara kia whero mangu nei i te kaha o te ahi, ka mutu ka whakapiri ano ki te pito o te tamaiti ka tātua ano. Ki nga wahine pakeha, e kore e hohoro te tango i taua mea i te pito o te tamaiti a ora noa te pito, kia 6 ranei nga wiki o te whanautanga katahi ka whakarere ai i te tātua. Ki te ahua pupuhi ano te pito o te tamaiti i te tangihanga, me tatua ano, ka nui te pai o te puru pounamu hei pēhi mo te pito, me poro kia rahirahi, ka takai ai ki te kareko, ka whakapiri ai ki runga ki te pito, ka tātua ai ano.
[Image of page 17]
Kua oti te whakaatu nga rongoa tika mo nga tamariki, otiia ki a matou e kore e tika te whāngai tonu i te rongoa ki nga tamariki e ahua mate ana. Ki te ahua kirikā te tamaiti whakamahanatia he wai ka riringi ai ki te tāpu ka tuku ai i te tamaiti ki roto; kia mutu ka takai ai ki nga kakahu maroke, kia puta ai te werawera o te kiri.
Ki te ahua pakeke te kōpu, me whakamahana he wai ka riringi ai he winika ki roto, ka tuku ai he pakaru kakahu ki roto, ka whakapiri ai ki te kōpu. Ki te ahua kino te tamaiti ki te kai, me rapu etahi atu kai pai mana; ki te kino ia ki te raihi, me ararutu, me paraoa kororirori ranei. Ki te mate te tamaiti i te kōripi, kohuatia maroketia he paraoa, kaua e meatia he wai, kia ahua whero te paraoa, muri iho ka kohua ai ki te wai kia pera me te ararutu.
Ki te mamae te uma i te rewharewha me whakapiri he matete, me mirimiri ranei he hinu poaka ki te wāhi e mamae ana; ki te kore e pai ki enei, katahi ka whāngai ki te rongoa.
KIA MAHARA KOUTOU KO TE RONGOA TIKA.
Mo te koripi . . . He Kata Roira.
Mo te kirikā . . . He Ipekakuana Waina.
Mo te tini o nga mate . . . He Rupapa. (Gregory's Powder. )
[Image of page 18]
HE TIKANGA MO NGA KAI.
Ko etahi kai pakeha e kore pea e mohio i nga tangata maori te tunu, engari ko etahi e taea ana te tunu. Ki ta nga Rata katoa e kore e ora te tangata i te kai riwai anake, engari me waiu, me taro, me hupa; koia hoki i tuhia ai ki tenei pukapuka te tikanga mo te hanga rewena hei pokepoke taro; kia tupato ki te hanga kia mama ai te taro.
Tenei ano te korero mo te hanga hupa kia reka ai. E mohio ana nga tangata i noho ki te kura i Tipene ki te hanga hupa, otiia he hoha pea no etahi ki te mahi, ka whaongia te pīwhi, te poaka ranei ki te kohua ka tahuna te ahi kia nui rawa, ka utaina te kohua ki te ahi, a ka waiho kia nui rawa te koropupu, no reira ka maro rawa te pīwhi, te poaka ranei, e kore e ngawari, he wai kau hoki te hupa, e kore e pai. Ki te kainga e te tangata ka taimaha ki roto i tona kōpu; ko te mea tika kia tapatapahia rawatia te pīwhi, te poaka ranei kia ririki, ka whawhao ai ki te kohua ka panga ai he tote, he aniana, (onion) he raihi, kia rua pune nui, ka riringi ai he wai kia ngaro nga kikokiko i te wai, ka whakatu ai ki te ahi ka taupoki ai i te kohua kia koropupu, ka whakaiti ai i te ahi kia ata koropupu te hupa; kia roa ai e tunu ana kia pai ai. Ki te pakeha ka nui te pai o te kareti, (carrot) o te tonape, (turnip) o te paukena ki roto ki te hupa.
He mea pai hoki kia whakatupuria enei kai ki roto ki te kāri a te tangata maori; te kareti, te tonape, te aniana, ma enei kai hoki ka tino pai ai te hupa.
[Image of page 19]
HE WHAKAATU TIKANGA TENEI MO TE POAKA TOTE WHAKAMAROKE.
BACON.
E rua nga pai o tenei mahi mo te tangata maori, ko tetahi ki te hokona nga taha e rua ki te Pakeha ka nui te utu mo taua kai (Bacon,) ki nga tāone. Ko tetahi, ma tenei hoki e whai mea ai hei hanga hupa.
E kore e tika kia totea te poaka whakamaroke i te raumati kei pirau, engari i te hotoke.
Me whiriwhiri i te poaka momona kia kotahi pea ona tau ka patu ai. Pai atu te poaka toa i te uha mo tenei mahi.
Whakatakotoria nga taha e rua o te poaka ki runga ki te tepu, ki nga pihi papa ranei kia pai hoki te kokoti atu i nga peke i nga huha; ka ata tango marie i nga wheua katoa, i te iwi tuara, i nga rara. Kia piri tonu te maripi ki nga wheua kokoti ai kei riro mai tetahi wahi o nga kikokiko i runga i nga wheua. Ki te kitea tetahi wāhi kua kino i te toto me kokoti atu; ka mutu ka pani ai ki te tote, kia kotahi panikena tote, kia kotahi pune tote pita (salt petre,) me tuki te tote pita kia pepe rawa, ka pani ai ki te poaka.
Kia toru nga ra e takoto ai nga taha, (kia rima nga ra ki te poaka nui) me muku atu te tote o te paninga tuatahi, kua kino hoki i te toto; muri iho ka pani ai ki te tote, me whakaranu kia kotahi pauna tote, kia kotahi pauna huka pakaka (brown sugar.) Kia kaha te pani i tenei ki te poaka i ia ra, i ia ra, kia ma ano ia nga ringaringa te horoi i te mea e pani ana.
[Image of page 20]
Heoi ano meatanga ki te tote; engari ko te mahi mo ia ra, mo ia ra, he mirimiri tonu i nga wahi katoa o aua taha e rua ki te tote ano i pania tuaruatia na ki runga, me te huri ano i to runga taha ki raro, i to raro taha hoki ki runga; me pena tonu te mahi i nga ra katoa, a toru noa nga wiki e pena ana ka whakairi ki te wahi auahi, me te ata titiro, me te hongi hoki. Ki te kitea he wahi pirau i muia e te ngaro ka tapahi atu.
Tenei ano te tikanga mo nga hams, ara mo nga peke mo nga huha.
Ringitia he wai ki te kohua ka hoatu ai kia toru nga pauna tote ki roto, ka whakatu ai ki te ahi kia nui te koropupu, ka taaki ai ki tahaki: kia matao ka maka atu ai i nga hams ki roto ki taua wai; a, toru noa nga wiki e takoto ana i roto i taua wai ka tango ai ki waho; ka hoatu kia kotahi kapunga tote, kia kotahi kapunga huka ka pani ai i ia ra i ai ra, a, whitu noa nga ra. Me tui he peeke mo tenei mo tenei o aua hams, kei tomo hoki te ngaro ki roto a ka ki i te iroiro kutukutu; ka mutu ka whakairi ki te wahi auahi, a, maroke noa.
Ko nga rara, me te iwi tuara, me tapatapahi ka pani ai ki te tote ka kohua ai hei hupa.
[Image of page 21]
SUGAR BEER 5 GALLONS.
Hoatu kia 6 karani wai ki roto ki te kohua, ka whakatu ai ki te ahi. (Ko te nui o te karani kotahi, e waru panikena wai.) Kia koropupu ka maka ai ki roto kia 3/4 pauna taimaha hapi (hops.) Kaua e tino pauna rawa kei kawa te pia.
Waiho kia koropupu tahi ana te wai me nga hops; kia puta hoki te kaha o nga hops ki waho; muri iho ka tatari, ka riringi atu ai kia 6 pauna huka pākākā (brown sugar) ki roto ano ki taua kohua, ka korori ai; ka mutu te korori, ka riringi ki roto ki te kaho e rite ana te nui ki nga karani kua kohuatia. Na ko te toenga me riringi ki roto ki etahi pounamu.
Me waiho ano te kowhao o te pangu o waenganui o te kaho kia puare ana; hei putanga ake mo te huka mo te paru hoki o roto o te pia. Kia matao ka riringi atu ai kia kotahi panikena rewena, (yeast) ki roto ano ki taua kaho.
Ki te puta ake te huka i te kowhao i whakapuaretia, me koko ake ki te pune ka hoatu ki roto ki tetahi rihi, aha ranei. Ka mutu te koko ake i te huka, me riringi te wahi i ringitia ki roto ki nga pounamu hei whakaki ake ano mo te kāho.
Me pena tonu te mahi i nga ra katoa, a kia 7 nga ra, kua pai te pia. Katahi ano ka puru i te pangu kia mau rawa; ka wiri ai he kowhao iti ki tetahi pito, ka kuhu ai i te korere mai mo te pia ki roto ki taua kowhao. Ki te mea te
[Image of page 22]
tangata kia 10 karani pia, me kohua kia 11 karani wai, kia 1 1/2 pauna hops, muri iho ka tatari, ka mutu te tatari, ka riringi ki roto ano ki taua kohua kia 11 pauna huka, kia rua panikena rewena (yeast.)
MO TE HANGA REWENA.
YEAST.
Kia toru kia wha ranei nga riwai rarahi, kohuatia kia maoa, ka tuki ai kia pēpē, kia kotahi pune nui paraoa, ka kororitia enei ki roto ki te panikena nui, aha ranei; me te wai mahana ano. Ka oti, me riringi ki roto ki nga pounamu. Kaua e u rawa te pangu ka whakatu ki te taha o te ahi.
Kia ahua kake te rewena ka pokepoke ai i te paraoa.
Tenei ano tetahi tikanga mo te hanga rewena. Kia oti te pokepoke o te paraoa katahi ka tapahi i tetahi wahi iti. Ka tuku ki te rihi me te paraoa maroke. Ki te mea te tangata kia hangā ano he taro, katahi ia ka riringi i te wai mahana, i te huka, ki taua mea kawa i waiho, ka tuku ki te taha o te ahi kia kake ai, ka riringi ki te pounamu.
Tera ano tetahi mea e tere ai te kake ake o te rewena, ko te huka o te pia i koropupu ake i roto i te kāho. Kaua e maumauria taua huka engari me riringi ki roto ki nga pounamu; hei te hanganga o te rewena ka riringi mai ai kia kotahi panikena o taua huka pia ki roto ki te rewena kia hohoro ai te pupuhi ake o te rewena.
[Image of page 23]
MO TE HANGA PATA.
(BUTTER.)
Kua mohio etahi tangata Maori ki te hanga pata. Ka ringihia e ratou te waiu i nga ahiahi ki roto ki te rihi nui tini (tin) ranei, aha ranei, Hei nga ata ka koko ai i te kirimi (Cream) ka tuku ki tetahi atu rihi, panikena nui ranei, ko te kirimi anake ta ratou e koko ai; ka nui te Cream katahi ka riringi ki roto ki te pounamu waha nui, ka puru kia mau te pangu. Ka ruiruia kia whai pata ai. Ekore e roa ko te nuinga kua pata, ko te waiu e toe ana, hei kai tena ma nga poaka. Ko tetahi tikanga tenei ma te tangata maori, me riringi te Cream ki roto ki te rihi hohonu, me patupatu tonu ki te pune rakau, kia whai pata ai.
Ki nga Pakeha ka hokona he pouaka rakau hei hanga pata, ko te ingoa o taua pouaka he Churn. Ka nui ta ratou tupato ki te horoi tonu i te Churn, i nga rihi, ki te wai wera, ki te wai matao, kei piro te Churn, kei kino te pata.
Ka kore e pai te tangata ki te hanga pata, me whakatētē i nga kau ko te waiu hei whangai i nga pepi, hei kinaki ti, hei kinaki raihi, hei kinaki paraoa kororirori. Ka nui te pai o te paraoa kororirori ki te miraka, ki te pai hoki te tunu. Me whakakoropupu te waiu ki mua, ko te paraoa me kororirori ki roto ki te panikena kia makū katoa i te wai, katahi ka riringi ki roto ki te waiu e koropupu ana, me kororirori ano: kia iti te ahi kei wera te kai.
[Image of page 24]
[Page 24 is blank]
[Image of page 25]
[Page 25 is blank]
[Image of page 26]
[Page 26 is blank]
