1854 - Grey, George. Ko nga Mahinga a nga Tupuna Maori - WAHI.--I, p 1-104

[Image of page 1]

WAHI.--I.

[Image of page 2]

[Page 2 is blank]

[Image of page 3]

KO NGA TAMA A RANGI.

KOTAHI ano te tupuna o te tangata maori, ko Rangi-nui e tu nei, ko Papa-tu-a-nuku e takoto nei. Ki nga tangata maori, na Rangi raua ko Papa nga take o mua, ina hoki, i pouri tonu te Rangi me te whenua i mua, ko Rangi raua ko Papa, e pipiri tonu ana kaore ano i wehea noatia, a e rapu noa ana, ana tamariki i te ahuatanga o te po o te ao, e whakaaro ana ratou kua maha nga tangata, kua tini, a kaore ano i marama noa e pouri tonu ana. No reira enei kupu, i a Po, i te Po-tuatahi, tae noa ki te Po-tua-ngahuru, ki te rau, ki te mano, koia tenei kaore ano hoki i whai ao noa, e pouri ana ano ki te Maori.

Ka whakaaro nga tama a Rangi raua ko Papa. "Tena tatou ka rapu tikanga mo Rangi raua ko Papa, kia patua ranei, kia wehea ranei," ka mea mai a Tu-matauenga, "Ae, tatou ka patu i a raua."

Ka mea atu a Tane-mahuta,

"Kauaka, e ngari me wehewehe raua, ki runga tetehi, ki raro tetehi, kia kotahi hei tangata ke ki a tatou, kia kotahi hei matua ki a tatou."

Ka whakaae ratou tahi, ka tino aroha ano tetehi o ratou ko Tawhiri-ma-tea, ki te mea i wehea ai raua, tokorima i pai kia wehea, tokotahi i aroha.

Koia enei kupu,

"Te Po, te Po, te Ao, te Ao, te kimihanga, te hahaunga, i te Kore, i te Kore."

Ko ta ratou rapunga whakaaro hoki mo o ratou matua kia tupu ai te tangata.

Na ko enei kupu,

"Ko te nuinga, ko te roanga.'

Ko te nuinga ake o a ratou whakaaro patu i o

[Image of page 4]

ratou matua, kia ora ai te tangata, koia tenei a ratou tikanga.

Na whakatika ana a Rongo-mata-ne ki te wehewehe i a raua, kore ake i mawehe. Ka, ka whakatika ko Tangaroa ki te 'wehewehe, a kore ake i mawehe. Ka, ka whakatika ko Haumia-tiketike, pena tonu. Na, ka whakatika ko Tu-matauenga, pena tonu. Na ka tahi ano ka whakatika ko Ta-ne-mahuta, ka whawhai, kihai rawa i taea e ona ringaringa, na, ka tahi ka panga tonu upoko ki raro, ko ona waewae ki runga, na, ka tahi ka mawehe a Rangi raua ko Papa, aue noa ana, "Hei aha i kohurutia ai, mo te aha tenei hara i patua ai maua, i wehea ai," hei aha ma Ta-ne-mahuta, aua tonu iho tetehi, aua tonu ake tetehi, koia nga pepeha nei.

"Na Ta-ne i toko, ka mawehe Rangi raua ko Papa, nana i tauwehea ai, ka heuea te Po, ka heuea te Ao."

Mawehe kau ano koa, e hara katahi ano ka kitea te tini tangata, e huna nei ki roto i te areareanga o nga poho o Rangi raua ko Papa.

Ka tupu te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea kia tahuri mai ia ki te whawhai ki ona tuakana, mo te wehewehenga i o ratou matua, ta te mea kaore ia i whakaae kia wehea raua te wahine i te tane, i nga tamariki; ko nga tuakana anake i whakaae kia wehea, a kia kotahi e waiho hei matua ki a ratou, ko Papa-tu-a-nuku anake.

Ka tupu hoki te whakaaro i a Tawhiri-ma-tea, kei tupu te pai, tona whakatikanga ake kei te whai ano i tona matua, ana piri ana mai i te ateatenga o Rangi-nui, ka tae atu ki reira, ka tahi ka whakaarohia nuitia e raua tahi, ka tupu te whakaaro i a Rangi-nui me te whakarongo atu a Tawhiri-ma-tea, a ka mohio atu, ka tahi ka whakatupuria nga uri o Tawhiri-ma-tea, a ka nui haere; ka tonoa tetehi ki te hau-a-uru, tetehi ki te tonga, tetehi ki te marangai, tetehi ki te tua-raki, otira ko o ratou ingoa tonu era ko ana tamariki.

Katahi ka tonoa ko te Apu-hau, ko te Apu-matangi,

[Image of page 5]

ko Ao-nui, ko Ao-roa, ko Ao-pouri, ko Ao-potango, ko Ao-whetuma, ko Ao-whekere, ko Ao-kahiwahiwa, ko Ao-kanapanapa, ko Ao-pakakina, ko Ao-pakarea, ko Ao-takawe, ko Tawhirimatea. Te tino putanga, ko ia ano, anana, tutu ana te heihei, pa ka pa tona waha ki a Ta-ne-mahuta e tu tonu ana, ana whatiia porotia i waenga nui, anana, whati poro, tana hinganga ki raro me nga manga ana takoto ana ki te whenua, anana ma te huhu, ma te popo, ma te hanehane.

Tana whiunga ki te wai, anana, ko Tu-pari-maewaewa, ko Uru-tira, anana ka whati haere Tangaroa ki te wai, otira i matua whakawawa ano nga uri o Tangaroa, na Tangaroa tonu hoki ko Punga, na Punga, tokorua o ana, ko Ika-tere ko Tu-te-wehiwehi, ko tetehi ingoa ona ko Tu-te-wanawana, e rua ona ingoa.

I te whatinga o Tangaroa ki te wai no reira aua tangata i totohe ai, tatou ki uta, tatou ki te wai, te rongo etehi, te rongo etehi, wehea ake etehi, he hapu ano, he hapu ano, ko te hapu i a Tu-te-wanawana i noho i uta, ko te hapu i a Punga, i haere ki te wai, ko nga wehewehenga a Tawhiri-ma-tea.

No reira enei pepeha

"Taua ki uta, taua ki te wai."

I ki atu hoki a Ika-tere ki a Tu-te wanawana

'Taua ki te Wai,

Mea mai ana a Tu.'

'Anana taua ki uta,

Ka mea mai ano a Ika'

'Haere hoki ra koe ki uta, whakaahua koe ki te ahi rarauhe,

Ka mea atu hoki a Tu' ki a Ika'

'Haere koe ki te wai, whakairihia ki runga ki te rourou kai maoa, a haere au i uta, ko Tu-te-wehi-wehi, ko Tu-te-wanawana,'

Ka tahi te rua ona ingoa ka huaina.

He oi wehea ake era tokorua, marara ana, ki te wai, ki uta.

No reira, ka mau tonu he pakanga a Tangaroa ki a

[Image of page 6]

Tane, a Tane hoki ki a Tangaroa, mo te omanga o nga tamariki a Tangaroa ki uta.

Ka mate nga tamariki a Tangaroa i a Tane, ara, i nga waka, i nga kupenga, i nga tara, i nga matau, ka pau hoki i a Tangaroa nga tamariki a Tane, ka ngaromia nga waka i te moana e te ngaru, ka horomia hoki nga whenua, nga rakau nga whare e te waipuke, ka kai tonu nei hoki te wai i te whenua, ara, i a Papa-tu-a-Nuku, kia riro ai hoki nga rakau kaha i a ia ki waho i te moana, kia maroro katoa ai hoki te whenua a Tane i a ia, nokonei hoki a te tangata karakia.

Te whakatikanga o Tawhiri-ma-tea ki a Rongo-ma-tane, raua ko Haumia-tiketike, e hara hopukanga ake a Papa, e hara kua ngaro era tokorua, ka huna, ngaro noa i tana hunanga, ana rapu kau ana a Tawhiri-ma-tea, kua huna e Papa ana tamariki.

Ka tahi ka taia e Tawhiri' ki a Tu-mata-uenga, ho atu rawa ana riri, ho atu rawa te ngaueue, te aha, hei ahatanga ma Tu', ana ko ia anake te tamaiti, o taua hunga i whakawawa nei kia patua o ratou matua, ko ia anake i toa ki te whawhai, ko ana tuakana i papa noa i te ngaunga a Tawhiri' ratou ko ana tama; whatiwhati rawa a Tane' poro pu, ko Tangaroa i oma ki uta etehi, ki te wai etehi; ko Rongo', ko Haumia-tiketike i oma ki te whenua, ko Tu-mata-uenga i tu tonu i te ateatenga o tona whaea o Papa-tu-a-nuku. Na ka mariri nei te ngakau o Rangi' raua ko Tawhiri.'

Taria nei he mate e pa mai ki a Tu', no te tupunga o nga tamariki a Taranga raua ko Makea-tu-tara; ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o-Taranga, ko te tangata tera nana i

[Image of page 7]

tinihanga a Hine-nui-te-po no reira i mate ai te tangata, mei kore te tinihangatia e Maui-tikitiki, e kore e mate, penei ka ora tonu te tangata, ake, ake, ake, na Maui-potiki i tinihanga ki a Hine-nui-te-po, i pa mai ai he mate ki nga tangata o te ao, paku ki runga, paku ki raro.

Katahi ka rapu a Tu' i tetehi whakaaro mana kia tahuri ia ki te patu i ona tuakana, no te kaha-koretanga ki te rapunga utu a Tawhiri' mo ana matua, a ko ia anake i toa ki te whawhai. A whakaaro ana Tu-mata-uenga i ngoikore ona tua-kana, ko ia anake i maia, ka rapu ano i te whakaaro mo Ta-ne-mahuta no te mea kahore i hoki mai hei hoa mona, ka mahara ia kua whai uri ia, a ka nui haere, ka whakatupu kino mai ki a ia; ka mahi ia i te whanake, kei te whakakopeti mai, ka taia he mahanga, ka oti kei te tahere, kei te whakairi, e hara papa noa, kihai i rere, kihai i aha.

Kei te rapu hoki ia i nga uri o Tangaroa, a ka kitea atu ki te whakamarara, ara ki te tere: kei te tapahi i te harakeke, kei te ta kupenga, kei te hao, ana pae ana ki uta.

Muri mai ano kei te rapu i a Rongo' raua ko Haumia', e hara ka kitea ki nga makawe, ka taraia he kaheru, ka ranga he kete, ka koia ki te whenua pae ake ki runga a Rongo' raua ko Haumia' maroke ake i te ra.

Na reira i kainga katoatia ai e Tu-mata-uenga ona tuakana, a pau ake te kai e ia hei utu mo ta ratou tukunga i a ia ki te whawhai ki a Tawhiri' raua ko Rangi, a mate katoa, ko ia anake te tangata i toa ki te whawhai.

Ka mate ona teina i a ia ka tahi ka wehewehea ona ingoa; ko Tu-ka-riri, ko Tu-ka-nguha, ko Tu-kai-taua, ko Tu-whakaheke-tangata, ko Tu-mata-wha-iti, ko Tu-mata-uenga; i whakaritea tonutia ona ingoa ki a ratou ko ana tuakana; a tokowha ona hoa i kainga katoatia e ia, ko tahi i tapu ko Tawhiri' ko tona whakapakanga i waiho tonu hei hoa whawhai mona, i rite ano ki tana riri ta tona teina riri.

[Image of page 8]

Ko te maoritanga o nga ingoa o enei tamariki a Rangi' raua ko Papa': Ko Tangaroa he ika: ko Rongo-ma-tane ko te kumara; ko Haumia-tikitiki, ko te aruhe; ko Ta-ne-mahuta, ko te rakau, ko te manu; ko Tawhiri-ma-tea, ko te hau; ko Tu-mata-uenga, ko te tangata.

I whakanoaia ai ona tuakana tokowha e Tu-mata-uenga, no reira ka wehewehea e ia ana karakia. He karakia ano mo Ta-ne-mahuta, mo Tangaroa ano tona; mo Rongo-matane ano tona; mo Haumia' ano tona, ko te wahi i rapu ai ia i nga karakia nei, kia whakahokia iho ona tuakana, hei kai mana. He karakia ano hoki mo Tawhiri-ma-tea, he tua mo te rangi, he karakia ano mo Papa-tu-a-Nuku, kia noa katoa ai i a ia ratou, no reira i rapua ai e ia he tikanga karakia mana, otira na te atua ano ia i whakaako i mohio ai.

He maha nga karakia mo Tu-mata-uenga he pana tamarika, karakia mo nga kai, karakia mo nga taonga, karakia mahaki, karakia mo nga wairua, he aha, he aha.

Ko reira ano i ngaro ai tetehi wahi o te whenua, no te putanga mai o te riri a Tawhiri-ma-tea, i whawhai mai ra ki ona tuakana, a ngaro ana te nuinga o Papa-tu-a-Nuku; ko nga ingoa o aua tangata tupuna nei nana i whakangaro te whenua, koia tenei ko Ua-nui, ko Ua-roa, ko Ua-whatu, ko Ua-nganga, a raua nei tama ko Hau-maringi, ko Hau-marotoroto, ko Tomai-rangi, a ngaro katoa te nuinga o te whenua i te wai, wahi iti hoki, te wahi i maroke.

I reira ka nui haere te maramatanga, katahi ka nui haere nga tangata i huna nei e Rangi raua ko Papa, ko te tupuranga tangata, ko Tu-mata-uenga ratou ko ana tuakana, ko era ano i a Po, i a Ao, i a te Kore, i a te Kimihanga, i a Runuku ma, puta noa mai ki a Ngainui ma, ki a Whiro-te-tupua ma, a ki a Tiki-tawhito-ariki ma hoki. A ka tupu nei nga uri o Tu-mata-uenga, a nui haere, nui haere, ka tae ki te whakatupuranga i a Maui-taha ratou ko ana teina ko Maui-

[Image of page 9]

roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ko Maui-tikitiki-o-Taranga.

I naianei, kei te noho ke a Rangi i tana Wahine, i a Papa-tu-a-Nuku, a kei te mihi tonu te aroha a te Wahine ki tana tane, ko ia te kohu o nga maunga e rere na ki runga, ka ringitia hoki nga roimata e Rangi ki runga ki a Papa-tu-a-Nuku, ko ia te hauku.

[Image of page 10]

MAUI.

NA ka ui atu a Maui ki a ana tuakana, ki te wahi i noho ai to ratou matua tane, matua wahine, kia whakaaturia atu ki a ia, a kia haere atu ia ki te rapu i taua wahi e noho nei raua, ka mea atu ratou ki a ia.

'Aua hoki! nowhea matou e kite, kei runga ranei, kei raro ranei, kei tawhiti atu ranei i a tatou.'

Ka mea atu ia; "Maku e rapu, ka kitea; ka mea atu nga hoa, He aha koe to matou whakapakanga i kite ai, he aha matou o matamua i kore ai e mohio ki tona wahi e ngaro nei, kua kite ra hoki koe, muri iho i tau whakakitenga mai ki a matou, ko to tatou whaea, a i te po i moe tahi ai tatou, ao rawa ake te ata, ko tatou anake e moe ana i te whare, a e pena tonu ana ia po, ia po, a nohea i matauria, ka mea atu ia, A hei konei whakarongo ake ai."

Ta te mea, kua kitea ake e ia i muri iho o tona kitenga e tona whaea, e ona whanaunga, me ona tuakana, i a ratou e haka ana, ka haka nei, ka noho kei nga tuara a Maui-potiki, ka tatau mai to ratou whaea i ana tama, ka mea, "Ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho. Ha! nowhea to koutou toko-rima, ka mea atu a Maui-potiki, Nau ano au, ka tatau ano te ruahine ra, Ana, toko-wha ano koutou, ka tahi hoki au ka kite i a koe," he oi, he roa nga kupu totohe a raua i roto i te kapa o ta ratou haka.

Ka puta mai te kupu a taua Wahine, "Haere atu koe i roto i tenei whare, e hara koe i te potiki naku, na te tangata ke koe. Ka tahi ka mea atu te Maui raka, Ae, me haere ke atu au, e ngari he tamaiti au na te tangata ke, e ki ana ra pea au nei, nau ano au, ina hoki i whanau ano au i te taha o te akau, a i whiua atu au e

[Image of page 11]

koe, ki te hukahuka o te tai, a he mea takai a hau e koe ki roto ki tou tikitiki, a he mea apoapo a hau e te rimu, takai atu, takai mai, a, na te apu-hau, na te apu-matangi au i whakahoki mai, ki uta nei, a takaia ana au e nga tawhaowhao o te akau roa, a tau mai ana te tini o te ngaro, ki te karamuimui i a au, me nga manu hoki, ka puta mai hoki toku tupuna, a Tama-nui-ki-te-Rangi, ka kitea ki te ngaro, me nga manu, e karamui' ana i runga i nga tawhaowhao, ka rere mai taua tupuna nei, ka heua ake, ara! he tangata, ka tahi au ka tangohia ake."

"Ka kawea atu au e ia ki roto ki te whare, he mea whakairi ki runga noi ai, kia ngaua ake e te auahi e te mahana, a ora noa ake au i te mahi atawhai, a taua tupuna nei, a rongo ana au i te rongo haka o tenei whare, haere mai nei, otira i roto ano au i tou puku, ka rongo au i nga ingoa o aua matamua e tauria ana e koe o ratou ingoa, a tae noa ki tenei po, ka rongo tonu au ki a koe e whakahua ana i o ratou ingoa, koia a hau ka mea atu nei ki o koutou ingoa, ko Maui-taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, ana ko a hau, ko Maui-potiki a hau e noho atu nei."

Ka tahi tona whaea ka karanga atu ki a Maui-potiki, "Ko koe ano taku whakamutunga, me te ruahinetanga o taku tinana, a ka mea atu nei a hau ki a koe, ko Maui-tikitiki-o-Taranga," taua maia.

A, i muri iho i taua tautohetanga, ka mea mai a Taranga ki tana muringa, "Haere mai koe kia moemoe-tahi i roto i to whawharua, a kia hongi atu au, kia hongi mai koe, ka peke atu ia, kei te moetahi. Ara hoki ko ana matamua, kei te korerorero ki a ratou ano. Ha! ko tatou ko te mea i ata tirohia iho e ia te ata whanautanga, me te ata takotoranga ki runga ki te takapau-hora-nui, he aha ra te moetahi ai ki a ia, i te itinga, i awhitia ai e ia, pakeke rawa ake, te moetahi, te aha; tena ko tenei whakatahe, ko wai tatou ka ata kite atu, na te rimu tana i awhina, na wai ranei, na te tangata noa atu ranei tana tamaiti, ka anga ia ka moe-

[Image of page 12]

tahi, na wai koa hoki te whakatahe i ki, a ka whiua atu ki te wai, e hoki mai hoki hei tangata ora ki te ao marama; tena ko tenei koroke, kua mea nei ia, hei tangata ki a tatou;"

Ka mea atu nga toko-rua ki era atu toko-rua atu, "He aha koa ua ana te waiho ai hei hoa aroha mo tatou, i nga ra o te pai, hei pai, i nga ra o te kino, hei kino, ana e ngari e te whanau, he awhina tangata anake te rangatiratanga o tenei mea o te tangata, he mahi kai, he tangohanga, he aha, he aha, kia tipu ai te pai, kei pera tatou me nga tama a Rangi-nui raua ko Papa-tu-a-Nuku, tahuri ake ano, kei te whakaaro patu i o tatou tupuna, ae katoa ana ratou toko-wha, he wahi iti te kupu a Tawhiri-ma-tea i aroha ki o ratou matua, ko te nuinga, i whakaae tahi ratou ki te patu, a muri iho, ka kite ia, kua tawhiti ke te tane, i te Wahine, ana, ka tango mahara ia, ka whawhai mai ki ona tuakana. Na reira hoki a Tu-mata-uenga ka tahuri atu ki te whawhai ki ona tuakana, me ona matua, a e mau nei ano tona whawhai ki ona whanaunga; waihoki ko tatou, kaua e whakatupu wehewehe i roto i a tatou, kei tahuri ake aua whakaaro kino, e patu ana i a tatou, a pena iho me nga tama, a Rangi-nui raua, ko Papa', ka mea atu etehi, Ae, e o maua matamua, ka tika, a me mutu i konei,"

Po iho ano, ao ake ano te ra, kua whakatika a Taranga, kua ngaro whakarere i te whare i ana tamariki, oho rawa ake nga tama, tirotiro kau ana, ka mohio nga matamua, ka pouri tonu taua tamaiti muringa, e hua ana e ngaro nei, kei te mahi kai pea, kaore, kei te tahuti noa atu. Po iho ano, ka puta mai ano to ratou whaea, kei te haka ano nga tama, mutu kau ano, kua mea mai ano ki tana muringa, haere mai ano taua ki konei moe ai, a moe ana, a ao rawa ake, kua ngaro ano, ka tahi ia ka tupato ki te mahi maminga tonu a taua Wahine, ia po, ia po, a tae noa ki tetehi atu po, ka moe tahi ano raua ko tona whaea, me te tokomaha ano hoki e moe ana. Tango-

[Image of page 13]

hanga e te tama, e hara kua riro te tu, me te maro-whaiapu, e hara kua ngaro, tangohanga atu, kei te purupuru i te matapihi, i te whatitoka, kei puta mai hoki te haeata o te awatea ki roto i te whare, kei hohoro te whakatika o taua wahine i te pouritanga o te po, no reira i tupato ai tena ngakau. Nawai i po, i po, a ka marama, ka kitea te turi o te tangata, ka rere te ra, ka morunga noa atu, ka tahi te wahine ra ka mahara. Ha! he po ke hoki tenei ina hoki te roa, ka mutu, kei te moe ano, oho ake, kei te rapu ano tona whakaaro, te kitea koki te maramatanga mai o waho, i te mea kua oti rawa te purupuru te whare.

Ka tahi ia ka maranga ake, anana--kua noho tahanga ia, ka rapurapu noa ia i tetehi maro, me tetehi tu mona, nowhea hoki i kitea, ka tahi ia ka rere atu ki te kukume mai i nga puru o te pihanga, o te whatitoka, kukume rawa mai, anana--kua tikokekoke noa ake te ra o waho. Ka tahi ka rawhia reretia te karukaru puru o tana whare hei paki putanga mona, e hara kua puta kei waho, e aue haere ana mo te kohurutanga e ana tamariki.

Ka pahure atu ki waho to ratou whaea, ka maranga ake taua nauhea ra, ka titiro atu i te haeatatanga o te whatitoka, titiro rawa atu, ka tango ki te pu wiwi, ka rere iho taua wahine nei ki roto ki te koruarua, akina iho hoki taua pu wiwi nei, ana me te poko.

Ka tahi ka puta atu taua maia nei a Maui-potiki, kukume rawa ake, e puare katoa ana a roto, puta noa ki raro.

Ka tahi ia ka hoki mai ki te whare, ka mea ki ona tuakana e moe ana, "E hoa ma, e oho, kati te moe, maranga, ka waiho tonu tatou hei tinihangatanga ma to tatou whaea, ka tahi ano ka maranga ake ona hoa, anana--kua paratu noa atu te ra, ka ui atu ano taua nauhea nei ki ona tuakana, Kei whea te wahi i to tatou matua tane, matua wahine? ka mea mai ratou, Aua hoki, kaore ano matou i kite noa, ahakoa, ko Maui-

[Image of page 14]

taha, ko Maui-roto, ko Maui-pae, ko Maui-waho, kaore noa iho i te kite, a hei a koe ranei ka kitea ai taua wahi e rapua na e koe, hei aha mau tena, e kore koe e noho marire tatou, hei matua tane aha, hei matua wahine aha, nana koia tatou i whangai ki te kai, a kaumatua noa nei. Hua atu, ko te Rangi to tatou matua, nana hoki i ho mai i ana uri, i a Hau-whenua, i a Hau-maringiringi, i a Hau-marotoroto, i a Toua-rangi, i a Tomairangi, nana i ho mai i ena tangata hei atawhai i a matou nei kai, na Papa-tu-a-Nuku i whakatupu ake ana purapura, hei oranga mo ana uri i tenei ao tu-roa."

A ka mea atu ano a Maui-potiki, "E tika ana ano ena kupu, e ngari ki a au, me he mea ko a hau hoki koutou, ko ta te hukahuka o te tai, ko tana i whakatupu, i whangai mai, te pena na te whakaaro, e ngari ki a au, ma koutou e tino rapu te wahi i kai ai koutou i tona u, a no te mahuetanga o te wai u, ka tahi ena kai ka kainga e koutou."

Tena ko tenei e te whanau, kaore au i kai i te wai u, i te kai hoki, a e aroha ana au ki a ia, he oi ano te mea e aroha nei au, ko taku nohoanga i roto i tona kupu, koia au ka mea nei, kia kite au i te wahi e noho nei raua. A ka miharo ona tuakana ki to ratou teina.

Ka mutu te miharo a ona hoa ki a ia, ka tonoa atu ia kia haere atu kia rapu i a raua, katahi ia ka haere atu, kua oti noa ake ra hoki i a ia tana mahi matamua te whakarite e ia, i muri iho i tana whakakitenga ki ona whanaunga, i te whare haka, kua oti ake ia te whaka-ahua ki te ahua o nga manu, o ia manu, o ia manu, o ia manu o te ao, a kaore tetehi ahua ona i paingia e ona tuakana, i tana whakakitenga ki a ratou, he muringa, tona whakaahuatanga ki te ahua o te kukupa, kei te ahua o te kukupa, ka tahi ona tuakana ka mea atu, e tama e; ka tahi koe ka tino pai, pai rawa, pai rawa atu koe, i o te tuatahi ritenga kua mahue atu ra.

[Image of page 15]

Ko te wahi koa i pai ai ia, no te maro-whaiapu, me te tu o tona whaea i wetekia ra e ia, a ko taua maro ano te mea e ma tonu i tona uma na, a he maro-waero hoki. A ko tona tu ano te wahi e pango tonu na i tona kaki. I mua tenei mahi ana, a i tona rapunga nei ano kia kite i ona matua, ka haere hoki ia ki te whakarite i a ia ki te ahua o te kukupa, a rite ana--ki to mua ahua, ka kite hoki ona hoa, ka mea atu, e tama e! ka pai koe. Kei tona nohoanga hoki i runga i te manga o te rakau, anana,--te ngaoko, te aha, ko te tumu kau ano ki a ia, koia hoki nga whakatauki nei. "He kukupa pae tahi."

A ao kau ano te ra, ka tahi ia ka mea iho ki ona tuakana, "Hei konei noho ake ai, whakarongo ake ai ki toku ngaromanga nei, he nui no te aroha koia ka rapua nei, a whakarongo ake, i tika pea aku mahi i kitea nei e koutou?"

"Waihoki ko te ahua o te manu, e kore e taea e te tangata kahakore, tena ko ahau ko to koutou mutunga, kua taea katoatia, a ka tahi nei pea ahau ka rehea, kei tenei haerenga ki tera wahi, ka mea atu ona tuakana, he haere whawhai koia tau, hua atu, he rapu tau kia kitea te mea e aroha nei tatou, a ka kitea, noho ana, ka ngarongaro te aroha, hoki ana mai, hoki atu, hoki mai,"

Ka mea atu ia, "Koia kau ano te take i haere ai au, a hei toku taenga atu pea ki reira, ka kite atu pea au i o reira pai, a ka pai; i o reira kino, ka kino atu. Ka mea mai ratou, ae, e tika ana ua au haere ano i runga i ou mohiotanga, ka tahi te tangata ra ka haere ano ki te ngahere, ana tona putanga mai, ana me te tino kukupa, hinga noa ake ano ona tuakana, hore he ngoi, hore he aha. Te tino whakatikanga, ka tae kei te rua i rere iho ra tona whaea, tangohia ake te pu wiwi, e hara kua ngaro kei roto, akina iho hoki kua ngaro ano. Te tino rerenga, e rua ano titahatanga, e hara kua tatu kei raro e rere ana, titahatia atu, titahatia mai, e hara kua ronaki te rere.

[Image of page 16]

Kai tahi ka kitea atu te rangapu tangata nei e taka ana mai i raro i nga rakau, ko te ingoa, o aua rakau, he manapau, ka tahi ka rere atu, noho ana i runga i te tihi o taua rakau, e nohoia ake ra e taua rangapu, e hara kua kite tonu iho i tona matua wahine, e takoto tahi ana raua ko tana tane, ka mahara ia, e ko aku matua tonu enei, e noho ake nei, a ka tino rongo ia i o raua ingoa e whakahuatia ake ana e nga hoa noho tahi, ka tahi ia ka neke tata iho ki raro iho, ka tango ia ki tetehi hua o taua rakau, ka panga iho, e hara pa tonu ki te rae o tona matua tane, ka mea etehi, "He manu pea, ka mea taua tangata ra, e hara he mea makere noa iho, ka tango ano taua kukupa ra i te hua-rakau, ana pa tonu ki tetehi, mamae rawa, ka tahi ka tino aue raua, ka whakatika katoa ki te titiro, a ra, e noho iho ana, otira, i rangona ki te tumu i tino kitea ai. Ka tango katoa te iti te rahi ki te kohatu, hei kuru i a ia, a roa noa atu ratou, e epaepa ana i a ia, kihai hoki i pa, ka tahi tona papa ka whakatau epa ake, ehara kua pa."

Otira, nana ano i mea kia pa ia, i te kohatu a tona papa, mei waiho tonu, nohea e pa atawhaia ki tona peke maui, e hara taka ana ki raro takoto ai, te whakatikanga atu o nga tangata ki te tango mai, anana, kua whakatangata taua manu.

Ana ka wehi taua iwi ki ona kanohi, ano i taia ki te takou te whero, ka mea ratou, "Koia ano i roa ai te nohoanga iho, me he manu, kua rere noa atu, kaore he tangata ano," ka mea etehi, he atua koa, ina te ahua kaore ano i kitea tenei ahua, i muri iho i te wehenga o Rangi raua, Ko Papa-tu-a-Nuku, ka tahi ka mea atu a Taranga, ko-tahi rawa te mea i kitea e au, ia po, ia po, i au e haere nei kia kite i aku tamariki, ka kite hoki au i te penei, Otira, tera atu i tenei, ina hoki, whakarongo mai, i taku haerenga i te taha o te akau i whanau au i tetehi tamaiti aku, a takaia ana ki roto ki toku tikitiki, a whiua ana e a hau ki roto ki te hukahuka o te tai, a i muri iho, ka kitea e tona tipuna, e

[Image of page 17]

Tama-nui-ki-te-Rangi, a pena tonu me nga kupu a Maui-potiki i korero ra ki a ratou, i a ia ai i roto i te whare ona tuakana, me to ratou whaea, ka mutu te korero a Taranga ki a ratou ko tana tane.

Ka tahi ka mea atu ki a Maui e noho ra, Nohea koia koe? no te uru? no te raki? Kao! no te marangai? Kao! ati no te hau tonga? Kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri? Ka tahi ka hamumu atu te waha, Ae, E! ko taku potiki te tangata nei. Ka mea mai ano te kuia ra, ko Maui-taha koe? Kao, ati ko Maui-tikitiki koe a Taranga? Ae, E! ko taku potiki tenei tangata. Na te apu-hau, na te apu-matangi, na Tupari--mae-waewa, nana i ahu mai, ka ki ia, he tangata, haere mai e tama e! kakea ake te taupu o te whare o to tupuna o Hine-nui-te-po.

Ka tahi te tangata ra ka kawea ki te wai, e tona papa, ka tohia, ka mutu, ka whangaia te hau mo ana mahi. Pawera tonu tana papa a Makea-tutara ki te napenga o tana karakia tohi', o tana karakia whangai hau o ana mahi, mau tonu tona pahunu, po iho ano ka tomo ki te whare, na ka hoki a Maui ki ana tuakana.

I muri iho i tona hokinga ki ana tuakana ka mau ia ki tana ika tuatahi ko te tamahine a Maru-te-whare-aitu, muri iho ko nga kai a Maru-te-whare-aitu, ka makuturia e Maui ka mate, muri iho ka hia e ia te wenewene whenua, ka mate, ka tahi ano ka hoki ki tona matua ka noho i tona matua, ka kite i nga tangata e haere ana ki te kawe kai ma tona tupuna ma Muri-ranga-whenua, ka ui atu.

"Ma wai nga kai e kawea na e koutou?"

Na ka ki mai nga tangata

"Ma to tupuna, ma Muri-ranga-whenua,

Ka ui atu ia "Kei whea?

Ka ki atu nga tangata "Kei ko rara,

Ka mea atu ia

"Kati waiho, maku e kawe he kai mana."

[Image of page 18]

Kawea ana e ia nga kai i nga ra katoa, kaore i ho atu e ia kia kainga; e ngari i waiho mai i tahaki, he pera tonu i nga ra katoa, katahi ano a Muri-ranga-whenua ka mohio.

Katahi ka haere ia ki te kawe kai, na ka hongi te wahine ra, ka whakatetere i tona poho, hei horomi i a Maui, na ko te honginga atu, na ka hongi ki te tonga, kahore i piro mai ki tona ihu, ka hongi ki te marangai, ki nga hau katoa, hongi rawa atu ki te hau-auru, kua piro mai, katahi ka karanga atu. No te hau koe e pa mai nei ki taku kiri, na ko te ngungurutanga o Maui, ka mohio te Wahine ra, 'a ko taku mokopuna na, ka hoki haere te pupuhitanga o tona poho. Me he mea e hara i te hau auru, kua pau, kua horomia a Maui e ia, na ka puta mai te reo, "Ko Maui koe?"

"Ae!"

"He aha tau i hangarau i a au?"

Ka mea atu a Maui,

"Ko to kauae kia ho mai ki au,"

Ka mea atu ia "Tangohia,

a ka tangohia e ia, a ka hoki a Maui ki ona tuakana.

Na whakaaro ana taua maia i muri iho i tona hokinga ki ana tuakana, kaore ana i roa kau ake te uranga ake o te ra, kua po, kua torengi ki te pae, ia ra, ia ra pena tonu, ka tahi ia ka karanga atu ki ona tuakana, "Tena tatou ka here i te Ra nei kia ata haere ai, kia roa ai te mahinga a te tangata i tetehi oranga mona."

Ka mea mai ona hoa,

"Ekore ra e tata atu te tangata, i te nui o tona wera, i te kaha hoki o tona mahana."

Ka mea atu taua maia ki a ana whanaunga, Kua kite ra koutou i te tini o aku mahi, a kua oti katoa i a au te whakarite te ahua o nga manu katoa o te ngahere, a i whakatangata tonu koutou, i whakatangata tonu hoki ahau, a muri iho, ka mahue i a au te ahua tangata, ka whakaahuatia hoki ahau ki to te manu ahuatanga,

[Image of page 19]

a i rite a hau ki ia manu, ki ia manu, manu iti, manu rahi, a hoki noa mai au ki to te tangata ahuatanga, (I muri tonu mai tenei o tona whanautanga, muri iho, ko te herenga o te ra,) waihoki ko tenei, e aku tuakana, ka taea hoki e au tenei, ka taea hoki e au tera atu aianei. Ae ana mai ona whanaunga ki tana tohe kia patua te Ra. Ka tahi ratou ka whiri taura, ka kitea i reira te whiri tuamaka, te tarikarakia, te whiri paraharaha, te rino, ka oti nga taura te whiri. Ka tahi ia ka tango i tana patu, ka tango ia i ana whanaunga, me a ratou mea ki roto ki o ratou ringa. Ka haere ratou i te po, awatea rawa ake, noho ana i te tahora, po iho, ka haere ano, ao noa ka noho ano, nawai i tawhiti, i tawhiti, ka tae ki te taha tonu o tana putanga ake.

Ana, kei te hanga i te taiepa oneone, me nga whare rakau, ka oti, kei te hanga i nga koro o te rore, ko nga tuakana, ki tetehi taha, ko ia, ki tetehi taha o te putanga ake o te Ra, me o ratou papa arikiwi ano.

Ko te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, kua riro mai koa i mua atu, koia raka tana patu.

Ka mea atu taua maia raka ki ona hoa, "Kaua e whakaohokia noatia, e ngari, kia ngaro rawa te upoko ki roto ki te koromahanga nei, me ona peke, na hei konei ka karanga atu ai au kia kumea atu, kia kumea mai, ka whakatika au ki te patu i a ia, Otira kia mau te herehere kia roa rawa, ka tahi ka tukua e tatou kia haere, e ngari e te whanau, kei aroha tatou ki tona auetanga."

Te putanga ake o taua tawhiti nei, ano he ahi e toro ana ki te whenua, haere ake ana, haere ake ana, a ka ngaro te upoko, tango atu ko nga peke ka ngaro, ka tahi ka kumea nga taura, me te hupanatanga o taua tawhiti, o taua rore, e hara mau kita taua maia i nga taura a taua hunga.

Ka peke taua tawhiti nei a Maui-tikitiki-o-Tauranga, me tana patu, e hara, aue rawa ake, ka aue, e patu ana, a roa rawa, ka tahi ka tukua, a haere tautau ana.

[Image of page 20]

Ka tahi ka rangona te tuarua o ona ingoa, no tana auetanga, ka karanga.

"He aha a au i patua ai e koe, e tenei tangata, ka hei ra tau, patu rawa koe i a Tama-nui-te-Ra, he?" Katahi ka rangona te rua o ona ingoa, ka tahi ka tukua ia kia haere, anana, ka tahi ka ata haere taua maia nei a Tama-nui-te-Ra.

Ka tahi ka hoki mai a Maui-taha ratou ko ana teina, ka noho, noho nei, noho nei, a roa rawa, kei te huti ika ona tuakana, kei te noho noa iho ia i te kaainga, me te whakarongo ki te amuamu ana wahine, ana tamariki, ki tona mangere ki te huti ika, ka tahi ia ka whakatauki atu, Nana koutou e whae ma, koutou ko o tamariki, kua taea e ahau nga mea katoa, a hei tena mea hei te mahi o te kai, ka ngaro ai. Hua atu akuanei tena mea te kai, ko uta nei whitikia ai e te ra,

Ka tahi a Maui ka takaa i tana matau, i te kauae o Muri-ranga-whenua, ka oti, whiri rawa te taura ka oti.

Ka mea atu ona tuakana ki a ratou Tatou ka aukaha i to tatou waka, ae tatou ka hoe ki te hi, ka rewa te waka o ona tuakana, ki te hi ika, ka eke ia ki runga ka mea nga tuakana, "Kaua e tukua mai, kei nukarautia tatou, ka noho ia i uta, ka hoe nga tuakana, ka tau te waka ka hi, ka hoki ki uta.

Ka po ka haere a Maui ki raro ki te raho o te waka, ka awatea, ka rewa ano te waka o nga tuakana, ka hoe ratou, kaore a Maui i kitea e nga tuakana, kei roto kei te riu o te waka e takoto ana, ka tae ki waho ki te moana, ka tahi a Maui ka maranga ake i roto i te riu o te waka ka kite nga tuakana ka mea ratou kia whakahokia ki uta, ka tahi ka kumea e Maui te moana kia roa, tahuri noa atu ratou ki uta kua ngaro te whenua, ka mea atu a Maui, E kore au e waiho hei tata i te wai o to tatou waka, ae ana mai ratou, ka tahi ka hoe ratou, ka tae ki nga tauranga i tau ai nga waka i mua, ka mea atu nga tuakana, Tukua atu te punga i konei, ka mea atu ia, "Kauaka, e ngari, me hoe rawa ki waho noa atu, ka hoe, a rite ana ki te tauranga

[Image of page 21]

whakamutunga o waho, ka mea atu ano ratou, Tukua to tatou punga i konei, ka mea atu ano ia. He ika pononga to konei, hua atu, me hoe rawa ki te au o te moana, ka tuku ai te punga, a ki te tae atu ki taku wahi e pai ai, hei tukunga mo te punga, ina, e kore e tukua iho te matau ki raro, e whaia ake ana e te ika a, me te turehutanga kanohi nei ano te roanga, ka hoki mai to tatou waka ki uta.

Hoe nei, hoe nei, a tawhiti noa atu ka mea nga hoa, hei konei, ka mea atu ia, hia ngaro te tu-a-pae whenua, a ngaro rawa, ka tahi ka tukua te punga, kia tawhiti noa atu, ki te au o te moana, ka huti nga tuakana, anana, kihai i tukua iho ki te wai, i whaia tonutia ake e te ika ki runga ki te waka. E rua ano hekenga o te aho, e hara kua tomo te waka i te mahi a te ika, ka tahi ka mea mai nga hoa ki a ia, E hoa, tatou ka hoki, ka mea atu ia, Taihoa ra, kia whiua hoki taku matau ki te wai, ka mea atu nga hoa, No whea hoki te huanga o tau matau? ka mea atu ia, Ha he matau ano ra taku! ka mea atu ano nga hoa, Tena koa whiua, e hara i roto ano i a ia, e uira ana te paua me te whakairo, puhipuhi rawa ki te waero, anana,--ka turua' ra katahi ano ia ka ki atu, Ho mai hoki tetehi maunu ki au, ka mea atu ratou ki a ia, E kore e marere atu, ka kukua te ringaringa, ka motokia ake ki tana ihu, ka toto te ihu, ka pania ki te matau ka whiua ki te moana, ana, rere tonu, rere tonu, a ka tae ki te tekoteko, mahue ake, ka mahue nga mahihi, ka ngaro ki te roro, e hara ka mau ki te paepae o te whatitoka, te matau a Maui-tikitiki-o-Taranga.

Ka tahi ka tapikitia e ia tana aho, e hara ka mau ake te whare o taua kaumatua nei o Tonganui i tana matau, haere ake, haere ake, a ka morunga ake taua whare, te tino marangatanga ake, e hara ka mau iho tana matau i te toimaha, ka puta ake hoki te koropupu o te whenua ki runga, ka hamama nga waha o nga tuakana ki te tangi.

Ka tahi ia ka whakahua i tana karakia, ta te mea

[Image of page 22]

ka rongo ia ki nga kupu amuamu a ona tuakana, e tangi ana, e aue ana, e mea ana, I ho mai ano tatou ki te au o te moana nei kia tahuri ki te wai ma te ika, ka tahi ia ka hapai ake i tana hiki ake, mo tana ika kia maiangi ake, ka mea:--

E hara tarewa ana i runga te ika a Maui, he ika whenua, ko Papa-tu-a-Nuku, anana, takoto maroke ana to ratou waka.

Mahuetia iho ona hoa ki to ratou waka, hoki ana ia ki to ratou kainga, i mea iho ia ki ona tuakana, "I muri i a au nei, kia manawa nui, kei kainga ake a muri i a au, kaua hoki e kotikotia tatou ika, e ngari waiho kia tae au ki te kawe atu i te hau o tenei tanga-ika, a kia tae atu au, ki te tohunga, kia whangaia ki te atua, ka hurihia te hurihanga takapau, ruahine rawa, kakahi rawa, ka noa, ka tahi au ka hoki mai, hei reira, ka kotikoti ai te ika nei, a ka riro pai ta tera, ta tenei na, ta tera ra, a e takoto pai te wahi i takoto, e riro pai te wahi, e mauria atu e tatou, a taku hokinga mai."

Hemo kau atu ano taua maia raka, e hara kua takahia nga kupu i rongo ra ratou, kei te kai, kei te haehae i taua ika, e hara te tae ki te atua, kia mauru tona ngakau, i te ika a tona tauira, a kia kai nga atua tama-tane, me nga atua tama-wahine, e hara kua motumotu i taua hunga whakaaro kore nei, anana, tana tahuritanga mai ki te riri mai ki taua ika e haehaea atu ra, anana te tino okenga i oke ai te pane, me te hiku, me nga urutira, me nga pakihawa, anana, ta Tangaroa pai hoki, ano kei te wai e tawheta ana.

[Image of page 23]

Ana, koia e takoto kino nei te whenua. Tu ana he maunga, takoto ana he raorao, heke ana he awa-awa, ara he pari hoki, mei kaua te tinihangatia e ona hoa, kua takoto pai taua ika, a kua waiho hei tohu mo te whenua, i muri nei, ara ko te rua tenei o nga kinonga i muri iho o te wehenga o Rangi raua, ko Papa.

Ko te hianga tenei o Maui i te whenua ki runga i te whaka ngaromanga a Rangi raua ko Tawhiri-matea, a kua hia e ia te whenua ki te kauae o tona tupuna o Muri-ranga-whenua, a te whakamaoritanga o taua matau nei kei Heretaunga, ko te Matau-a-Maui.

Katahi te maia ra ka whakaaro ki te tinei i te ahi a tona tupuna a Mahuika, ka po ka tikina ka tineia ka toutoua nga ahi o nga kainga, ka hi te ata ka karanga atu ia Ka hemo au i te kai, ka tahi ka haere tetehi ki te tiki ahi, kaore i kite ahi, ka ki atu te whaea o Maui, ki nga pononga, Tikina he ahi i a Mahuika, ekore e rongo nga tumau a taringa noa iho ki te ngare a te hunga o rahaki, he ungaunga tonu kia haere ki te tiki ahi, ka tahi ia ka mea atu.

"Ka haere au ki te tiki ahi ne, kei whea koia te huarahi? ka mea atu te hunga whenua, "Haere tonu atu i te ara nui naka, a tae tonu ki to tupuna e noho mai na, a ki te ui mai ia ki a koe, mau e whakahua atu i to ingoa, a ka mohio mai ia ki a koe, e ngari, kia tupato koe, kei tini au maminga ki a ia, ta te mea, kua rongo hoki matou, he tangata nui atu, i nga tangata au mahi, akuanei koe, te tini ai au maminga ki a ia.

Ka mea atu taua maia nei, kaore, ko te ahi anake taku e tiki atu ai, a ka hoki mai ai au akuanei, te haerenga, a ka tae atu ia, ka kite ia a ka miharo ia, a roa rawa atu ka tahi ia ka mea atu, E kui e! maranga ki runga, kei whea to ahi, he tiki ahi mai taku, ka tahi ka maranga ake taua tupuna ra, "Aue, ko wai ra tenei tangata? ka mea ia, "Ko a-hau, "No whea koe? "No konei ano, "E hara koe i konei, ina hoki tou a-hua i nga tangata o tenei whenua, e mea ana au, no te 'Raki koe? ka mea ia, Kao, no te

[Image of page 24]

marangai koe, ka mea ia Kao, no te tonga koe? ka mea ia, Kao, no te uru koe? ka mea ia, Kao, ati no te hau koe e pu mai nei ki taku kiri? ka mea ia, Ae. "E,--ko taku moko-puna, he aha tau? he tiki ahi mai i a koe, a haere mai, haere mai, tenei to ahi.

Ka tae te kuia ra, kowhakina mai ana te ahi i te toi iti o nga matikara, i tona kitenga atu ano, e kowhakina ana tona maikuku hei ahi, ana tino miharo rawa atu ia; ka tahi ia ka haere tata atu, ki tua atu, tineia iho te ahi mate rawa, ka hoki atu ano, e kua weto te ahi nei, ho mai hoki, ana kua tae ano, kei te kowhaki i ana maikuku, ka haere atu, tua atu, kua tineia ano, mate iho, ka hoki atu ano, E kui, ho mai hoki he ahi maku, kua pirau hoki tenei. A pena tonu, pena tonu, a poto noa etehi matikara, tango atu ki o tetehi ringa, a tae noa ki te whakamutunga ona matikara. Ka tahi ka mohio taua ruahine nei, ana, he tinihanga ta tenei tangata.

Ka tango ki nga waewae pau katoa nga waewae, kotaki i toe ko te koromatua, Kataki ka tahuna e Mahuika ki te mea i toe o nga maikuku. Tino whiua atu ana ki te whenua, ana tino kanga, ana, to hoa, ehara ka oma a Maui, haere rawa ake, ehara kei muri tonu i tona taura e whai atu ana, nawai, nawai, a ka tata kei te tuara, na rere ana he kahu, ka tahi ka peke a Maui ki roto i te wai, haere rawa atu ki te wai, kua wera tonu hoki, kua ngiha ke hoki te ngahere, te whenua, te moana, ka whano rawa ka mate te maia ra.

Ka tahi ia ka karanga ki ona tupuna, ki a Tawhiri-matea raua, ko Whatitiri-matakataka, kia ho mai he wai ki a ia, ka mea ia. Ho mai tetehi wai ki a au, kia teneia tenei ahi, e whai haere nei i au,

Na, ka tahi ka puta te apu-hau, te apu-matangi, a Tawhiri-matea, a Ua-nui, a Ua-roa, ehara kua weto taua ahi, ana tae rawa atu hoki a Mahuika ki te whare, kua mate noa iho i te ua, a kua rite tahi ano tona auetanga, ki to Maui auetanga, i te wera o te ahi.

[Image of page 25]

A ka mutu tenei mahi ana na ka mate te ahi a Mahuika i konei, ko te oranga o tana ahi i whiua e ia ki te kaikomako. Ka tahi ia ka hoki atu ki te kainga, ka mea mai te whaea raua ko te papa, Kua rongo koe ki te ako atu, a haere ana koe ki te tinihanga i to tipuna, ana ka kite koe i te huhi; a ka mea atu ano taua maia nei, he aha tena ki a au, tena koia e mutu taku tohe, hua atu, ko taku tohe ano tenei, ake, ake, ake, ka mea atu te matua ki a ia, "Ae, e pai ana nau te whakaaro ki te ora, ki te mate, penei ka rongo mai koe ki taku ako atu, ka ora koe.

Na ko Hinauri, te tuahine o Maui, he wahine pai rawa tera, a ka moe ia i a Irawaru, a ka haere Maui raua ko tana taokete ki te moana ki te hi ika, kaore i mau i tana matau, he matau ngongore hoki tana, a i a raua e hi ana, ka titiro atu a Maui, kei te matemate tonu te ika i a Irawaru, na ka mahara ia, he aha ra i mau ake ai ki tana, he aha hoki ra i kore ai e mau ki taku, a kihai i taro, ka kai te ika ki ta Irawaru, na ka hutia ake e Irawaru tana aho akuanei, ka arau ki ta Maui, na ka rongo a Maui i te ika ka tae ki tana, ka tahi ka hutia e ia, a ka roa e huti ana, ka maro a raua aho, maro whakateihu ana, maro whakatekei ana. 1

Ka tahi a Maui ka karanga, 'Tukua mai kei taku,

Ka mea atu te taoekete,

'Kaore kei taku ano,

Ka karanga ano a Maui

'Tukua mai, kei taku ano,

[Image of page 26]

A ka tukua atu e Irawaru, na, ka hutia e Maui, ka eke ake ki runga ki te waka, na ka kite ia i mau ke ki ta Irawaru. Ka karanga atu a Irawaru ki a Maui,

'Tukua mai, taku aho.

Ka mea atu a Maui,

'Waiho ra kia taea, ka tuku atu ai i to aho.

A ka taea te matau ra, na ka kite ia he mea whakakaniwha, na ka kite a Maui i tenei mea, ka mea atu ki te taokete,

'Me hoki pea taua ki uta.

Ka mea mai te taokete ki a ia,

'Ae, me hoki taua ki uta,

Na, ka hoe raua, a ka tae ki uta, ka mea atu a Maui ki te taokete,

'Hei roto koe, hei te ama o to taua waka.

Ka tomo ki roto, ka tahi ka pehia e Maui te ama, me te waka katoa ki runga ki a ia, a ka mate Irawaru.

He oti ana takahia ana e Maui te iwi tuaroa, kumea ana te whiore, ka whakakuritia e Maui a Irawaru, a whangaia ane e Maui ki te paru i reira.

Ka hoki Maui ki te kainga, ka tae atu, ka kite mai tana tuahine i a ia, ka ui mai.

"E Maui, kei whea to taokete?

Ka mea atu a Maui ki a ia.

[Image of page 27]

'Kei te taha ano o te waka i waiho atu ano e au i reira.

Ka mea mai ano te tuahine,

He aha korua te haere tahi mai ai?

Ka mea atu a Maui, 'I mea mai ra ia ki a koe, kia haere atu ki te tiki atu i nga ika, na e rokohanga atu e koe, kaore i kona, ka karanga a ka kore ia e whakao mai ki a koe, ka moimoi.

Ka ka haere te Wahine ra ka tae, ka karanga i a ia kihai rawa i o mai, katahi ano ia ka whakatau penei na,

Moi! moi! moi! mo-oi!

Katahi ano a Irawaru ka rongo i te reo o Hinauri ka tahi, ka whakao mai--

Ao! ao! ao! a-ao-o!

Haere mai ana ki te kainga he kuri, toroherohe mai ana te hiore.

He oti ano ka ohorere a Hinauri i konei, ka tangi haere ki tona kainga, ka tae atu kei roto i te whare, ka mau ki te tatua, ka haere rawa i konei ki te whakamomori ki te moana, kia kainga e te taniwha, a ka tae ki te taha o te moana, ka noho i reira, na ka tahi ka whakahua i nga kupu o tana tangi, koia tenei,

[Image of page 28]

Na ka tere haere ia i te moana.

A ka hoki a Maui ki tona matua, a ka mea atu tona matua, e tama, kua rongo a hau ki to whaea, he tangata toa koe ki te aha, ki te aha, i taea katoatia e koe nga mea ririki, nga mea nunui o tou kainga, a kei tou taenga mai pea ki tou matua ake, ka tahi pea koe ka rahua, ka mea atu ia, ki ehea mea ra?

Ka mea atu tona matua, "Ki to tupuna, ki a Hine-nui-te-po, e kowhakiwhaki noa mai ra i te taha o te rangi, ka mea atu ia, a waiho ra, me rapu ake e taua, te matenga, te oranga, ka mea atu te matua, he aitua to taua, i hiki taku karakia, a mea ana au, hei matenga mou, ka tahi ia ka mea atu, "He pewhea tona ahuatanga? ka mea ia, te mea e korapu mai ra, ko ona mata. Ko ona niho, kei te koi mata,--ko te tinana,

[Image of page 29]

he tangata ano, e ngari nga karu, he pounamu, ko nga makawe, i rite ki te rimu-rehia, ko te waha, i rite ki te manga.--Ka mea atu te tamaiti, i pera ranei tona kaha me to Tama-nui-te-Ra, e pau katoa nei te te tangata, me te whenua, me te wai i tona werawera, e hara i ora ai tenei ao na te hohorotanga o tana haere, mei penei me ia e haere iho nei, nowhea e rere te morehu, nowhea e aha.

Tena, purutia ia e a-hau, ata haere ana, patu-patua iho nei ia, iti ana tona kaha, a roa ana te haerenga, iti ana tona mahanatanga iho, na te panga o aku patu, titore ke, titore ke, koia ka maha haere ai ona hihi, puta noa ki ia wahi, ki ia wahi. Waihoki ko te moana, i nui atu i te whenua, a na te kaha o te whakamutunga, nana i tango ake, ana--ka whai whenua. Ka mea atu tona matua ki a ia, e tika ra koe e taku muringa, me te kahanga o toku koro-heketanga, nau mai, haere ake kia kite koe i to tupuna e uira mai ra i te taha o te Rangi. Mutu kau ano ana korero, kei te rapu hoa te maia ra mona, i etehi tangata.

Na, ka tae mai nga miromiro, nga pitoitoi, nga tataeko, nga koriroriro, ia manu, ia manu, me nga tirairaka, ka rupeke mai, ka tahi ratou ka haere ano, i te ahi-ahi, ka tae ano ki te whare o Hine-nui-te-po, rokohanga atu e moe ana.

Ka mea atu a Maui ki ana hoa, e hoa ma, ki te mea ka haere a hau ki roto i te puku o te ruahine ra, kauaka a hau e kataina e koutou, e ngari kia ngaro rawa a hau ki roto i te puku, a puta rawa i te waha, hei reira, ka kata ai a hau e koutou, ka mea atu nga hoa, e tama, ka mate koe, ka mea atu ia ki a ratou, ki te kata koutou i a au, i te mea ka tahi ano au ka tomo atu ki roto, ka mate rawa au, mate rawa atu, e ngari ki te ngaro rawa au ki roto, puta noa i te waha, ka ora ahau, ka mate a Hine-nui-te-po.

Ka mea atu nga hoa, haere ra kei a koe ano te whakaaro mou, ka tahi te tama ka whakatika, whakawiria iho te tau o te patu ki te ringa, ka tomo atu ki te

[Image of page 30]

whare, ka marere nga kakahu, ano te kiri, me te anuhe-tawatawa nga mahi a te kauri, nga uhi matarau a Uetonga, ka tahi ka tomo.

Ko tona upoko ki mua, ka ngaro te pane, memene noa ana nga paparinga o te tini manu ra, ka ngaro nga peke, tango atu ko te uma, ka tahi ano ka tino kata nga tiwakawaka ra. Ano te ohoreretanga, o taua ruahine, ana tuwhera ana nga kanohi, kopi ana nga ngutu, rokohanga iho, ka whano ka o te uma ki roto, motu-rere mai ana te hope ki waho.

He oi ka mate tenei Maui, otira mate rawa ake ia, kua tupu ona uri, kua whanau ana tama, kei Hawaiki ano etehi ona uri, kei Aotea nei etehi, ko te tini ona uri, i noho atu ano i Hawaiki, ko etehi i haere mai ano ki Aotea nei. Ko te take tenei o te mate, ki to te maori tikanga korero, no te katanga a Tiwaiwaka i a Maui-tikitiki-a-Taranga i kutia ai e Hine-nui-te-po, a mate ana, koia ta matou nei, pepeha (He mahi atu ta te tangata, ma Hine-nui-te-po e kukuti mai.)

Ka mutu nga mahi a nga tama a Makeatutara raua, ko Taranga, me te mahi hoki a nga tama a Rangi' raua, ko Papa', ko tenei korero, no te whakatupuranga o nga tupuna, o te tangata maori. A na reira matou nga tangata maori i mau tonu ai ki enei korero o mua, hei korero ake ma nga uri ki muri ake nei, i nga karakia maori, i nga whakatakoto tupuna, i nga aha, i nga aha noa iho a te maori.

[Image of page 31]

KO RUPE RAUA KO HINAURI.

Na, ka tere nei a Hinauri i te moana, a ka maha nga marama e tere haere ana ia, a pae noa atu, i Wairarawa a ka kitea ia e Ihuatamai, raua ko Ihu-wareware e takoto ana i te one, ka amohia ia e raua ki roto ki to raua whare, ka kawea rawatia ia ki te taha o te ahi, takoto ai, no reira, ka murua nga rimurimu, me nga kohukohu i tona tinana, na ka ora ia i reira.

Ka kite a Ihuatamai raua ko Ihuwareware, moea ana ia hei Wahine ma raua, no reira, ka uia atu tona ingoa, e raua, "Ko wai ra tou ingoa?" kaore hoki ia i whaki atu i tona ingoa ki a raua, otira, i kawea-ketia e ia tona ingoa "Ko Ihungarupaea," na, ka moea ia e nga tangata ra e Ihuatamai raua ko Ihu-wareware.

A ka taro, ka haere a Ihuwareware ki te korero atu ki a Tinirau, na ka rongo a Tinirau, ka tahi ia ka haere mai ki te tango atu i te wahine nei, a ka riro ia i a Tinirau. Otira, riro noa ake te wahine ra i a Tinirau, kua hapu ia i a Ihuatamai, tae rawa atu ia ki a Tinirau, ka tata hoki ka whanau.

Na, ka arahina ia e Tinirau ki tona kaainga ki Motutapu, i reira hoki nga wahine a Tinirau e noho ana, ko nga tamahine a te Mangamanga-i-atua, ko raua ingoa, ko Harataunga, ko Horotata, na ka kite mai nga wahine ra ki a Hinauri e haere tahi atu ana raua ko Tinirau, he oti ano ka riri raua ki a Hinauri mo ta raua tane, ka tahi raua ka haere mai ki te patu i a ia, kia mate, ka kanga mai hoki raua ki a ia. He oti ano ka tahi ka pouri te ngakau o Hinauri, na ka tahi

[Image of page 32]

ka tahuri atu ki te makutu i a raua, ka tahi ia ka whakahua i tana makutu ko ia tenei.

Mutu kau ano, e hara kua ara nga raparapa o nga wahine ra ki runga, na takoto ana i raro i te whenua kua mate, e hara, kua watea te tane mana.

Na, i a Hinauri ano e ngaro atu ana i tona kaainga tupu, ka noho nei tona tungaane a Rupe, ka maharahara ki a ia, a ka puta mai te konohinohi aroha o te tuahine ki a ia, a ka mea ia ki te haere, he oti ano ka tahi ia ka haere ki te kimi i tona tuahine, ka haere nei ia a poto katoa nga whenua i a Rupe te haere, kihai rawa ia i kite i te tuahine. Na, no reira, ka puta mai he whakaaro ki a Rupe kia piki ia ki a Rehua i runga, e noho ana hoki a Rehua i tona kaainga i runga, ko te ingoa o tona kaainga ko te Putahi-nui-o-Rehua. Na, ka piki nei a Rupe.

Ka piki a Rupe, ka hau, ka porangi kia Rehua, ka tai tera ki tetahi kainga nei, a ka karanga atu tera, "Kahore he tangata i runga nei? Ka ki mai nga tangata o te kainga.--He tangata ano i runga nei."--"Ekore ranei au e tae?" "Ekore koe e tae, ko nga rangi, tenei i roherohea e Tane."

Ka wahi ake a Rupe, noho ana i runga i tera rangi. Ka tae ki tetahi kainga nei, a ka karanga atu a Rupe. He tangata ano kei runga nei? Ka ki mai nga tangata o te kainga. He tangata ano i runga nei, 'Ekore ranei au e tae?' Ekore koe e tae, ko nga rangi i tuitui e Tane!"

Ka wahi ake a Rupe, noho ana i runga i tera rangi,

[Image of page 33]

a penei tonu tae rawa ki te ngahuru o nga rangi--Na ka tae ki te kainga o Rehua, ka haere mai a Rehua kia tangi, na tangi makuware ana Rehua, na Rupe he tangi karakia, no te tangi ka matau ai a Rehua, ko Rupe tenei.

No te mutunga o te tangihanga, na ka kiia atu e Rehua--Tahuna he ahi--Ka ka te ahi, ho mai nga ipu, ka takoto ki te aroaro--Na ka mahara a Rupe--Kei whea ranei nga kai mo enei ipu i ho mai nei--Ka tirohia atu e Rupe, a e wetea ana e Rehua i roto i te upoko, e here ana te upoko, ka rui i nga makawe--ka rere ki waho nga pokai koko, e kai nei i nga kutu o te upoko o Rehua, ka mau nga tangata ka patua, ka ki nga ipu i nga koko, ka mauria ki te ahi, ka kohuatia, ka maonga, ka mauria mai ki te aroaro o Rupe, ka tu ki tona taha, ka kiia mai e Rehua kia kai, ka kiia atu e Rupe--"E kore au e kai, titiro rawa atu au e wetea ana mai i roto i tou upoko, na wai hoki te kai, i kai ai i nga kutu o tou upoko--No reira i mataku ai a Rupe--no te tangata o mua, kahore i kai, tu tonu--Ka tahi ia ka ui atu ki a Rehua, E Rehua, kaore ranei koe i rongo wawara o raro nei na? ka mea a Rehua. Ki a Rupe, "Ae, i rongo au i te wawara," ana kei raro kei Motutapu, "Na, ka tahi ano a Rupe ka whakakukupa i a ia, na ka rere ia ki raro ki Motutapu, rere tonu ia, a tau noa atu ia i te matapihi o te whare o Tinirau, a ka kite nga tangata, ka karanga, "A--he manu, he manu." Na ka ki atu etehi, "werohia, werohia," na ka tatu, ka werohia ki a Rupe, naomanga mai a Rupe, e whakangaua ketia ana ki te rakau, ka whati tana tara, a ka he tera, ka hanga he tari, a ka ho atu ka potaria ki tana upoko, a ka whiu te kaki, kihai rawa ia i mau, mei reira ka mea atu tona tuahine ki nga tangata. "A, waiho koa kia titiro atu au," na ka titiro atu te wahine ra, a ka kite ko tona tungane ka tahi ka pataia atu e ia, kua mohio atu ia. He aha te take i haere mai ai koe, ka kotamu ona ngutu, ka mea atu tona tuahine ki a Tinirau. "E hoa, ko to taokete tenei." Ka mea atu

[Image of page 34]

a Tinirau, "Ko wai," ka mea atu te Wahine, "Ko Rupe." Ko te rangi hoki ia i whanau ai te tamaiti a te tuahine, na ka tahi ka whakahuatia iho e te tungaane tana tangi, ko ia tenei.

Na, ka whakahua ake hoki te tuahine i tana tangi Ka mea,

Mutu kau ano te tangi a te tuahine, te hopukanga iho a Rupe ki te tuahine me te tamaiti, haere ana ka riro. Ka haere raua, ka piki ki runga ki a Rehua. I a raua e piki ana, ka taka te whenua o te tamaiti ki te moana, ka kainga e te mango. Koia ano tenei e whakahakari nei i roto i te mango.

A, ka tae raua ki te kaainga o Rehua i runga, ko te ingoa o taua wahi, ko te Putahi-nui-o-Rehua. Na, rokohanga atu e raua taua kaainga nei e kino ana i te paru, ka tahi a Rupe ka karanga atu ki a Rehua, "E Rehua! he kino kaainga nou?" A muri iho, ka mea atu ano a Rupe ki a Rehua, "He aha koa e koro, he ngarara e patupatua atu e koe e horo atu." Na, ka puta te whakaaro i a Rupe kia tahuri ia ki te whakapai i te kaainga o te korokeke ra, na ka tahi ia ka tahuri ki te tarai papa, hei koko i te tahae o te kaainga

[Image of page 35]

o Rehua, ka oti, oti ake nga papa e rua, ko nga ingoa o nga papa nei na, ko Tahitahia ko Rakerakea.

Ka, ka tahi ka tahia te kaainga o Rehua e Rupe ka oti, whakapaia rawatia, a ka pai. Ka hanga hoki e ia te heketua hei whakareinga mo nga tahae. Ka whakaturia hoki te pou purutanga-ringaringa, ko te ingoa o tana pou, ko te Pou-o-Whatitiri. A ka oti katoa. Na kei te moana ano te tama a Rehua, a roa rawa ka hoki mai ia, a kihai i taro kua tae mai, tae kau mai ano, kua titiro ia, "E, kua pai te kaainga nei," ka titiro hoki ia ki te heketua kua pai, he oti ano ka mahara ia kia haere ki te whakamatau, i te heketua ra kia kitea te painga mo te nohoanga.

Ka, ka tahi ano ia ka haere atu ki te whakamatau i te wahi i mahia ra e Rupe. A ka tae atu ia, ki te taha o te paepae ra, na ka hiki atu tetehi onga waewae ki runga ki te paepae ra, kua noho, na ka tahi ka totoro atu te ringa ki te pou purutanga i huaina ra, Ko te Pou-o-Whatitiri. Ka tahi ka hopu te ringa ka u, ka tahi ano ka whakamaro mai, i te whakamarotanga mai ano i te pou ra, hua noa kei te u, e hara e maranga mai ana te pou ra, ka taka te tangata ra, mate tonu atu, kaore hoki i ora mai. Ko te ingoa o taua tangata nei, ko Kaitangata, ko ona toto ena e tuhi i te rangi na, no kona i huaina ai, "Ka tuhi Kaitangata," Na Rupe tena tinihangatanga i mate ai te tama a Rehua, na, ko te ingoa tawhito o Rupe, ko Maui-mua, no te whakamanunga i a ia ko Rupe."

[Image of page 36]

TE PATUNGA O KAE.

Ka tahi ano Tuhuruhuru ka puta ki waho:--ka rapu a Tinirau ki te tohunga hei tohi; ka tikina i a Kae hei tohi mo Tuhuruhuru, ka tae mai a Kae ki te kaainga o Tinirau, ka mutu te tohi.--Ka karangatia e Tinirau tana mokamokai a Tutunui i waho i te moana e haere ana, ka eke mai ki uta, ka tikina atu ka tapahia mai tetehi taha o taua ika nei, ka taona ma te tohunga ma Kae, ka kai a Kae, ka rongo i te reka; ka mea ki te hoki ki tona kaainga ki Tihi-o-Manono. Ka ho atu he waka hei hokinga mona, Otira, kihai ia i pai kia eke i runga i te waka, ka noho ia, he nuka nana kia eke ai ia i runga i te ika nei i a Tutunui, kua rongo hoki ia i te reka o taua ika nei. Ho atu ana a Tutunui, hei waka mona, ka ki atu a Tinirau ki a ia, "E tata koe ki uta, e oioi te ika, e rere ki te taha katau." Na, ka tahi a Kae ka haere, tino rerenga a--ka tata ki uta, ka oioi te ika ra, kia peke atu a Kae ki uta, noho tonu a Kae, ka pehi tonu, kaore hoki i rere ki raro; a ka ki nga pihapiha o te ika ra i te onepu, ka mate;--ka toia e Kae ki uta hei kai mana. Ka tupu te pakanga ki tena iwi, ki te Aitanga-a-te-Poporokewa, ka taona taua ika nei ki te umu, ka rautaongia ki te koromiko, e mau na te hinu i te koromiko, koia tona whakatauki,--Tena te kakara o Tutunui.

Ka tatari a Tinirau, ki a Tutunui kia hoki mai, a ka roa, ka mea ia, kei whea ranei, kei whea ranei, a muri iho ka taona, na, ka haere te kakara ki a Tinirau, ka rongo a Tinirau raua ko tana wahine ki te kakara, na ka mohio, kua mate te mokai a ta raua tamaiti a Tuhuruhuru, kua pau i a Kae.

Ka tahi ka utaina te waka o Hine-i-te-iwaiwa, rupeke ake ki runga ki taua waka nei hokorua, ko Hene-i-te-iwaiwa, ko Raukatauri, ko Raukatamea, ko Itiiti, ko

[Image of page 37]

Rekareka, ko Rua-hau-a-Tangaroa, kaore etehi i mohiotia, ka ki atu te tuahine o Tinirau ki a ia! He aha te tohu o Kae! ka ki atu ia, He niho tapiki! na ka hoe ratou, ka tae ki te kaainga o Kae, ka hui taua iwi ki te matakitaki, ka ahiahi, ka ka te ahi ki roto ki te whare o Kae, ka hui te tangata ki roto, ka ki, ko tetehi taha i te manuhiri, ko to Kae moenga, kei te taha o te pou-tokomanawa; ka whakakitea nga mahi a Raukatauri i reira te waiata, te putorino, te koauau, te tokere, te ti ringaringa, te ti rakau, te pakuru, te papaki, te porotiti, mutu katoa enei mea, kaore hoki a Kae i kata, ka whakaaro ratou; Me aha ra, kia kata ai a Kae! ka rapua e ratou he tikanga hei mamingatanga ma ratou i a Kae, a ka kitea, na ka taha ka haka e ratou, ko ia tenei ta ratou haka.

Mutu kau ano ta ratou haka, tino katanga o Kae i kata ai, na ka tahi ia ka mohiotia e ratou, ka kitea hoki nga kikokiko o Tutunui e mau ana i ona niho, he niho tapiki hoki tona niho. Ko ta maua nei whakatauki tenei e mau nei, ka rongo te tangata ki te kupu a tetehi tangata, ka pai, ka kata, kei reira tetehi ka mea atu! 'Ka kata Kae.'

Te kitenga ano o nga wahine ra i nga kiko o Tutunui e mau ana i nga niho o Kae, ka tineia te ahi, ka tae a Kae ki nga paua, ka whakapiria ki nga kanohi, kia ki atu ai nga wahine ra kei te oho ia. Ka rotua te whare e nga wahine ra, ka whakamoemoea kia moe, kia tupuatia ai a Kae e ratou; ka warea te whare katoa e te moe, me Kae hoki. Na, ka tahi nga

[Image of page 38]

wahine ra ka whakararangitia, puta noa ki to ratou waka, matatira tonu ta ratou tu, tokorua nga mea nana i tiki atu a Kae, hapainga tonutia mai i roto i ona takapau, ka ho atu ki o te whatitoka, kapohia tonutia atu etehi, ka peratia tonutia, tae atu ana ki nga mea i runga i te waka, ka ata whakamoea ki runga ki te waka. A haere atu ana a Kae i a Hine-i-te-iwaiwa raua ko Raukatauri, ka tae ki to raua nei kaainga, na kawea ana e ratou a Kae, ka whakatakotoria ki te poutokomanawa o te whare o Tinirau kia rite ai ki tona moenga i te poutokomanawa o tona whare.

Ko tona whare, he whare kopae, ko to Tinirau he whare paikea. Ka ako atu a Tinirau ki nga tangata o te kaainga. 'E puta au i te ata kia kaha te karanga, Ko Tinirau, ko Tinirau!' Na, ka awatea ka puta Tinirau e haere mai ana, ka pa te karanga! Ko Tinirau, ko Tinirau! ka maranga ake a Kae, ka noho a Tinirau ki te roro o te whare, ka oho atu ki a Kae, 'Tena koe,' ka mea atu ano ia, 'Na wai koe i homai ki konei.' ka ki atu hoki a Kae. 'Na wai hoki koe i homai ki konei.' ka mea atu a Tinirau. 'Tena tirohia te ahua o tenei whare,' ka titiro a Kae, ka mea atu ki a Tinirau. 'Ko toku whare ano tenei,' ka ki atu a Tinirau, 'Kei whea te matapihi o tou whare,' ka titiro a Kae, kua rere ke te ahua o te whare, ka mohio ia. 'Koia ano no Tinirau tenei whare,' ka tuohu ia;--Ka toia mai ki waho, ka patua ka mate a Kae.

Ka rongo tona iwi te Aitanga-a-te-Poporokewa, ka rewa te ope ka mate a Tuhuruhuru, ka kawe nei a Tinirau ki te rapu utu mo tana tamaiti.

[Image of page 39]

TUHURUHURU.

NA, ka tupu i konei a Tuhuruhuru te iramutu o Rupe. He poriro ia, na Ihuatamai raua ko Ihuwareware tetehi taha, na Tinirau tetehi taha, nana hoki i whakawhanau. Na, ka moe a Tuhuruhuru i a Apakura, kia whanau tana ki waho, ko Tuwhakararo, muri iho, ko Mairatea, muri iho, ko wai, ko wai, ko wai, a muri iho, ko Whakatau-potiki, to ratou whakapakanga ko Reimatua. Na, ka moe a Mairatea i te tama a Poporokewa, a ka noho nei a Tuwhakararo, a ka aroha ki te tuahine, ka haere ia ki te toro, na ka tahi ia ka haere a ka tae ki tetehi whare nui ko te Uru-o-Manono te ingoa o taua whare, ka noho ia i reira, ka hiahia mai te tuahine o tana taokete ki a ia, ko Maurea te ingoa o taua wahine, otira, e whaiaipo ana hoki taua wahine nei ki te tane o te Uri-o-te-Ati-Hapai, no te tini hoki o te Ati-Hapai tenei whare a te Uru-o-Manono.

Na, ka noho ki reira, a Tuwhakararo, ka hiahia nga tangata o taua iwi ki te takaro ki a Tuwhakararo, he oti ano kihai hoki ia i tohe, whakatika tonu atu ki runga. Na ka tahi raua ka takaro ko te whaiaipo a te tuahine o tana taokete ra, (ko te Wahine tenei i hiahia mai nei ki a ia), ka naomia atu e Tuwhakararo ka hinga ki raro te tangata ra, ka mutu, tu mai ano, ka naomia atu ano e ia, ka hinga ano taua tangata ra. Na ka tahi ka kataina e te tini o te Ati-Hapai taua tangata, no te rua o nga hinganga ki raro i a Tuwhakararo, ka noho ia ki raro, ka pouri hoki ia ki a ia e kataina ana e te tini o te Ati-Hapai, ka mutu hoki a Tuwhakararo, ka noho ki raro kakahu ai i ona.

Te tirohanga mai o te tangata ra, e whakararu ana a Tuwhakararo ki te kakahu i ngeona, te whaka-

[Image of page 40]

tikanga mai o taua tangata, tanumia ana nga kanohi o Tuwhakararo ki te oneone, ka pura ona kanohi, whakawarea ai koa a Tuwhakararo ki te mirimiri i ona kanohi, he oti ano hahau kau ana te patu a taua tangata ki a Tuwhakararo, He oti ano, ka mate i konei a Tuwhakararo;--Mate kau ano ia, ka kotikotia e taua iwi ka kainga ka pau, a ko nga iwi, ka whakairia ki runga ki te whare, ki te tahuhu o te Uru-o-Manono, i reira ka whakarongo ake te tuahine ki nga iwi o te tungane e tatangi ana i runga i te whare, e penei ana na, "Tauparoro, Tauparoro," ka rongo ake te tuahine ki nga iwi ra e tangi ana, 'Tauparoro, Tauparoro,' ka karanga ake ai te tuahine, "E tangi e iwi kainga e te tini o te Ati-Hapai, ko wai tou tangata hei tangi i a koe, hei ngaki hoki i tou mate."

Na, ka tae te rongo ki ona taina ki a Whakatau ratou ko ana tuakana, ka rongo ratou, ka mamae ki to ratou tuakana. Na, ka tahi ka taka a Whakatau i te mahara kia haere ia ki te takitaki i te mate o tona tuakana o Tuwhakararo, a ka kitea e ia te tikanga. Na ka tahi ratou ka tahuri, ki te tarai waka, ka oti o ratou waka, ka huaina nga ingoa, ko Whiritoa, ko Tapatapahukarere ko Toroa-i-taipakihi, ko Hakirere, ko te Mahunu-awatea, ko wai waka atu hoki, ko wai waka atu hoki, a ka oti nga waka nei te aukaha.

Ka patua e Apakura nga o mo te taua, i a ia e patu ana i nga aruhe hei o mo te taua takitaki i te mate o tana tamaiti, ka whakahuatia e ia tana tangi ko ia tenei,

[Image of page 41]

Na ka tahi ka rewa te taua a Whakatau-potiki, haere ake, ko tahi te mano o nga waka, ka rewa ki te moana ka hoe, a u atu ki tetehi whenua, na, ka tahi ka whakakite te taua ra i tana waewae, ka ara he matua, ka ara he matua, e haere ana kia whiti ki tawahi o te awa, a kore kau noa ake te awa ra i whitikia e nga mano ra. E takoto tonu ana te hokowhitu o Whakatau-potiki, ka mutu nga mano ra, katahi ano ka whakatika te hokowhitu ra i raro, ka tahi ka haere te hokowhitu ra, tae marire ki te taha o te awa ra, ka tahi ka peke te hokowhitu ra, hokowhitu, hokowhitu atu ki tawahi o te awa, ka mutu te tutu waewae. Ka karanga atu a Whakatau-potiki i reira ki te taua, "E te taua nei, hei te po taua hoe ai, kei kitea taua e te tangata whenua." A, ahiahi kau ano, ka karanga atu a Whakatau-potiki ki tona hokowhitu kia haere ratou ki te unuunu i nga puru o nga waka o te mano ra, a rongo tonu ona tangata. Ka tahi ratou ka haere ki te unuunu i nga puru o nga waka ra, a rupeke katoa te mano waka ra, ka mutu, ka tahi a Whakatau-potiki ka karanga i te taua ra, kia rewa i te po. Na ka tatu te taua ra, ka tahuri ki te toto i nga waka, ka rewa he waka, ka rewa he waka, ka rewa he waka, ka rewa, ka rewa, ka rewarewa katoa, ka tahi ka utauta, ka rupeke te mano ra ki runga ki ona waka, tana totohutanga, a he oti ano hoki marire ki uta nga waka o te mano ra, ki uta hoki taute ai i a ia.

Na, ka whakatika nga waka o te hokowhitu o Whakatau, ka hoe nei a ka tae ki te wahi i tutata atu ki te wahi i tu ai te Uru-o-Manono, ka u, ka tahi te hokowhitu ra ka whakataka i tana whare a taka noa, ka kapi katoa hoki nga whatitoka, e waru hoki nga whatitoka o taua whare. I te hokowhitu ra no e whaka-

[Image of page 42]

taka ana i tana whare, ka puta mai a Hioi, ka hopukia e Whakatau, ka mau, ka uia atu ki a ia, "Kei whea ra taku tuahine?" ka mea mai te tangata ra, "Kei roto i te whare," ka uia atu ano e Whakatau. "Kei whea te moenga o Popohorokewa?" ka mea mai ano ia, "Kei te poutokomanawa." ka uia atu ano e Whakatau, "He aha ra te tohu?" ka kiia mai e ia, "Ko te niho te tohu i whati," a ka ui atu a Whakatau ki a ia, "Kei whea taku tuahine e moe ana ?" ka mea mai ano taua tangata, "Kei te whatitoka," ka mutu nga uiuinga. Ka naomia atu e Whakatau te tangata ra, ka tapahia te arero ka motu, ka tahi ka whakakorerotia e ia, a ka rongo ia, kei te tika ano nga kupu. Na, ka tahi ka tikina rawatia ki te putake tapahi mai ai ka motu, ka whakakorerotia ano e ia, a kua nana te reo.

Na, ka tahi ka tonoa e ia kia haere te tangata ra ki te tiki i tana tuahine, na ka haere te tangata ra ki te tiki i te wahine ra, i roto taua wahine i te whare o tana hungawai o Popohorokewa, i te Uru-o-Manono. Ka tae te tangata ra ka tomo ki roto, ka kitea mai e te tini o te Ati-Hapai, (e noho ana i roto i tana whare i te Uru-o-Manono,) ka uia mai tana haerenga atu, te mea hoki i haere atu ai ia. "He aha te korero?" Na ka korero ia, e hara, ngangahu ke ana te whakahuatanga mai o nga kupu, na ka mea nga mano ra, "He aha tenei mea?" He oti ano, kua mohio te Wahine ra, na Whakatau i maminga, na kua puta mai te Wahine ra ki waho, ka haere mai ka kite i a Whakatau. Ka tangi raua ko te tungaane ka mutu, ka mea atu te tungaane, "Kei whea te moenga o Popohorokewa?" Ka mea mai te tuahine, "Kei te poutokomanawa," a ka mea atu ano te tuahine, "Kua kitea koe e te tini o te Ati-Hapai, ka mea atu te tungaane, "A, me pewhea ra au?" ka mea mai te tuahine, "Me mutumutu koe." "Ae," whakaae ana te tangata ra,--Ka tahi ka mutumutua e te tuahine, ka oti, ka pania ki te ngarahu, kapi katoa.

[Image of page 43]

Na, ka haere raua ko te tuahine ki roto ki te whare, ko Hioi ano hoki tetehi (ko ia i tapahia ra e Whakatau te arero) i haere tahi, ka tae ki roto, tae noa atu, kua mate te ahi o roto o te whare ra, ka mea nga tangata o roto. 'Tahuna te ahi, tahuna te ahi, he tangata, he tangata,' ka tahuna te ahi ka ka, ka kau ano, ka kite nga mano ra i a Whakatau-potiki, ka titiro ki a ia, ka kata, ka mea, He mangumangu, He mangumangu, Inamata, kua kata a Popohorokewa. Na, kua kite atu a Whakatau i a Popohorokewa, i tana niho hoki i whati ra,--E mau ana ano te taura i te ringa o Whakatau. Na, ka tango ia i te taura i tana ringa ra, ka whiua atu ki runga ki te upoko o Popohorokewa, e hara kua mau,--Na, no te mounga ki te kaki, ka tahi raua ko te tuahine ka rere ki waho ka kumea te taura ra. Na, ka piki a Whakatau ki runga ki te tuanui o te whare ka tahi ka whakahua i tana tau ko ia tenei.

Na, ka tahi ano ka oho te hokowhitu ra i raro i te

[Image of page 44]

whenua, ka tahuna te whare ra, a te Uru-o-Manono, ka wera, ka hoki te taua, ka kawea te taiaroa ki a Apakura, te whaea o Tuwhakararo. He oti ano, ka ea te mate o Tuwhakararo.

Na kia mohio, kia rongo hoki, kaore o Whakatau-potiki uri, engari ko to muri iho i whai uri, nana i whakatupu he uri mo raua, ko te ingoa o tana taina, ko Reimatua nona nga uri i puta ki te ao, ko ia i whakataukitia ai. Nga uri o Whakatau-potiki, no te mea, ko nga uri o tona taina. Na, ko nga uri o te taina o Whakatau-potiki, ko Haumanga, tana ko Turungata, ta Turungata, ko Hunangapango, ta Hunangapango, ko Kahuirako ta Kahuirako ko Kahui-tangaroa ta Kahuitangaroa, ko Taraikamo, ta Taraikamo, ko Te Kikiwa, ta Te Kikiwa, ko Tuwhakararo.

[Image of page 45]

TAWHAKI.

ME haere tenei i nga mahinga a Tawhaki. Ko Hema, ka moe i a Urutonga, ko Tawhaki, tona teina ko Karihi. Ko Hinepiripiri te wahine a Tawhaki, ka haere ratou ko ana taokete ki te hi ika i runga i te papa kohatu, tokowha nga taokete o Tawhaki, ka hoki tokorua ki te kainga, ka haere a Tawhaki i a raua, ka tata ki te kainga ka patua, ka tanumia; ka haere atu raua ki te kainga, ka ki mai to raua tuahine, 'kei whea to korua taokete?' ka mea atu raua, 'kei te hi ano ratou,' ka whanga te wahine nei, ki era tungaane ona, ka tae mai raua, ka uia atu ano e to ratou tuahine, Kei whea to koutou taokete? ka mea atu raua, "I haere mai na hoki ratou," ka mahara te wahine ra, kua mate; haere ana ki te whakataki, ka kite ia e takoto ana, kua mate, kahore i mate rawa. Waha ana e ia ki to raua whare, ka horoia ona patunga, ka ki ake a Tawhaki, 'Tikina he wahie moku,' ka haere te wahine, ka mea atu a Tawhaki, 'E kite koe i te rakau roa e tu ana, turakina ka amo mai,' haere ana te wahine, ka kite i te rakau e tu ana, ka turakina e ia, ka amohia mai, ka tae mai ki te whare, ka tahuna roroatia e ia ki te ahi, koia i tapa ai e ia te ingoa o tana tamaiti ko Wahieroa.

Ka ora ake a Tawhaki i tona mate, ka haere ki te hanga pa mo ratou ko tona iwi ki runga ki te maunga, ka noho ratou i reira. Katahi ka tukua iho te ua o te rangi, ka ngaro te whenua, mate katoa nga tangata, koia i tapa ai tona ingoa, Ko te hurihanga i Mataaho, ka mate tera.

Katahi ka haere a Tawhaki raua ko tona teina ki te takitaki i te mate o to raua matua, he iwi ke nana i tiki mai i patu, ko te ingoa o taua iwi nei ko Te Ponaturi, ko tona kainga kei roto kei te wai, ko te whare

[Image of page 46]

moenga o taua iwi nei kei uta, ko te ingoa o taua whare nei ko Manawa-Tane.

Ko te matua o Tawhaki i maua matetia atu, ko te wahine anake i haere ora. Katahi a Tawhaki raua ko tona teina ka haere ki te whakataki i taua iwi nei, ka kite raua i te whare nei i Manawa-Tane, rokohanga atu ko to raua whaea e noho ana, ko nga iwi o to raua matua e iri ana i runga i te whare; ko taua iwi nei i roto ano i te wai, kia ahiahi ka hoki mai ki roto ki tana whare ki Manawa-Tane.

I tawhiti ano a Tawhaki raua ko tona teina ko Karihi e haere atu ana. Ka hapainga atu te karakia a Tawhaki, ka rongo nga iwi o tona matua o Hema, ka tatangi nga iwi o Hema i runga i te whare, i rongo ki a Tawhaki e karakia haere mai ana; muri iho ka rongo to raua whaea a Urutonga, ka tangi atu ki ana tamariki e karakia haere ana mai. Ka tae mai raua ki te whare, ka tangi raua, ki to raua whaea ki a Urutonga.

Ka mutu te tangi, ka ki atu to raua whaea, 'Haere e hoki, ka mate korua, he nanakia te iwi nei,' ka ki atu a Karihi ki a ia. 'Kia pewhea te ra ka hoki mai to iwi;' ki atu ana to raua whaea. 'Kia ngaro atu te ra ki te moana,' ka ki atu ano a Karihi, 'He aha koe i whakaorangia ai? mea atu ana ia. 'I whakaorangia au mo te takiritanga o te ata, kei te whatitoka tonu nei toku nohoanga, koia i tapa ai toku ingoa e te iwi nei ko Tatau, he karanga mai hoki na ratou ki au i te po,--Tatau e, ka awatea,--ka karanga atu au--kaore, ko te po nui, ko te po roa, ko te po whakaau te moe, e moe,'--ka ki atu ano a Karihi ki to raua whaea, 'Ekore ranei maua e ngaro ki konei? ka mea atu to raua whaea.--'Haere, e kore korua e ngaro, ka hongia ki te piro,'--ka ki atu a Karihi--'Me kuhu e maua ki roto ki nga paru o te whare nei,' ka mea atu ano to raua whaea--'Ekore korua e ngaro ki kona,'--e noho puku tonu ana a Tawhaki, ka ki atu ano a Karihi--'Ka ngaro maua ki konei, tenei ano a maua karakia hei huna i a maua,'--Ka whakaae to raua whaea, ka

[Image of page 47]

piki raua ki runga ki te tuanui o te whare, ka tapatapahia nga paru o te whare, ka kuhu raua ki roto, ka karanga ake to raua whaea, 'Kia tata ki te awatea, ka hoki iho ki te purupuru i te whare.'

Na--kua ngaro te ra, na kua eke rawa mai taua iwi nei ki uta, kotahi i tukua mai ki te toro, tona tikanga mai ano tenei o mua iho, ka tu ki te whatitoka o te whare, kua rongo i te piro o Tawhaki raua ko Karihi, kua tu te ihu, te tunga ake ano o te ihu, e tamia ana e nga mano tini, ngaro noa iho te piro, katahi ka whawhao, ki roto ki tana whare, a ka ki te whare, he mano tini ki roto, ko te moenga i moe ai.

Ka waenga nui po, ka haere iho raua ki raro, ka puta atu to raua whaea ki waho, ka noho ratou i te whatitoka, ka ki atu a Karihi, 'Me pewhea e mate ai to iwi e moe mai nei? ka mea atu to raua whaea--'Ma te ra e patu'--Katahi a Tatau ka hoki ki roto--ka karanga ake tona tangata--'Tatau e, ka awatea?--'Kaore, kaore ko te po nui, ko te po roa, ko te po whakaau te moe, e moe,' Ka tata ki te awatea, ka karanga atu a Tatau ki ana tamariki"--"Purupurua te whatitoka me te matapihi."

Ka karanga mai ano taua tangata nei ki a Tatau--'Tatau e, ka awatea?--'Kaore, kaore ko te po nui, ko te po roa, ko te po whakaau te moe, e moe.' Ko te rua tenei o nga karangatanga ki a Tatau. Kua awatea, kua puta rawa te ra, ka eke rawa mai te ra ki runga, ka karanga ano taua tangata nei--'Tatau e, ka awatea,' ka karanga ia, 'Ae' ka mea atu ki ana tamariki--'Tangohia te puru, o te whatitoka o te matapihi,'--tangohia ana e raua, na titi tonu te ra ki roto. He oti kihai i patua e te ringaringa tangata, na te ra anake i patua, katahi ka tikina ake nga iwi o to raua matua, ka tahuna te whare ki te ahi, me nga tangata ano i roto, kua mate noa ake ra hoki, i te patunga a te ra, hoki ana ki to raua kaainga me to raua whaea, maua ake hoki nga iwi o to raua papa.

Ka rongo tetehi wahine no runga i te rangi ki te

[Image of page 48]

toa o Tawhaki i patua ai te iwi nei te Ponaturi, ki tona pai hoki, ka haere iho i te po, rokohanga iho e moe ana a Tawhaki, ka hura atu i nga kakahu o Tawhaki, ka tomo ia ki roto, ka moe i a ia, ka hori a Tawhaki, he wahine no tenei ao ano, na ka moe raua, kaore i awatea, kua ngaro te Wahine ra, kua hoki atu ki te rangi--oho rawa ake a Tawhaki, papaki kau ana ki to raua moenga; Pena tonu te tikanga a Tangotango i nga po katoa taea noatia te haputanga i a Arahuta, no te haputanga katahi ka whakakite i a ia ki a Tawhaki, ka noho iho i te ao nei, na katahi ka mohio a Tawhaki no te rangi tenei Wahine! na katahi ka ki mai te Wahine ra ki a Tawhaki. 'E whanau ta taua tamaiti he tane, maku e horoi, ka whanau he wahine mau e horoi.' Whanau rawa mai he wahine, ka horoia e Tawhaki, muri iho ka whakapiroa e Tawhaki, te kotiro, ka mea--'Ata te piro.'--Ka tangi a Tangotango, te whakatikanga o Tangotango, tu ana i runga i te tekoteko o te whare, katahi ka rere atu a Tawhaki ki te hopu, kihai i mau, na ka karanga kau ake a Tawhaki. 'E whae, hoki iho,' ka karanga iho te wahine ra. 'Ekore au e hoki atu,' ka karanga ake ano a Tawhaki. 'He aha to koha ki au.' Ka karanga iho a Tangotango tana wahine. 'Tenei taku koha ki a koe, kei hopu to ringa ki te aka taepa, engari kia mau ki te aka matua'--a ka ngaro atu ia, ka noho a Tawhaki, ka ngau kino te aroha i a ia ki tana wahine raua ko tana kotiro--mate noa te marama, e ngaro atu ana, katahi ka karanga atu ki tona teina ki a Karihi, ka ki atu ki a ia. 'E hoa ka haere taua ki te whakataki i taku kotiro,' whakaae ana a Karihi, 'Ae,' a haere ana raua me nga taurekareka tokorua, ka tae ki te huarahi, ka ki atu a Tawhaki ki nga taurekareka. 'E tae atu tatou ki te pa o Tongameha, kaua e titiro atu kei mate korua.' Ka haere ratou ka tae atu, titiro ana tetehi o ana pononga, tikarohia ake te kanohi e Tongameha,--haere ake tokotahi, i a Tawhaki raua ko Karihi, ka tae ki te take o te pikitanga, rokohina atu e noho ana te

[Image of page 49]

ruahine Matakerepo i reira, i te take o te pikitanga, kei a ia e pupuri ana nga pito o nga taura, ko tana mahi he tatau i ana taro, kaore ona kanohi e kite atu i te tangata, tekau nga taro e tihi ana i tona aroaro, ka timata te tatau. Katahi, ka rua, ka toru, ka wha, ka rima, ka ono, ka whitu, ka waru, ka iwa--na kua riro mai te tekau i a Tawhaki, ka kimi ano ia, te kitea te tekau, na ka tatau ano te wahine ra, ka tae ki te iwa, na kua riro mai i a Tawhaki te iwa, ka tatau ano, tatau rawa iho e waru ano taro, kua riro e rua, katahi ka mohio he tangata e hangarau nei i a ia, katahi ka tukua tana patu i raro i a ia, kia porotiti haere ki te kimi i a Tawhaki raua ko Karihi, ka takoto a Tawhaki raua ko Karihi ki raro, waiho kia rere ana i runga, ka hoki mai ano tana patu ki raro i a ia. Katahi ka motokia te kanohi e Karihi, katahi ka rere nga ringaringa ki nga kanohi, ka karanga. 'Ko wai ra tenei'--Katahi ka pakia atu e Tawhaki nga kanohi--na kua titiro, katahi ka mohio ko ana mokopuna, ka tangi ia--ka mutu te tangi. Na ka patai mai te ruahine ra. 'E haere ana koe ki hea? ka ki atu a Tawhaki. E haere atu ana ahau ki te whakataki i taku kotiro--'Kei hea? 'E kei te rangi,' He aha i haere ai ki te rangi? ka ki atu a Tawhaki 'No reira ra te whaea, he tamahine na Whatitiri-mata-kataka'. 'A tenei to ara, waiho mo te ata koe ka piki ai', ka karanga atu te tangata ra ki tana taurekareka. Tahuna he kai'-, ka tahuna, ka maoa ka kai. Moe tonu iho nga tangata ra, I te ata ka karanga atu a Tawhaki ki te taurekareka. 'Tahuna he kai kia ora ai te haere', ka mutu te kai, ka tae te tangata ra ki tana taurekareka ka ho atu hei utu mo te ruahine ra ka karanga mai te Wahine ra 'Tenei to ara, kia mau o ringa, e piki koe kei taka ki waenga, kei titiro iho koe ki raro nei, kei puawhe, kei taka iho koe, kei hopu hoki to ringa ki te aka taepa, engari kia mau ki te aka matua'.

Na ka rere a Karihi ki te aka taepa, katahi ano ka

[Image of page 50]

whiua ki te taha o te rangi, ka puta tera hau, na ka kawea ki tena taha o te rangi, ka pa ki reira, ka puta te hau o te whenua, ka whiua ki te rangi, katahi ka whakahokia iho e te hau o runga, katahi ka karanga ake a Tawhaki, 'Kohera ou ringaringa,' na, ka tu iho a Karihi, ka tangi raua mo te oraititanga o tona teina, ka mutu te tangi, ka ki atu ki tona teina, 'E hoki koe ki a taua tamariki', hoki ana ia ki te kainga.

Ka piki a Tawhaki, ka karanga ake te ruahine Matakerepo. 'Kia u o ringa.' Ko te karakia tenei a Tawhaki i tona piki ki te rangi.

Ka eke ia ki te rangi, ka whakakinokino i a ia, na kua penei me te koroheke nei te ahua, ka haere atu, ka kitea mai e ana taokete, e nga tangata e tarai waka ana, ka karangatia mai. 'Ta tatou nei koroheke ra.' ka tae atu te tangata ra, ka noho ki te taha o te hunga e tarai waka ra, ka ahiahi, ka karanga mai nga tangata. 'E koro haria nga toki nei.' 'Ae' ho atu, ka karanga atu te koroheke nei. 'Ko koutou ki mua, ekore au e hohoro', ka haere, i muri ano te koroheke ra, te hopukanga atu ki te toki tahi mai ano i te ihu, a te noko atu ana. Tahi mai ano i te noko, a te ihu atu ana, ka oti tetehi taha, tetehi taha. Ka haere, ka hari i nga toki ra haere tonu, ka tata ki te kainga, ka kite nga Wahine tokorua i haere atu ki te whai wahie, ka karanga atu tetehi ki te hoa, 'E hoa, he koroheke.' ka ki mai te hoa, 'Ta taua nei taurekareka' ka ki atu

[Image of page 51]

tetehi, 'Ho atu he wahie ki a ia,' A whakawaha ana e raua a Tawhaki ki te wahie, ka tae ratou ki te kaainga, ka karanga atu nga wahine ra 'He koroheke ta maua,' ka karanga mai a Tangotango. 'Arahina mai ta tatou nei koroheke' ko Tawhaki ano tera e karangatia mai ra e tona wahine e Tangotango, kua kite atu ia i a Tangotango e noho ana mai raua ko tona kotiro, haere tonu atu ki te nohoanga o Tangotango, ka haharia mai e te katoa. 'Kaua koe e haere atu ki reira, ka tapu koe i te nohoanga o Tangotango,' Haere tonu atu te koreheke ra, te wahanga atu o ana wahie, tae tonu ki te ahi o Tangotango, ka ki mai nga tangata. 'A kua tapu tenei koroheke'. Kaore ano a Tangotango i mohio ko Tawhaki tenei, ko tana tane, noho atu ana, noho mai ana, i tetehi taha o ta raua ahi.

Ka noho, ao noa atu te ra i te ata, ka karanga mai ano nga taokete. 'E koro hapainga nga toki nei' ka haere atu te koroheke ra, ka haere atu ki te tarai i to ratou waka, ka tae atu, ka titiro nga taokete, ka karanga, "He ahua ke tenei no te waka nei, na wai ra i tarei?" Ka noho, ka tarai ano nga tangata ra i to ratou waka, ahiahi noa, ka karanga mai ano nga tangata ki te koroheke ra, "E koro, haere mai ki te hapai atu i nga toki nei' "Ae", na ka haere ano, i muri ano, te maunga atu ki te toki, ka tarai ano i te waka ra, ka oti, ka haere ka tae ano ki te kaainga, haere tonu ki runga i nga nohoanga o Tangotango, ka noho, ao noa te ra, ka hoki ano ki te tarai i to ratou waka, ka karanga ano nga tangata, "E koro hapainga nga toki nei," ka haere atu te koroheke ra ka hari i nga toki, ka haere atu ki te tarai i to ratou waka, ka tae atu, ka titiro nga taokete, ka karanga. "He ahua ke tenei no te waka nei, na wai ra i tarei e," ka noho ka tarai ano nga tangata ra i to ratou waka, ka ahiahi, ka taka te whakaaro i nga tangata ra kia nohoia mai i tahaki ki te tauhanga i te tangata i tarai nei i to ratou waka. Na, ka haere, ka tae ki ko

[Image of page 52]

tata atu ano, ka peka ki tahaki ka whakapupuni mai i roto i nga pureirei. I muri ano, ka tae a Tawhaki ki ngeona, whakarerea ake, te tino whakapaipainga i a ia, ka tahi ka kitea mai e nga taokete. "E ko te koroheke nei ano te tarai nei i to tatou waka:" Ka karanga etehi ki etehi." "E mea ma haere mai ki te matakitaki; he ahua ke ano tenei no te koroheke nei!" ka mea, ratou, "He atua" ko te haerenga, ka tae ki te kaainga, ka kiia atu ki a Tangotango, "Pewhea te ahua o to tane?" ka korerotia e te wahine ra te ahua o te tangata ra, ka karanga atu nga tangata ra, "Ae, ko te ahua tonu tena ko taau e korero mai na," ka ki mai te wahine ra, "Ko to koutou taokete tena." Ka puta atu te tangata ra, kua whakakinokino ano i a ia, patai tonu mai te wahine ra, "Ko wai koe?" haere tonu atu a Tawhaki, "Ko Tawhaki koe," "U U" rawa atu, kua tae atu ki te taha o te wahine ra--kapo tonu atu ki te kotiro, kua riro mai ki a ia, ko te iwi ra, ka whati ki tetehi kaainga ke; ka tapu hoki te kaainga i a Tawhaki, ka tangi te ngongoro a te iwi ra ki te ahua o te tangata ra, he ahua ke hoki i tetehi ra ra, he ahu ke ano hoki i tena ra. He oti ano, na moe ana ano raua ko tana wahine, ka karanga atu ia, "I haere mai au kia tohia ta taua kotiro," ka whakaae mai a Tangotango, ka ao te ra, i te ata, ka wahia i te tungaroa o te whare hei ara whakaputanga mo te tamaiti ki waho, ka whakaputaina. Ko te take tenei i te whakaputanga ai ki waho.

[Image of page 53]

Ka kowhera te uira i roto i nga keke o Tawhaki! Ka tahi ka kawea ki te wai, ka tae ki te wai, ka tohia.

[Image of page 54]

WAHIEROA, RATA, WHAKATAU.

HAERE noa ake a Tawhaki ki runga ki te rangi, kua tupu tana tamaiti a Wahieroa, Ka moe i a Kura, ka puta ki waho, ko Rata, ka kohurutia a Wahieroa e Matukutakotako ka mate. Mate noa ake ia, kua tupu tana tamaiti a Rata, mana e takitaki te mate o tana matua o Wahieroa. Ka tupu te whakaaro i a Rata, ka karanga atu ki tona iwi! 'Ka haere au ki te rapu i te tangata nana nei i patu toku matua'; haere ana ia, rokohanga atu e ia, e noho ana te kai tiaki o te Toi, ka uia atu e ia, "Kei whea te tangata nana nei i patu toku matua? Ka ki mai taua tangata nei, 'Kei raro, i waiho au e ia hei tohu mo te aranga o te marama, hei reira ka puta ia ki runga ki te kai tangata mana." ka ki atu a Rata, 'Tena, me pewhea ia e haere ake ai?' ka mea atu te tangata nei, "Me karanga e au" ka ki atu a Rata, "A whea ara ai te marama?" ka mea atu te tangata o te Toi, "Kia rua nga po ki muri nei, haere koe e hoki ki te kainga, i te ata o te po rua, ka hoki mai" a hoki ana a Rata ki te kaainga, whakaaroa atu ana e Rata, ka tae ki te po i whakaritea mai ra,--I te ata, ka haere ia, ka tae ki te tangata tiaki o te Toi, ka ki atu ki a ia, 'Kei whea he nohoanga moku, e ngaro ai au i toku hoa ngangare, i a Matukutakotako?' ka ki atu te tangata o te Toi, "Haere mai taua kia kite koe i nga puna wai e rua" haere ana raua, ka tae ki nga wai, ka korero atu te tangata o te Toi ki a Rata, "Na, ko tona ara tenei e puta ake ai, ko te wai heru tena na, ko te wai whakaata tenei na, e kore e mate ki te whakaata, kei te wai heru ano ka patu ai, ka tahi ka mate" ka ki atu a Rata, 'Kia ahiahi ka puta ake ai?' ka mea atu ia, 'Ae'! Kihai hoki i roa to raua nohoanga kua ahiahi, kua kitea te marama, ka karanga atu te tangata o te Toi ki a Rata. 'Haere koe ki te taha o te wai noho

[Image of page 55]

ai" haere ana a Rata, noho ana ia i te taha o te wai, ka tahi te tangata o te Toi ka karanga, 'E ka ara te marama, he Hoata" a ka rongo a Matukutakotako, ka mau ia ki tana taiaha, tena te haere ake na, ka eke ake ki ana wai, ka whakatakotoria tana taiaha, ka tuturi nga turi ki tana wai heru, ka wewete i tona tikitiki ka ru i ana makawe, ka tupou ki roto ki te wai. Na kua tu a Rata kei muri kei te tuara, tona marangatanga ake, kua mau te ringa o Rata ki te upoko, ka patua ka mate. Ka ea te mate o tona matua o Wahieroa ka ki atu a Rata ki te tangata o te Toi, "Kei whea nga iwi o Wahieroa, o toku papa" ka ki atu taua tangata, 'Kua riro, he iwi ke nana i tiki mai i tango atu', ka hoki a Rata ki tona kaainga.

Ka kitea he whakaaro mana ki reira katahi ra ka tuaina a Tane-ua-tika hei waka mona, ka riri te whanau a Tane, ka tuaina e ia ki raro, ka tapahia te kauru, ka hoki ia ki te kaainga, i muri ano te whanau a Tane, ka tikina mai a Tane, ka whakaarahia ki runga, ka tu.

I te ata, ka hoki a Rata ki te tarai i tana rakau, tae noa atu ia, kua tu ano ki runga, ka tuaina ano e ia ka hinga ki raro, ka tapahia ano te kauru, ka hukea te riu, ka humea te ihu te ta, ka hoki ia ki te kaainga. I muri ano i a ia, ka puta te whanau a Tane, ka whakaarahia ano ki runga ka tu. Ka tau te tini o te Hakuturi i tana tau, ko te waraki tauranga ra,

kua mutu te karakia, kua tu ano te rakau.

Ka hi te ata, ka hoki ano a Rata ki te tarei i tana rakau, rokohanga noatia atu, kua tu ano ki runga.

Na ka tuaina ano e Rata ka hinga ano ki raro, ka tahi ka pehipehia mai e Rata i tahaki, kihai i taro, ka rangona atu e Rata e karakia haere ana mai te whanau a Tane, ano ka tata tonu mai ki te rakau e takoto ra.

[Image of page 56]

Ka tahi ka huakina e Rata, na ka mau, ka karanga atu ia, "Kaore, ko koutou ano e maminga nei i taku rakau," ka tahi ka karanga mai te whanau a Tane. "Na wai koe i ki, hei tua i a Tane ki raro ki te whenua." Ka mate a Rata i te whakama, ka ki atu ano te whanau a Tane, "Haere koe e hoki ki te kaainga, ma matou e tarei to waka" ka tahi ka tareia ka oti; ka toia, ka huaina, ko Riwaru te ingoa o taua waka,--ka rewa ki te moana, ka utaina, hokowhitu ki runga. Ka tahi ka hoea, a no te po i eke ai ki te pa o taua iwi nei o te Ponaturi, ka waiho te waka kia tau ana, me nga tangata i runga, ko Rata anake i eke atu ki uta.--Ka kite a Rata i te ahi e ka ana i runga i te tua-ahu, ka haere tonu atu a Rata, tu ana a Rata i tua o te harakeke, e karakia ana mai nga tohunga i tua o te harakeke, e whaka-tokere ana i nga iwi o Wahieroa, ko te ingoa o te karakia, ko Titikura, e karakia ana nga tohunga ra, e akona tonutia atu ana e Rata i konei, ka mohio atu ia.--Ka tikina atu e ia, ka patua nga tohunga, ka mate, ka tangohia mai e ia nga iwi o tona matua o Wahieroa,--ka haere ia ki runga ki te waka ka hoki ki tona kaainga, ki tona pa.

No te ata, ka kitea nga tohunga ra kua mate, tokotoru aua tangata i patua nei e Rata. Na, ka whaia e taua iwi a Rata, kotahi te mano nana i whai a Rata, a ka tae taua ope nei ki te pa o Rata, ka tahi ka riria, a ka hinga te iwi o Rata, hinga iho hokotoru, ka tahi ka mahara a Rata ki tana karakia i ako atu ra, katahi ka karakiatia e ia ki a Titikura, ka ora katoa ona tangata. Ka tahuri ano ki te riri, ka hinga te iwi nei i a Rata ratou ko tona iwi, he mano, he mano iho. Ka mutu tana mahinga i konei, ko tona waka toia ake ki uta, tawharautia ake, ka moe a Tongarautawhiri i a Rata, ka puta ki waho ko Tuwhakararo, ka moe i a Apakura, ka puta ki waho ko Whakatau,

Ehara i te mea i whanau tangata mai engari he maro, no te haerenga o Apakura ki tatahi, ka whuia

[Image of page 57]

tona maro ki te moana, ahuahungia mai e Rongotakawiu, ka tupu ko Whakatau, ka akona e tona tupuna e Rongotakawiu ki nga karakia, mohio katoa i a ia.

Ko tana mahi, he whakaangi manu, ko te manu anake e kitea atu ana te rere ana, ko Whakatau, kei roto i te wai, kei a ia te pito o te aho e mau ana,-- Na wai i roto i te wai, a ka eke ki uta ka kitea nuitia e nga tangata, ka tikina ka hopukia. Te kitenga atu o Whakatau i nga tangata e haere atu ana ki te hopu i a ia, oma ana ia ki roto i te wai whakaangi ai i tana manu, ka noho atu ano nga tangata i uta ki te whanga i a ia, ka eke ano Whakatau ki uta, ka haere atu ano nga tangata ki te whai i a ia ka tahi a Whakatau ka karanga mai, "Haere karangatia atu a Apakura, mana au e hopu, ka mau ai," ka tahi tetehi ka haere ki te tiki i Apakura ka haere mai a Apakura, ka karanga atu ki a Whakatau, "Ko au tenei ko Apakura," ka tu a Whakatau, ka mau nga ringa o Apakura ki a ia, ka ui atu ki a ia, "Na wai koe?" ka ki atu a Whakatau, "Nau ano ra au, ko to maro i whiua e koe ki te one nei, na toku tupuna au, na Rongotakawiu i hanga, ka whakatupu tangata au, ka huaina toku ingoa ko Whakatau'. Ka tahi ia ka noho i uta, ko tana mahi he whakaangi manu, otira, i mohio ia ki nga mea katoa.

Te tuakana o Apakura, ko te Kohu, ta te Kohu, ko Hene-i-te-i-waiwa, ka moe i a Tinirau, ka hapu te tamaiti, ka whakamamae, kaore e puta ki waho, ka tahi ka whakahuatia te karakia--

[Image of page 58]

[Image of page 59]

WHAKATAU-POTIKI. HINE-I-TEIWAIWA,

KAORE i ea te mate o Tuhuruhuru. Ka mahara Tinirau ki tetehi tangata, ko Whakatau te ingoa, ka tono ia i tana wahine i a Hine-i-te-iwaiwa. Ka haere ia, ka tae ki tetehi kaainga, ka ui atu, 'Kei whea a Whakatau,' ka ki atu nga tangata o te kaainga, 'Ra e whakaangi mai ra i tana manu i runga i te taumata ra,' ka haere atu ia ka tae atu ki a Whakatau, ka ui atu ki a ia, 'Kei whea a Whakatau,' ka ki atu a Whakatau, ki a ia, 'Kua mahue atu na i a koe,' Ka hoki ano a Hine-i-te-iwaiwa, ka tae ano ki te kaainga i waiho atu ra e ia, ka mea atu. 'E ki mai ana te tangata ra, kei konei ano a Whakatau,' ka mea mai nga tangata o taua kaainga, 'Ko ia ano tena a Whakatau, haere e tae koe, hurahia i te maro,' a hoki ana ano a Hine-i-te-iwaiwa, rokohanga atu, e whakaangi ana ano a Whakatau i tana manu. Ki atu ana a Hine-i-te-iwaiwa, 'Ko koe ano koa a Whakatau,' ka ki mai a Whakatau, 'Kaore, ko ia ano tena i mahue atu na i a koe,' ka tahi ka rere atu te ringaringa o Hine-i-te-iwaiwa ki te hura i te maro o Whakatau he maro aute te maro o Whakatau, he oti ano, ka mate ia i te whakama, ka noho ia ki raro ki te whenua, a roa rawa te nohoanga, ka patai atu ia ki a Hine-i-te-iwaiwa ka mea atu, 'He aha te mea i haere mai ai koe ki a au,' ka mea atu ia, 'Na Tinirau a hau i ngare mai kia haere mai ki a koe, kia haere ki te takitaki i te mate o taku tamaiti o Tuhuruhuru, ko te ope a Tinirau kei te kaainga ano e noho ana, kaore e tae i te wehi, ko tona iwi toa hoki tenei.'

Ka ui atu a Whakatau ki a ia, ka mea atu, 'Kua mahora te kai ma te ope?' ka ki atu ia, 'Kaore ano,' ka mea atu a Whakatau. 'Haere mai e hoki, e tae

[Image of page 60]

koe, tukua atu te kai ma te ope, ko nga huahua ho atu kia kainga, ko nga hinu, ka waiho mai ki a au, ko koe, hei roto i te whare taua noho mai ai." A hoki ana te wahine ra, i muri ano, ka karanga atu Whakatau ki ona tangata! 'Tuia to tatou waka, te waka o toku tupuna o Rata'; ko tahi ano te kupu a Whakatau, oti tonu ake te tui i taua rangi ano, toia rawatia ana ki te moana, ka ahiahi ka utaina nga tangata ki runga haere ake tokoono, ko Whakatau ka tokowhitu.--Ka tahi ka hoea tonutia tae tonu ki te kaainga o Tinirau, ka puta mai a Hine-i-te-iwaiwa i roto i tona whare taua,--ka uia atu ki a ia. "Kua riro te ope nei?" ka mea atu a Hine-i-te-iwaiwa. "Kaore e tae i te wehi," ka mea atu a Whakatau ki a ia, "Hei kona." Ka hoe a Whakatau, ka tae ki te Tihi-o-Manono, tukua iho te punga, e tau ana i reira.--ka hi te ata, ka puta te tangata o te pa ki waho, kua kite i te waka e tau ana, ka pa te karanga. "Ko te whakaariki! ko te whakaariki!"--Na ka puta te pa ki waho, he mano tini ka takoto nga matua, ka tu mai nga toa, te tuatahi ko Mango-huritapena tona ingoa, ka karanga atu ki a Whakatau, e tu ana mai i runga i tona waka, ka mea atu, "Nau ano koe i kawe mai i a koe," ka karanga atu a Whakatau ki a ia, "He toa aha tou toa?" ka karanga mai a Mango-huritapena, "He toa ruku wai toku toa," ka karanga atu a Whakatau, "Tena koa ruku mai."--Na ka tahi ka ruku, ka tae ki te ritenga iho o te waka, ka ringitia te hinu.--marama kehokeho te moana ka kitea iho e haere ake ana, ka tahi ka werohia te ko, ka mate tera toa, ka karanga a Pitakataka, "E hara ano te haere a tera toa," ka karanga atu a Whakatau, "He toa aha tou toa?" ka mea mai ia, "He toa rere rangi toku toa," ka karanga atu a Whakatau, "Tena koa rere mai," na ka rere mai ia, kua eke kei runga kei te tumu a Whakatau, ka mate tera toa.

Ka peratia tonutia nga toa o taua iwi nei, takoto iho ko tahi tekau, ko tahi te mea i whakaorangia, ka

[Image of page 61]

naomia atu e Whakatau ka tapahia te arero, ka mea atu ia ki a ia, "Haere koe e hoki ki uta hei korero i toku toa," tukua atu ana ia, tona ingoa, ko Mango-huriroa, hoki ana a Whakatau, ka ahiahi, ka u ki uta, whangai ana i te hau, ka mutu, e kai ana, ka mutu te kai, ka poroporoaki atu a Whakatau ki ona hoa, "Haere mai e hoki ki te kaainga, e kore a hau e hoki atu, e tae koutou ki a Hine-i-te-iwaiwa, ka korero atu ki a ia, ka mea atu. I korero mai a Whakatau ki a matou, "E kore ia e hoki mai, i ki mai, e ua patapa nunui, ka mate au, e ua punehu, e ninia te taha o te rangi, ka wera te Tihi-o-Manono i a au, i ki mai ki a koe, me noho tonu koe i runga i te tuanui o to whare, kia kite koe i te weranga o Tihi-o-Manono," No te ahiahi ano, ka haere a Whakatau, ka uru ki roto ki te whai wahie mo Whitinakonako, ko ia kua tae wawe ki te whare, kua tomo ki roto, ka kuhua te pona a Whakatau ki te whare, puta noa ki tetehi taha, puta noa ki tetehi taha, tae noa mai ki te whatitoka, hoki ana mai ia ki waho.

Na, ka whaona te whare e nga tangata, ka mano-tini ki roto, ka ake nga ahi o roto tekau, ka karanga mai tona tangata ki a Mango-Pare, ki te tangata i whakaorangia ra e Whakatau, "Tena, he pewhea te ahua o tena tangata?" ka ki atu a Mango-Pare, "Kaore he tangata hei whakarite, e hara i te tikanga tangata," ka karanga mai tetehi tangata, "Me au nei te ahua," ka karanga atu ano ia, "Kaore he tangata hei whakarite," ka ki atu tetehi. "Me au nei," ka ki atu ano, "Kaore," ka ki atu tetehi, "Me au te ahua?" ka tahi ia ka karanga nui atu, "E tama ma, kaore he tangata hei whakarite." Ka tahi ano a Whakatau ka karanga atu, "Me au ne'! ka tahi ano taua tangata ra ka titiro whakatau atu, ka tau te kanohi, ka tahi ka karanga ki te whare katoa, "E te whare nei, e te whare nei, titiro taua ki te tangata nei, kihai i horo, ina ko te ahua tonu tena," ka ki ake ano taua tangata nei, "Ko ia pea tena," ka ki atu a Whakatau, "Me

[Image of page 62]

au nei koia te ahua," ka mea atu taua tangata nei, "Ae, me koe nano te ahua, ko koe tonu ranei," ka mea atu a Whakatau, "Ae, ko a hau," ka tahi ano ka maranga katoa te whare. Ka tahi a Whakatau ka nanao ki te pito o tana taura, kua kuhua ra e ia ki nga pou o te whare,--ka tahi ka kumea, nana ano i momoe noa, na ka mate tera iwi, ka puta te tangata ra ki waho, ka tahuna te whare ki te ahi. Tera ano a Hine-i-te-iwaiwa te titiro mai ra i runga i te whare, kua tuhia te taha o te rangi, ka hoki a Whakatau ki tona kaainga he oti ano ka ea te mate o Tuhuruhuru o te tama a Tinirau.

[Image of page 63]

TOI-TE-HUATAHI, TAMA-TE-KAPUA, WHAKATURIA.

KA wehea hoki i konei ki Hawaiki etehi, i haere mai nei etehi i runga i nga waka, i hoe mai nei ki Aotea nei, ko Tuamatua, ko Uenuku, ka wehea hoki etehi i konei, ko Uenuku, ko Houmai-tawhiti.

Ana, i a Houmai-tawhiti, he whawhaitanga, no reira ka nui te whawhai ki Hawaiki, otira, kua timata mai ano i mua atu i a Whakatauihu, i a Tawhaki, i a Tuhuruhuru, i te tikinga o Kae, i utaina oratia mai ai, hei utu mo Tutunui, a tae noa mai ki te pokai-tara a Manaia. A muri mai, ko nga pirau o te tapoa o Uenuku i kainga e te kuri a Houmai-tawhiti, ratou ko ana tamariki, a ka kite a Toi' raua ko Uenuku, ka patua taua kuri nei a Potaka-tawhiti, ka kimi noa nei nga tama a Hou', a te kitea, i tenei pa, i tenei pa, a tae atu ana ki te pa o Toi-te-huatahi, e moimoi haere atu ana i ta raua kuri.

Ka tahi ka tau ake taua kuri i roto i te puku o Toi', au! ka moimoi a Tama' raua, ko Whakaturia, ka au mai ano te kuri ra, au! kokopi rawa iho a Toi' i tana mangai, e tau tonu ake ana i roto. Ko kona hoki te whakataukitanga iho a Toi', 'Ai taukiri e, i huna iho hoki koe ki roto ki te hopara nui a Toi', e tau ake ana ano koe e taurekareka.'

Ehara, ka tae atu a Tama' raua, ko tona teina, ka mea atu, he aha koe te patu ai, a ka whakahoki mai ano, kia ora atu ai taku ngakau, kia pai noa iho ai tatou, tena ko tenei e taku whanaunga, kia mohio ake i muri nei, hoki tonu atu raua, timata tonu iho te hanga i nga waewae rakau mo Tama-te-kapua, a ka oti, ka tahi raua ka haere i te po, a ka tae, ka kite i te poporo whakamarumaru o Uenuku, ka kainga e raua, a roa kau ake, ka hoki ano ki to raua whare.

[Image of page 64]

A pena tonu, ia po, ia po, ka kitea ki te kore poporo, ka tahi ka maharatia, kei whea nga hua o te poporo nei e, tirohia ana, ka kitea ki nga tapuae o nga wae rakau o Tama'. Po iho ano, ka whanga mai, me te haere atu, me te whanga mai, taro kau iho, ehara ka puta atu, warea ki te kai, whakatikanga mai o nga kai whanga, ehara ka mau taua hunga.

I mau iho ano a Whakaturia ki te take o te poporo, na ka whaia ko Tama-te-kapua, mau rawa atu, i te akau o te moana, no te maunga, ka pa atu te karanga a nga kai hopu, 'Tapahia ki te toki kia hinga ki te wai', ae ana ano nga kai hopu katoa, ka tahi a Tama' ka karanga iho, "Ki te tuaina ahau ki te wai, ka ora au, e ngari ki uta, ka mate au."

Ka rongo te kai aru ae ana, ka tahi ka tuaina ki uta, te hinganga ano i hinga ai, ehara te whakatikanga o te tama, anana--me te manu motu i te mahanga, ehara ka pahure. He oi, ka tahi ka whakaemia kia kite i te patunga o Whakaturia, ka rupeke, ka mea etehi, 'Patua,' ka mea etehi, 'kauaka, e ngari me whakairi ki runga ki te whare, ma te pawa e ngau ake, ka mate', ae ana te katoa. Ka tahi ka whakairia ki runga i te whare, ka tahuna te ahi, ka takitakina te haka, ka mutu, kei te waiata, nohea i pai, kino iho, pena tonu ia po, ia po, a tae noa te rongo ki tona tuakana, ki tona papa.

Ka rongo mai ia, kei runga kei te whare e iri ana tou taina, e ngaua ana e te pawaahi, ka tahi ia ka mahara, kia haere atu ia kia whakatau i a ia, pehea, kei te ora ano ia i te pawaahi. Haere atu ana ia i te po, a ka tae atu, piki tonu atu ki runga, ki te tuanui o te whare, ka pakarua iho, te wahi i rite ake ai tona iringa ake, ka tahi ia ka patai iho, "Kua mate koe? ka mea ake ia "Kaore kei te ora ano au, ka mea iho te tuakana, "E pai ana ranei ta tena iwi tana haka e haka ake na? ka mea ake ia, "Kao, e kino ana, e whawhai tonu ana te hunga nei ki a ratou, mo te kino o te haka.'

Ka mea iho ia, "E kore ranei e pai ake ki a koe e ka

[Image of page 65]

mea iho, e! ina te kino o te haka a tenei iwi na, a ki te mea ake ratou, a mau te haka tena e pai, a mau e ki iho, ae, a ki te tangohia iho koe, a ki te karanga mai, tena koa, a mau e mea atu, e paru ana a hau i te pawa, e ngari ho mai he hinu kia herua au, he raukura hoki hei tiatia moku, a ki te rite mai era, kei reira pea te mea mai ai, kati e haka. Ka mea atu ano, e kino ana ano a hau, e ngari, ho mai te paki whero o Uenuku na hei paki ake moku, me te maipi hoki hei rakau ake maku, a ka tahi ano au ka tino pai rawa atu, a ki te ho mai ena mea, hei reira koe ka haka ai. A ko a-hau ko to tuakana, hei te roro o te whare noho mai ai, a hei to putanga mai ki waho, maku e karatiti mai te whare, mo te putanga ake o nga kai hopu o roto o te whare, e titi ana te pihanga, me te whatitoka, a e haere pai noa atu taua'. Ka mutu tana korero iho ki a ia.

Ka mea iho a Whakaturia ki a Uenuku, ratou ko taua hunga i roto i to ratou whare, 'E koutou e haka ake nei, whakarongo ake koutou katoa,' ara hoki ko taua hunga, 'A! kati te turituri, whakarongo ki te kupu a te tangata e iri iho nei, e ki ana tatou, kua mate i te ngaunga a te pawa o te ahi, kaore, tenei ano te ora iho nei', ae katoa ana ratou.

Ka mea ake ratou o te whare, 'E koe e iri iho nei, korero iho ra', ka mea iho taua maia ra, 'Ina koa ko tau tu haka te kino e rongo iho nei au', Ka mea ake taua iwi nei, 'Oti ranei, he iwi pai korua na ki te haka'? ka mea iho ia, 'Nui atu te pai', 'A e mohio ana koe ki te haka'? ka mea ho ia, 'Ae', nui atu te pai'. Ka mea a Uenuku, 'Tukua iho', a tukua iho ana, Ka mea atu taua hunga, 'E haka', a pera atu ana me nga kupu a Tama-te-kapua i ako iho ra, a rite tonu etehi i a ia, ka tahi ka mea atu taua maia nei, 'Kia pai te tahu o te ahi kei pawa', a pai ana. Te whakatikanga ake o taua tawhiti raka, i raro ano e haere ake ana, ana na, me he mea ko Kopu ka rere i te pae, He karu to te maipi, he karu to te tangata, tukunga atu ki tetehi taha, a puta

[Image of page 66]

noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te whatitoka, ka tahi ka tahuri ki tetehi taha, puta noa ki te tuaronga, ka tu mai i reira.

Ka tahi ka hamumu mai te waha, 'E mate ana au i te werawera, toia ake te tatau kia tuwhera, kia puta mai ai te hauhau ki a au', A toia ana, ka tuwhera te tatau, Ka mea atu hoki taua hunga, 'Kati pea, ka hauhau koe i te anu o waho, e tu hoki e haka'. Ka whakatika ano hoki te tama ki runga,--E whakatika ana ia ki runga, ka tae atu hoki a Tama-te-kapua ki te roro noho ai, me nga rakau ki te ringa mau ai, hei titi i nga tatau!

Ka tahi ka tahuri ki tetehi taha a Whakaturia, te pehanga atu o nga karu ki tetehi taha, ana, te hokinga mai ki tetehi taha, ana, he karu to te tangata, he karu to te taiaha, he karu to te paki whero, turua kautia ki te taha ki te whatitoka, turua kautia ki roto, te pekenga mai i roto, ana, tu rawa mai, i waho i te roro. Te pekenga ake o Tama-te-kapua, ehara kua kati te whatitoka, te hokinga mai ano o Whakaturia, kua kati te pihanga. Ana, whakarongo rawa atu ki roto e kanga mai ana, ana na, me te rua kakariki, a haere ana a Tama' raua ko tona taina, a he tangata ke nana i tiki mai i unu nga titi, a ka puta ki waho nga mano e noho mai i roto ra.

Ao kau ano te ata, ka tahi ka tino pouri a Toi' raua, ko Uenuku, mo te whakaoranga o te utu o te poporo whakamarumaru ra, mei patua, e kore e ora atu, apopo atu, ka tahuri mai ki te ngaki mate mo tona whakairinga ki runga ki te whare.

Kihai koa i taro, ehara ka puta atu ki te taua a Uenuku raua ko Toi-te-huatahi, mate ana tetehi, mate ana tetehi. Muri iho, ka tahi ka tomokia te pa o Houmai-tawhiti, ratou ko ana tama, e te taua a nga tangata o Uenuku ma, ka horo tetehi ngerengere, ka pa te karanga a nga tangata o Hou-mai-tawhiti.

'E Hou' e! ka ngaro kei rota te taua', ka pa mai te karanga a Hou', tukua mai, tukua mai, kia eke ki

[Image of page 67]

te paepae poto a Hou', e toru peratanga mai, e toru ano hoki a Hou' karangatanga atu, ka tahi ano ka whakatika a Hou' ratou ko ana tama, ehara ka hinga te parekura, tukua atu ana te taua kia horo ki waho. Ka mahue iho etehi ki roto i te pa, haehaea iho, taona iho, kainga ake.

Ana, ka tahi ano ka tino he a Hou' ratou ko te whanau, me ona tangata, no te kainga, ta te mea hoki, ko te tuakana ano tera, ko nga uri o Tamatea-kai-ariki. No reira ka mau nei hei tawiri, na wai i toa, i toa, a ngaro noa iho ki te kore a Hou' ratou ko tona iwi, a ka mate a Hou' raua ko Whakaturia, ora ake, ko Tama' ratou ko ana tama, ko ana tuakana, teina hoki. Ka tahi ka mahara ia, kia houhia te rongo, kia kawhakina tetehi rerenga, hei morehu, ana ka mau te rongo.

[Image of page 68]

KO TE KORERO, MO TE HAERENGA MAI O NGAHUE.

KO POUTINI, ME WHAIAPU.

TERA iana whakarongo mai ki te take o te whawhai a Poutini raua ko Whaiapu, i heke mai ai raua. Noho nei raua noho nei, a ka mate a Hine-tu-a-hoanga i te puku riri ki a Ngahue raua ko tana ika ko Poutini, ka tahi ka peia atu ia kia haere atu, a whakatika ake a Ngahue, ka heke atu he whenua ke, ka kite tonu hoki a Hine-tu-a-hoanga, ka maunu taua hunga, ka whai haere ano i a raua, a noho rawa mai i Tuhua, a Ngahue raua ko tana ika, tau mai ai ki reira, ehara, tau ngatatahi mai ana, ka anga ano ka pei atu i a ia, he oi, ka haere ano ka rapu kainga, hei terenga mo tana ika, ka kite atu ia i waho i te moana i tenei motu i Aotea-roa, ka mea ia, kia whakauria ki uta.

Ka mahara ake ano ia, kei tata ano tona hoa riri, ka ririri ano raua, e ngari pea, me haere rawa ano maua ki a mamao rawa atu. A, haere ana, noho rawa atu, i Arahura, ka tuturu te noho i reira, ka tahi ka kowhakina mai e ia tetehi wahi o taua ika, ka mauria atu e ia ka hoki atu ka tae a Ngahue ki te Wairere ka patua te Moa, ka haere Tauranga, Whangaparoa ka hoki ki Hawaiki, ka korero kua kite ia i te whenua tona kai he pounamu, he Moa, a orohia iho hei toki, e rua aua toki, ko Tu-tauru, ko Hau-hau-te-rangi i te hei-tiki etehi, i te kurupounamu etehi, ko te ingoa o taua kuru, ko Kaukau-matua. A, e takoto nei ano kei a Te Heuheu, ko Tutauru, i ngaro tata ake nei ano inaianei, i nga uri o Tama-ihu-toroa, i a Purahokura raua ko Reretai. Hoki atu nei a Ngahue, ka tae atu ki Hawaiki, whawhai rawa ake nei, kua rongo ki tana korero ki te pai o tenei kainga a Aotea, a na reira i tika ai ta ratou heke mai.

[Image of page 69]

KO TE KORERO, MO NGA WAKA.

Ka tahi ka tuaina a te Arawa, he rakau totara, no Rarotonga, ara, no tua atu i Hawaiki, ka hinga ki raro, ka haua, a ka oti, ko nga kai hahau enei, ko Rata, ko Wahie-roa, ko Ngahue, ko Parata, ko wai tohunga, ko wai tohunga, nana i tarai a te Arawa i oti ai. Ka rongo a Hotu-roa ka oti a te Arawa, ka tae mai ki a Tama-te-kapua kia tukua atu ana tohunga, hei tarai i tona waka, a oti ake ia tohunga, ia tohunga a Tainui ma te tarai, oti rawa.

He oi ano nga tohunga nana i hanga nga waka, i whiti mai ai ki Aotea nei. Nga ingoa o nga waka nei na, ko te Arawa, to mua, muri iho, ko Tainui, ko Matatua, ko Taki-tumu, ko Kura-hau-po, ko Toko-maru, ko Matawhaorua. He oi ano nga waka i eke mai ai o matou tupuna ki tenei motu, i mahue atu ai a Hawaiki, ka tuia a Tainui, ka mate te tamaiti a Manaia i Rata ka tanumia ki nga marama o Tainui. Ko nga toki i taraia ai enei waka, he toki pounamu, ko nga ingoa, ko Hauhau-te-Rangi, ko Tutauru, na Tutauru i tapahi te upoko o Uenuku. Ko enei toki pounamu no te ika a Ngahue, i haere mai ano i Hawaiki, na i pana mai e Hine-tu-a-hoanga raua ko tana ika ko Mata, no reira i haere mai ai a Ngahue ki tenei motu, i kitea ai, i hoe mai ai aua waka nei ki konei, no te mea, kua kitea ake e ia i mua.

A whawhai rawa ake nei, na reira ano i tika ai te hekenga mai.

[Image of page 70]

KO TE HEKENGA MAI.

NA, ka oti ra nga waka ra te waihanga, ka toia ki waho manu ai, ka utaina nga utanga o ia waka, o ia waka, a ka rupeke ki runga, me nga tangata katoa, ka mahara a Tama-te-kapua, Kaore he tangata matau mo runga i tona waka, e ngari pea, maku e tinihanga ki a Ngatoro-i-rangi, te rangatira o runga i a Tainui, a, rewa kau ano tona waka ki waho, ka mea atu ki a Ngatoro', 'E Ngatoro', haere mai ki runga ki toku waka, ki te whai ake i te kawa o te waka nei', a peke ana mai taua tohunga nei ki runga, ka mea atu hoki a Tama, 'Karangatia atu hoki tau wahine a Kearoa, kia eke mai ki te whakamama i te kohukohu ruahine o te waka nei, kia noa rawa ai, mo nga waka mahi a nga tohunga', a karangatia ana tana wahine, ka eke hoki raua tahi, eke kau mai ano ki runga, ka mea atu a Tama' ki nga kai mahi o runga o tona waka, 'Hutia te punga, takiritia hoki nga ra', kawhakina a Ngatoro' raua ko tana wahine, hei mohio mo te waka nei, ehara, maranga to te ihu, to waenga, me to te kei, ana na, titipi kau ana taua waka.

Ka puta ake a Ngatoro' ki runga, ka mea', 'Whakahingaia etehi o nga ra kia ata haere ai, kei mahue i au taku waka', ka mea atu a Tama', 'Kaore waiho me whai mai e to waka akuanei', nawai i tata, a, ka tawhiti noa atu, ka tawhiti noa mai, a rokohanga e te ponga, rere noa atu ana, rere noa atu ana, he waka i tona rerenga.

Ka rua tahi nga mea i tahaetia mai e Tama-te-kapua, ko te wahine a Ruaeo, ko Ngatoro' raua, ko tana wahine, i riro mahi i a te Arawa, Ta Rua' wahine i riro ai, i mamingatia ia, i mea, 'Tena e Rua'

[Image of page 71]

haere ki te kainga ki te tiki atu i taku toki i a Tutauru, i kuhua e au ki raro i te pihanga o taku whare, a pohehe noa a Rua' ki te hoki ki te whare, kawhakina mai te waka, hoki rawa mai, ehara, kua whakanamunamu kau mai nga ra o te waka.

A tangi kau mai ki ana taonga, ki tana wahine ki a Whakaoti-rangi kua riro mai hei wahine ma Tama-te-kapu, ka rua tahi nga take a Tama' i tona hekenga mai, no reira te pepeha nei. Nga uri o Tama' whanakoroa, ki te aha, ki te aha.

No reira, ka makere a Rua' i te ahiahi ki te wai, ki te taka i a ia mo tana wahine, ka wehea nga whetu o te ahiahi, mo te ata, o te ata, mo te ahiahi, a ka rite ka he noa iho te whakaaro o nga tangata o runga i a Te Arawa, ka pohauhau noa iho, ka rere mai nei a te Arawa, a waho i te moana, ka whakaaro a Ngatoro', E! ka roa tenei wahi e reia nei e tenei waka, tena kia piki atu au ki runga i te tuanui o te whare nei e! kia kite koa au i te tua-pae o utu, i te tatanga, i te hoitanga, a piki atu ana.

Otira, i matua tupato tona ngakau ki tana wahine, kei pororuatia e Tama-te-kapua, kua kitea hoki tana mahi tinihanga, A tango ana ia i te taura, ka herea ki te upoko o tana wahine, ki tona ringa tetehi pito mau ai, ka piki atu ia, me te kumekume ano te ringa. Hemo kau atu ano ia ki runga, ka mau atu a Tama', tango tonu ki te taura e mau ra i nga uru o te upoko, ka wetekia, ka herea ki te kiato o te waka mau ai, hua noa a Ngatoro', kei tana tohu ano e mau ana, na, ka rongo nei a Tama' i te haruru o nga tapuae o Ngatoro' e haere iho ana, te pono te whitiki atu ki nga uru mau ai, turapa tonu atu ki tona moenga i tua tata atu ano hoki, ehara, kite pu a Ngatoro' i te taura e here ana i te kiato.

Ka mahara ia, Ha 1 kua taea pea e Tama', ka tahi Ngatoro' ka ui atu, 'E whae, kua tae mai he tangata ki a koe ne'? araho ki ko te wahine, 'Mau tonu ra e titiro ki te taura e mau ke na i te kiato', ka tahi ia ka

[Image of page 72]

mea iho, 'Ko wai koia'? ka mea ake, 'Ko wai hoki, ko Tama-te-kapua ano ra', ka tahi te tangata ra ka mea iho, 'Ae, taku rangatira, ka ora au, ka whaki ake koe ki a au, e ki ana au ki a Tama' i kawhaki mai ai hoki i a taua, e pai tana atawhai, tena ko tenei, a, ka hei tana, tenei ano taku utu ki a ia, a ianei.'

Ka tahi ka puta ki runga o te tuanui o te whare tu ai, kei te karangaranga te tangata ra i te rangi, kei te pera hoki me Rua', i wehewehe ra i nga whetu o te ahiahi o te ata. A kei te whakatu hoki i te hau kia haere mai i te ihu o te waka, kia hoki whakamuri, a pohehe noa iho nga tangata o runga, ngaro ana te mohiotanga, a tika tonu atu ki te korokoro o te Parata, ki te tangata maori tetehi o nga ingoa o taua wahi, ko te taepaepaetanga o te rangi, ara, ko te korokoro o te Parata, a tika tonu atu ki reira, a ngaro tonu atu ki taua waro a te Arawa.

Heke nei, heke nei te waka ra, a--ka ngaro te ihu, ka taea te taingawai o te ihu, tango atu ki te taingawai o waenga, ka rere tupou te waka ra ana tataka ana nga matenga ki raro, ka whakaputa ake a Hei ki runga maranga rawa ake kua roa te hekenga, ka tahi ka rangona e Ihenga i te ihu, ka pa mai te karanga; 'E Ngatoro e--ka taka te urunga o Kea'; whakarongo tonu atu a Ngatoro i te kei, ka pa mai ano te karanga, ka rua, kei runga hoki ko Tama', 'E Ngatoro e--ki waho, ka taka te urunga o Kea'! whakarongo tonu te tangata ra, te mea ano ka haruru nga utanga o runga, ka ngahoro ki te wai, ko nga tangata, kei te pupuru nga ringa ki te waka, makere atu etehi tangata ki te wai.

Ka oho ake te aroha o Ngatoro ki te waha o te tangata, o te wahine, o te tamariki e aue ana, e tangi ana! ka puta ake taua maia ki runga, whakaangaanga ai i te rangi, whakamarie ai, ka mutu era, ka whakahua i te unu mo tana waka, ara, i te hiki ake, koia tenei:--

[Image of page 73]

[Image of page 74]

Ehara, tere ana te waka ra i runga, manu ana, otira, manu rawa ake ki runga, kua poto atu nga utanga ki te wai, ouou nei i toe iho ki te waka, kua pau atu nga kai i te hekenga atu ki te korokoro o te Parata. No reira ano a te maori pepeha, mo te kai iti, kore, e kore noa ana te kai, e iti noa ana te kete kai 'Ko te rukuruku a Whaka-oti-rangi', mo te rukuruku mo te kore kai, i pau tonu atu hoki nga kai i te hekenga ki te korokoro o te Parata, ko te taepaepatanga o te rangi, ka hoe mai nei, a, ka u ki Whanga-Paraoa, ara ki Aotea nei. Ka tata mai ki uta, kite rawa mai ki te pohutukawa o te tahatika e ura atu ana, ehara tau ana te tututupo ki te wai.

Ka tahi tetehi o nga rangatira o te waka ra ka karanga ake, 'E--! kua nui ake te kura o tenei kainga i te kura o Hawaiki, ka panga hoki a hau i aku kura ki te wai', ehara, panga atu ana ana kura ki te wai, ko te ingoa o te tangata ko Tauninihi, nana i panga atu, a Taiwhakaea. U rawa mai ra ki uta, ehara, kua pa atu nga ringa ki aua pohutukawa, ana ngahoro, noa iho, ka tahi ratou ka mahara, he puawai rakau enei mea, ka raruraru nga rangatira o runga i a te Arawa, mo te maumaunga o a ratou kura, i panga atu ra ki te wai. Muri tata iho, ka kitea aua kura a Tauninihi ki te one o Mahiti, na Mahina i kite, rongo rawa ake kua kitea, tae rawa atu ki te tiki, kihai i riro mai, koia tenei pepeha mo te mea kite, e ka kitea te taonga makere,--Kaore e ho atu e a au, ta te mea ko te paekura kite a Mahina,--a e takoto mai nei ano, aua kura kei a te Whanau-Apanui, a tae nou mai ki tenei ra, u kau atu ano ki Whanga-Paraoa, ka panga atu he kumara kia tupu i reira, a e tupu tonu mai nei ano i te pari o taua whenua.

[Image of page 75]

Ka u a Te Arawa ki Whangaparaoa ka kitea te ika moana, e pae ana i uta, ka u mai hoki a Tainui ki reira ano, ka tautohetohe ki ta raua ika, ka mea a Tainui nana te ika, ka mea a Te Arawa nana te ika, katahi ka titiro ki nga toko o te tuaahu, ko ta te Arawa, he mata nga toko o tana tuaahu, ko ta Tainui i tunua ki te ahi, kia hohoro ai te maroke, ka herea te taura ki te kauae o te ika, no reira i riro ai i a Tainui ta raua ika.

Ka tahi ka tukua mai etehi tangata o runga i a te Arawa ki uta haere mai ai, ko te waka ki waho hoe ai, ko taua hunga i haere i uta, kotahi rau e whitu tekau topu, ko te rangatira ko Taikehu, ki te kotikoti haere mai i uta i Tauranga.

Kei te taunaha haere mai a Taikehu ma i nga whenua katoa o te tahatika, a Maraenui, Opotiki, Ohiwa, Whakatane, Te Awa-a-te-atua, Maketu, Tauranga, katahi ratou ka noho i reira, me te rere haere atu te waka ra a Te Arawa, mea, mea a ka taka kei waho o Maketu, ka kite atu a Tama-te-kapua ki te kumore o Maketu, ka taunahatia atu e ia, ko te kuraetanga o tona ihu, ka kite hoki a Hei ka taunahatia hoki e ia a Otawa, ko Te Takapu-o-wai-tahanui-a-Hei, ka kite hoki a Tia, ka taunahatia hoki e ia a Rangiuru ko Te Takapu-o-tapui-ika-nui-a-Tia, ka taunahatia e Naki a Motiti, ko Motiti-nui-a-Naki, no Hawaiki tenei ingoa, koia te pepeha nei--Kei Motiti pea koe,--ka tukua nga punga ki Maketu, ka tau te waka ra i te po, i te po e moe ana.

No muri ka rere mai a Tainui, Hauraki, Rakaumangamanga, Motukokako, Whiwhia, Te Aukanapanapa, Muri-whenua, ka hoki mai i reira, ka u ki Tamaki, ki Tau-oma, ka kite i te karoro, i te torea e rere mai ana i Manuka, ka tikina, ka tirohia he moana ano kei tua, katahi ka toia nga waka i Otahuhu, ko Toko-maru kua toia i mua, muri iho ko Tainui, ka toia, kaore i paneke, te maunga iho ano, mau tonu, kua poua e tetehi wahine a Hoturoa e

[Image of page 76]

Marama-kiko-hura, to noa, to noa, te taea, katahi ka whaka-tika mai tetehi o nga wahine a Hoturoa, ka whakahuatia te karakia.

ka rewa ki Manuka, ka hoe a Tainui, ka u ki Kawhia,

Ko Te Arawa ki Maketu, kua tau ki reira i te po, i te po e moe ana; a muri iho o te rerenga mai o nga waka ra Hawaiki, ka rapua e Rua etehi hoa mona, a hoe mai ana i runga i tana waka i a Pukeatea-wai-nui, ka whakatika a Ruaeo i Maketu, kua u noa mai ia i runga i tona waka, a Ruaeo i whakarerea atu ra i runga i a Te Arawa, a i tangohia mai tana wahine e Tama-te-kapua a Whakaoti-rangi, a no muri ka rere mai tana waka, a u mai ai ki Maketu, kua u mai tana i te tuatahi, a whakatika nei a Ruaeo, ki te whiu atu i nga matau, a mau ana i nga kiato o te waka, a toia ana mai ki uta, kua takoto atu nga neke i te hokowhitu ra, i te one o Maketu, toia ake ki uta takoto ai i te po.

Ka noho a Rua', i raro i te papa o te waka whakatangi ai i tana koauau, ana te marangatanga ake o te wahine ra, rere, ko Rua', e noho ana, a moe tonu iho raua.

Ka mea atu a Rua', e whae hoki atu ki tau tane, e ngari, ka whakatangi au i taku koauau, i taku putorino, kia rongo mai korua ko Tama', a mau e mea atu ki a Tama', aue, he moemoea naku, ko Rua', e whakatangi ana i ana pu i tenei po, a mana e patu i a koe.

Hoki ana taua wahine, ka moe ano raua, ka pena ano me nga kupu i mea atu ra a Rua' ki a ia, a rite tonu; ka patu a Tama' i a ia i te ata, e rotua ana e Rua' te waka ra kia moe tonu, a ao noa te ra morunga noa mai,--te rotu, he karakia ano.--I te ata ka pa te rakau a Rua' ki te waka ra, oho rawa ake, kua awatea noa ake, tahuri rawa iho ki raro i te waka, e noho ana te hokowhitu o Rua' i raro, ano, kei te au o Karewa e

[Image of page 77]

noho ana, ka puta nga tangata o te waka ki runga, e noho ana a Rua' i waenga o te hokowhitu ra.

Ka mea atu a Rua', whakatika mai ki runga taua ka whawhai, tou kotahi, toku kotahi, ma tou kaha e pai ana, ma toku kaha, kia penei rawa ake koe, i te whenua e takoto ana.

Kei runga taua maia a Tama', me te maipi. he maipi kura tana, ta Rua', waiho tahi tonu ta Tama' ki a Rua', tukua atu e Rua', tera te haere ra, mahue ake te maipi kura a Rua', tangohanga atu ki nga ringaringa o Tama-te-kapua, ko nga ringa ko te maipi ana takoto ana i raro, maranga ake, maranga ake, ka tua-rua, tua-toru, ka tohe tonu mai a Tama', ka tua-wha, tahi ano te naomanga iho a Rua' ki te rapoi kutu nei, ana mau tonu iho ki te taringa o Tama', ana mau tonu, te taea, te wewete e Tama'.

Ka mea atu a Rua', ka mate koe i au, waiho mau ta taua wahine, hei utu mou, ka mate na koe, kihai taua maia i rongo kupu atu, e tu porangi noa ana ki te rakuraku i te mangeo, a haere ana a Rua', me te hokowhitu ra ki te rapu kainga ke atu mo ratou, mei tahuri taua iwi ki te whawhai ki a Tama' ma, kua mate noa iho.

He tangata roroa enei tangata, ko Tama', e iwa te roa, ko Rua', tekau matahi te roa, kaore nei ano he tangata o muri nei hei rite i enei maia, kotahi tonu to naianei, ko Tu-hou-rangi, e iwa te roa, kei te keke rua te kumi, i kite ake ano nga uri nei i nga iwi, e whakaturia ana e nga tohunga ki nga tuaahu, hei whangainga mo nga patunga tapu maori, mo nga rau taewa, kumara, ika, patunga tangata, aha aha noa iho, e kitea te tangata, me nga kakahu me nga mea pai, e kitea ki te whakinga o aua wheua i nga ra e kitea ai, a no te horonga ano o Mokoia nei ka riro pea i a Nga-Puhi. A muri iho i te whawhaitanga a Rua' ma ra, ka noho nei a Tama' ratou ko ana hoa i Maketu, me nga tamariki, roa kau, ka marara haere,

[Image of page 78]

ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga raorao ki te takahi Waipuna i reira, a haere ana ki nga maunga ki te whakanoho atua Patupaiarehe ki reira, hoki mai ana ki Maketu, noho ai, a whawhai rawa ake nei a Tama' raua ko Kahu-mata-momoe, haere tonu mai a Tama' raua ko Ngatoro', ki Tauranga ka kite i a Taikehu e noho ana i reira, e mahi kai ana ma ratou, koia te ranga a Taikehu, i tua atu o Motu-hoa, mahue iho, ka haere, ka noho ki Kati-kati, ka kai ratou i reira, pau ana a nga hoa, katikati tonu a Tama', waiho tonu iho hei ingoa mo tera wahi a Kati-kati-o-Tama-te-kapua, noho rawa mai i Whakahau, te whakahaunga atu ano i te kai, haere tonu ratou ko Ngatoro' ma, waiho iho hei ingoa, a tae atu, mea, mea, Whitianga ko Whiti-a-ngara o ratou i taua awa, mea, mea, Tangiaro, ko te kowhatu whakairi a Nga-toro-i-rangi kei reira, a noho rawa mai i Moe-hau, i Hau-raki.

Ka tuturu te noho i reira, a mate noa iho ki reira, kei reira ano e tanu ana; ka mate ia, ka ki ake ki ana tamariki, kia hoki atu ki Maketu, ki te whakatau i ana whanaunga, ae ana raua, hoki ana.

E ngari, mei noho tonu iho i konei, kua riro ano a Hau-raki i nga uri o Tama',--ka whakaatu ake i a Kaukau-matua, nana i huna ki raro i te pihanga o te whare, a hoki ana ana tama, me Ngatoro', ki Maketu noho ai, i te taenga atu, ka kawea ki te wai ki te whakaruku i a ia, e haere tapu tonu ana mai, i te tanumanga i a Tama-te-kapua, ka tahi ka huhua, ka noa.

A moe tonu iho i te tamahine a Ihenga, ka rapua a Kaukaumatua, a ka kitea, muri iho, ka hapu te wahine a Kahu-mata-momoe, ka mau a Ihenga ki nga kuri hei whakangau kiwi, a haere ana, ka rana Hakomiti atu te ara, a Paritangi.

Ka whaia nei te kiwi a te kuri ra, mau rawa atu, i roto i te wai, kai tonu i te mataitai o taua roto, rukuruku tonu i te wai, a hoki mai ana ano ki ona

[Image of page 79]

rangatira, me te hari mai ano i tana kiwi, ka tae ki te aroaro o tana matua, ka whakaruakina te kiwi, me nga mataitai i kainga matatia e ia ra.

A, te kitenga o Ihenga i te maku, me nga ika, ka mahara ia, he moana, a ka nui ake tona hari, hoki hari ana ia ki Maketu, i reira ka kawea kia whakawaituhitia te wahine ra, ka mutu, ka tahi ka haere ki te rapu i te kainga i haere ra raua ko tana kuri.

Aue, ka kitea he moana, ko te Roto-iti, taunahatia iho, haere atu ko Roto-rua, ka kitea e tere ana, taunahatia iho, ka haere atu ki tetehi taha, ana rokohanga atu, he tangata e noho ana i tetehi taha o taua roto, ka tahi ka mahara, kia tango maminga ia i taua kainga, a haere ana ki te rapu i te tuaahu tangata, me te tuaahu o tana kupenga, ka kitea, ka tango ia i nga kowhatu papai, rimurimu tawhito, ka haere ki roto ki te wahi ururua, peka puhou, koromuka, karamu, ka tu nga tokotoko ki roto ki te otaota, me nga harakeke, ka tahi ka haere kia kite i te kainga o te tangata whenua.

Ka kitea mai e haere atu ana, E! he manuhiri, he manuhiri! e haere mai nei! ka pa te karanga, tau kau ki raro, kihai i waiho ma te tangata whenua, kei runga a Ihenga, 'Titikai, titikai o te tangata, a tango rawa i toku kainga, ka titiro hoki ki te whata o te aruhe, o te mataitai, ki te pu o te kupenga, na reira ano, ka whakatumatuma, te tohetohe ki te whakatuma, nawai hoki koe i ki, a, hei tango i toku kainga, haere atu, haere atu, haere atu, waiho iho te kainga o tenei tangata o tua iho, o tua iho.'

Ka mea atu te tangata nona te kainga, a Maru-punga-nui, te tama a Tua-Roto-rua, 'E hara i a koe tenei kainga, noku ano, kei whea koia tou pa, tau tuaahu, tau kupenga, me tau ngakinga kai.'

'Ka mea atu a Ihenga, haere mai kia kite', haere ana ratou, ka eke i runga i te puke, ka mea atu a Ihenga, 'Ara, taku kupenga e iri mai ra', kaore he pari-

[Image of page 80]

horo maunga, 'Te pa e tu mai ra', kaore, he ururakau, Taku tuaahu, me he mea ka kite koe i taku pa me taku kupenga, haere ana, ka kite ia e tu ana i roto i te ururua, a whakaae kau.

A riro ana te kainga i a Ihenga noho tonu iho ia i reira, ka heke nga uri o Tua-Roto-rua, ko tetehi rahinga i te motu i Mokoia e noho ana, ko tera i a Kawa-arero, i a Mata-aho.

Ko Ngatoro-i-rangi, i haere ki nga whenua ki te takahi wai puna, mo nga wahi wai kore, a tae noa atu ki te mania, ka wekua tona pake e te rakau, ka motu nga hukahuka, a tupu tonu ake hei rakau nui, me te Kahikatea nei ano te rarahi.

Piki atu he maunga, waiho iho ona tapui i reira, he Patupaiarehe, kua kite ano enei whakatupuranga i taua atua nei, he atua kino, aha koa tokomaha ki roto ki te whare, nowhea e rere te morehu. A noho rawa atu a Ngatoro', i Taupo, ka kite ia i te huka o runga o Tongariro, ka minamina ia ki te piki atu, a piki atu ana, ka mea iho ano ia ki nga hoa i noho iho i te kainga, 'Kaua e kai ake i muri nei, kia hoki iho ra ano au, ka kai tahi ai au, me koutou', ka piki atu ia, ki' ano i ata eke noa, ka kai ake te hunga o muri, a ka eke whakauaua ki te keokeonga o te maunga ka whano mate taua maia.

Ka puta mai he kaha ki a ia, ka karanga ia ki tetehi ahi mona kia ho mai i Hawaiki, a ho mai ana, ka rawa mai, i Whakaari, i Mau-tohora, Okakaru Roto-ehu, te Roto-iti, Roto-rua, Tara-wera, Pae-roa, Orakeikorako, Taupo, ka eke atu ki a ia e noho mai ra i Tongariro he oi ka ora taua maia, ka hoki iho, ka hoki mai ki Maketu nei.

Manu rawa mai Te Arawa i Motiti ka u mai ki Maketu takoto tonu iho i reira, ka marara nei nga tangata o runga i a Te Arawa ki nga wahi o Rotorua o Taupo, o Whanganui o Ruatahuna ka mahue atu i Maketu, ko Hei' ko tana tama, ko Tia ko tana tama,

[Image of page 81]

ko Ngatoro ki Motiti. Ko Tainui kua u kei Kawhia.

Ka rongo mai a Raumati i a Te Arawa kei Maketu e takoto ana, ka whakatika mai te tangata ra me tona hapu, noho raua mai i Tauranga, i te ahiahi ka whakatika ki Maketu, tae raua atu kei tawahi ke o te awa e tawharau ana mai a Te Arawa, katahi ka paanga atu te pere ahi i tawahi o te awa, ko te matamata he mea tahu ki te ahi, perea atu ana, e hara titi tonu ki nga heu o te whare ka wera i kona a Te Arawa i te ahi.

I te weranga o te Arawa i te po i a Raumati, kahore he tangata o Maketu, kei te ngahere anake nga tangata, kei Tapu-ika, kei Waitaha, ko Ngatoro kei Motiti ano e noho ana. Ko Maketu pa e tu kau ana, ko te waka kau i mahue iho i reira takoto ai, kua riro ki uta, ki te whai kai, ta te tau kai pai hoki hei tohatoha i te tangata ki te koraha haere ai.

Ao rawa ake te ata, ka kite atu a Raumati ki nga pa o Maketu e tu kau ana mai kaore he tangata, katahi ka whakaekea te taua raka ki roto i nga pa, e hara noho kau ana i roto,

I te po i wera ra ka kitea mai e nga wahi o Rotorua o ia wahi, o ia wahi kua tau te tututupo ki runga i te rangi, te puhanatanga o te uira o te ahi o te Arawa, ka maharahara mai, ko te pa, ko Maketu kua wera, ko te hunga tutata mai ki Waitaha i tino kite, i motu ke ki te taha o te akau, i mea mai ko Te Arawa e ka mai ra, na te tangata haere, i tahu ki te ahi. I te ata, ka tikina mai ka tirohia, tae rawa mai, ko nga pungarehu kau e takoto ana, hoki tonu te purahorua ra ki te whakarongo i nga wahi i kapi i nga tangata o runga i a Te Arawa, rongo kau ano.

Ka tupu i konei te pakanga a Hou raua ko Uenuku i mahue atu ra i Hawaiki, ka hoki mai hoki ki Aotearoa.

Ko te whakaaro a nga tama a Hou i roto i o

[Image of page 82]

ratou whare korero, ko te whakatauki mai a to ratou Papa i te hekenga mai, he kupu poroporoaki mai.

'E Tama, E Maka e, E Tia e, E Hei e, whakarongo mai. Kotahi tangata ki Hawaiki, ko Whaka-tauihu anake, kotahi tangata ki Aotea, ko Tama-ua-whiti (mo Tama-nui-te-ra'), E Tama ma e, nau mai, haere. E haere koutou ki uta, kei mau ki Tai-ki-Tu ka puhia, he angina. E mau ki Tai-ki-Noho, ma te huhu, he popo, he hanehane.

'Haere ra kia ata noho, waiho i konei te kino, haere kia ata noho, na te tutu hoki i mahue ai tenei whenua, ka haere ki tena whenua, kia ata noho, kia whakatupu tangata, kaua hei tutu, whakatupu tangata.' Ko nga kupu poroporoaki enei a Hou' mo ana tamariki, mau tonu i roto i o ratou nei ngakau, nga kupu a to ratou nei matua. 'Haere pai ki te kotikoti kainga mo koutou.'

Ko Uenuku, kaore pea i whai kupu poroporoaki ki ana tamarika i te haerenga mai ki tenei motu, ina te ahua, no tawahi mai te tutu, tutu tonu mai ki tenei motu. Nei ra ina wera a Te Arawa i te ahi a Raumati, ka whakaaroaro te ngakau o nga uri o Hou kia whawhaitia ranei, kia waiho noa iho ranei te weranga o to ratou waka, kaua e rapua he utu, tawhi noa iho ana, e totoko tonu ake ana i roto i te ngakau te whanowhanoa. Na te kino hoki i mahue atu ai, te whenua, nga koeke, te iwi, nga tangata, a 'E whai tonu ana mai hoki tenei mea te kino i a tatou.' E kore e taea te whakamanawanui, e whana ana te ngakau.

Ka oti enei whakaaro ka tahi ka whakakotahitia, kia whawhaitia he utu mo ta Raumati kino ki a Te Arawa i tahuna, i tahuna ra ki te ahi, ka whawhaitia nei tenei whawhai nui e te Arawa raua ko Tai-nui.

[Image of page 83]

MANAIA, NGA-TORO-I-RANGI.

Na, ka riro mai nei a Tainui raua ko te Arawa me Ngatoro-i-rangi, ka mahue atu te tuahine a Kuiwai i tana tane i a Manaia. I muri ano, ka nohoia te purenga o Manaia ratou ko tona iwi, a ka ea te purenga, ka maoa te kai, ka mata te umu a Kuiwa wahine a Manaia, te tuahine o Ngatoroirangi ka riri a Manaia ki tana wahine, ka patua e Manaia, ka ki atu, "Pokokohua, i tapu i nga iwi o Tungane nga wahie? ka hei taau, apopo kia pena nga kiri o tungaane, hihi ana i nga kohatu kaka o Waikorora." Ka whakama te wahine ra ka tangi, e tangi ana e kohi mata ana i nga kai o tana hangi, ho atu tonu e ia ki te aroaro o te tane, haere ana te wahine ra ki tahaki tangi ai ka hoki ki te whare.

Ka ahiahi ka tae te wahine ra ki nga pueru, ka mahue. Ka mau ki te tu hou he rito toetoe, ka tu i te paepae, ka torona a Kahukura, a Itupawa, a Rongomai, ka tu raua tokorua ko te tamahine ki mua, me Haungaroa hoki. Na, ka tika te haere a nga atua, a Kahukura, a Itupawa, a Rongomai, ka mutu te karakia, ka mea atu ki te tamahine; "Ka tika to ara," Ka takaia nga atua na, whakairia, ka hoki ki te whare,

Ka tahi ka ki atu ki te tamahine, "Nau mai haere," E tae koe ki o matua, "Korerotia atu," Kua kanga ratou e Manaia, mo te matanga o taku hangi mo te purenga, ka mea mai ia, "I tapu i nga iwi o tungaane nga wahie o waenga tahora," Ko nga whatukuhu o Ngatoro', nga kohatu o waenga tahora? Apopo nga kiri o tungaane, hihi ana i nga kohatu o Waikorora," Haere ra e tae ki o matua. Kia hororo mai. Tena nga hau o Pungawere.

[Image of page 84]

Na ka tangohia mai i reira a Maru, a Te Iho-o-te-rangi, a Rongomai, a Itupawa, a Hangaroa, ko nga atua enei i whenakotia mai e nga wahine ra, a ko aua atua ra ano o raua waka i eke mai ai, kaore i hoe atua kore noa mai aua waka, he atua kumera anake i riro mai, ika hoki, ko te atua tangata i mahue atu, engari ko nga karakia anake i riro mai i a ratou ki roto i o ratou puku takoto ai, he mea mohio a ngakau tangata.

Na, ka whakarewaia a Kahukura, a Itupawa, a Rongomai, a Maru, a Hangaroa, na ka tahi ka haere mai haere mai ratou, tokorima, Ka haere mai i te moana nui nei, na nga atua i waha mai, u noa mai i Whaka-ari, ka awatea ka kau mai ano, eke noa mai i Tawhiuwhiu, ka haere i uta, kai noa mai i te Kanakana, ka mutu te kai a nga hoa, ka kai noa tonu a Haungaroa, ka ki atu nga hoa tokorua, "Ka tae te roa o to kai a Haungaroa," koia Kaingaroa-o-Haungaroa. Ka tahi ka pakia e Haungaroa nga kanohi o nga hoa wahine i ki mai ra ki a ia. He oti ano oma atu ana aua wahine, whai noa atu a Haungaroa, whai noa atu, te hoki mai, waiho tonu iho hei ti haere,

Haere ake, tokotoru, ka haere a ka tae ki te pukepuke, ka okioki, i a ratou e okioki ana, ka puta mai te aroha ki a Haungaroa o tona whaea ka tangi ia, koia te Tangihanga, ka haere ka tae ki tetehi atu taumata, ko Piopio te ingoa ka tahi kite iho i Rotorua, Ka haere, ia ka tae ki Rotorua, i te taha o te puia i raro o te maunga ka haere i te akau o Rotorua a ka mahue Rotorua, haere tonu Maketu, ka tae atu ki te kaainga o Tuhoro, ka ui atu, "Kei whea te kaainga o Ngatoro-i-rangi?" ka kiia mai e ratou, "Kei te pataka e tu mai ra," ka kite atu ia i te tuwatawata, ka haere atu ka tae atu ki te tomokanga ki te kaainga, ka piki ma runga o te tomokanga, ka tae ki te kaainga, haere tonu ki runga ki te whare o Ngatoro-i-rangi ki te wahi tapu hoki.

Na, ka tahi ka haere te tangata ki a Ngatoro-i-rangi, i te mahi ia, ka kiia atu, "He tangata kei te

[Image of page 85]

kaainga, he kawenga ano tana, kihai i tomo mai ma te putanga, i piki mai ma runga, ko te kawenga, kei runga kei to whare e takoto ana, ko ia kei to nohoanga e noho ana,"--He oti ano ka mohio ake a Ngatoro', ka mea, "Ko taku iramutu," ka ui atu ia,

"Kei whea a Te Kehu?" ka kiia mai, "Kei te ngaki kumara," ka ki atu ano ia "Tikina atu, kia hororo mai," ka tae mai ratou katoa, ka haere mai ka tae mai ki te wahine ra, ka whakaraua ki te tuaahu, ka ho atu nga atua.

Ka mea te wahine, a haere iho ki te whakaruku i a matou, ki te whangai hoki i to matou hau, kiia kanga koutou e te tini o Manahua.

Ka marere nga kakahu o te tini maia raka, kei te wai kei te whakaruku i a ratou, ko te karakia tenei:--

[Image of page 86]

Ka mutu ki te wai, kei uta, kaore i whakina nga tahinga o te marae, me nga tunga toko o reira, ka keria te rua haeroa te rua o te ngana, koia tenei te karakia:--

[Image of page 87]

Ka mutu, ka tango i te kakahi, hei awhe i nga Wairua ki roto, ka mea:--

[Image of page 88]

Ka awhea ki roto:--

Ka pokipoki nga ringa, a ka taupokipoki te maro rakau, ka taupokipoki, karanga te kete:--

[Image of page 89]

He maha nga karakia mo te tarukenga, mo tenei hanga mo te kanga, kihai i ata whakina mai, he tupato no nga tohunga, kei apitia ki te kai, he aroha hoki ki nga karakia o mua, a nga matua, a nga tupuna o namata.

Ka mutu te karakia--katahi ka tangi ratou ki te wahine ra, ka mutu, kei te kai.

Ka mutu te kai, ka hui ki roto i te whare, ka ui korero atu nga papa, "He aha koe i kitea mai ai?" Ka ki atu ia ka mea atu, "He kanga na Manaia, no te ranganga o te tua-ahu a Manaia, ka mata te umu a Kuiwai, ka kanga e Manaia.-- "I tapu i nga iwi o tungaane nga wahie o te tahora? Ko nga kiri. o tungaane kia hihi i nga kohatu o Waikorora." Koia au i kitea mai ai, i ki mai ia, kia hohoro atu."

Na, ka rongo a Ngatoro-i-rangi, ka tahi ia ka utu i te kanga a Manaia, ka mea ia, "Kia pena ia, taona ana ki nga kohatu o Maketu."--Ka tahi ka ki atu a Ngatoro ki nga teina, "Apopo, ka kimi i tetehi totara ma tatou."--I te ata, ka whakatika katoa nga tangata hokowhitu, ki te kimi rakau, ka haere ano

[Image of page 90]

taua wahine, ka kitea e ia te totara, ka keria, ko ia Totara-keria.--Ka toia ki te wai ka rewa, ka hoe i te moana, na te hau o Pungawere i pupuhi po whitu ki te moana ka whiti ki Hawaiki, ko te wahi i u atu ai ko Tara-i-whenua-kura, ka tanumia te waka, ka haere a Ngatoro-i-rangi ka tae ki Whaitiri-ka-papa he whenua tera, ka haere atu a ka tae atu ki te whare o Kuiwai, ka karanga atu ki te tuahine kia puta mai ki waho, a ka puta mai ia ki waho. Na, ka ui korero atu a Ngatoro-i-rangi ki a ia. "He aha te korero," ka mea mai ia. "Kei te tua-ahu tonu nga mano o Manaia e noho ana." ko koutou, na te karakia i kawe mai," ka ki atu Ngatoro. "Kia pewhea te ra, ka haere ki te tua-ahu?" Ka ki mai tera, "Kei te ata tonu," ka ui atu ano a Ngatoro." "Kei whea i te ahiahi?" ka mea mai te wahine ra, "Kei te toi poto, a i te ata kei te toi roa," ka ki iho a Ngatoro," "I te ata, ki runga i to whare koe," ka hoki a Ngatoro ki te nuinga, ka korero ki a ratou, "Ki a Tangaroa, me tomo te pa, ki a Rangitu me tuki ata." Na, ka korero a Ngatoro ki a ratou, ka mea, "E! ki te tuaahu taua, me motomoto nga ihu, me hora noa iho, ko te patu, ki raro i te tangata'. Na, ka tahi ka haere mai, a ka tae mai ki te marae o te tua-ahu rokohanga atu e tuwhera ana nga hangi, e pae ana nga rautao, nga wahie, nga kowhatu, a takoto ana te rau mawhitu i roto i te hangi, tahuri atu, tahuri mai ki te motomoto i nga ihu i nga kanohi, takoto ana i roto i te hangi, ko nga patu, he patu poto kau, he meremere, he onewa, he patu paroa.

Takoto nei, takoto nei a ao noa te ra, ka tae mai nga tohunga ki te hora rau ki te tuaahu, he pera tonu i nga ata katoa, pono rawa mai, e putu ana i roto i te hangi, ka pa te karanga, 'Ee--tenei te tini o Ngatoro', o Tama', kei roto i te hangi e takoto ana, tenei ta te atua tana i hiki mai,' ka rongo nga mano i roto i te pa, ka puta ki waho, ana ra--taunaha kau ana i nga peke, i nga huha, i nga upoko o te rau hoko-whitu ra,

[Image of page 91]

takoto tonu, kua pakua te toto, no te ahiahi ke ra hoki te motomotonga i nga ihu, ko nga tohunga, i haere tonu ki roto i nga harakeke noho ai, a tae rawa atu nga tohunga o te tangata whenua, e ngaro ana ratou.

Ka hamama nga waha ki te karakia, ka koa hoki ki a ratou nei mea, ka mana, kiano i ata mutu noa te karakia a nga tohunga; te huakanga mai a nga tohunga o te ope, ko nga tohunga ano te mataika, te ohonga ake o te rau mawhitu ra, ana na--kihai tetehi i rere, ko Manaia anake, ko ia i rere ki te pa, apitiria tonutanga atu ko te pa, ka horo, te ingoa o te parekura ko Ihumotomotokia, te pa horo ko Whaitirikapapa. Ka rere ano Manaia ko te horonga o tera pa anana, me te mea e tomo ana ki te, whare koia, te whakatauki 'Hinga iho, tomo atu te pa', ka mutu te patu, kei te hurihuri i nga ika tapu, whakapono ma te atua, kei te pioi, ka mutu, kei te tao tangata, kai kau, ka pau, ka puta nga pa i ora ki te taua toto.

Ka hoki ratou ki o ratou waka. Na, ka whaia ratou e nga mano o Manaia, ka tae ki te awa, ka mahue, ka tae ki to ratou waka, e hara kua tae atu te whai ki te awa, na ka hia inu a Ngatoro', ka mea, "Kaore he wai mo tatou," ka ki atu Rangitu, "Kaore, e ngari kei te awa, ra ano," a ka tahi ka ho atu te taha ki a Rangitu, na ka tahi ano a Rangitu ka haere, ka tae ki te awa, tae noa atu, kua noho mai nga mano ra, ka tahi ka utu te tangata ra i tana taha, na kua tae te taha ki roto i te wai, ka tahi ka rere atu nga ringa ki te pehi i te taha kia totohu, e haere ana ki te pehi, inamata e haua ana ki te patu, i rangona kautia ake e ia ki te huhu o te patu e haere iho ana ki tona angaanga, ka tahi ra ka takiritia mai te taha i roto i te wai ra, ka tahi ka whakangaua atu ki te patu e haua mai ra ki a ia, e hara ka taha te patu i tona angaanga, ka pakaru ko te taha, mau mai i a ia, ko te ngutu anake o te taha ra.

Na, ka tahi ia ka oma, a ka tae ki a Ngatoro' me te hokowhitu ra hoki. Na, katahi ano Rangitu ka

[Image of page 92]

tahuri, e hara i a ia ano te mata-ika, na rungatia na Tangaroa, na rungatia na Tama-te-kapua, na ratou katoa, e hara ka whati tera, ka patua, ka mate te mano tini ra. Te ingoa o tenei parekura, ko Tarai-whenua-kura. Ka ora ano a Manaia.

Ka tahi ka hoki mai ki Maketu noho ai, mahi ai hoki, i muri ano, ka tuia nga waka o Manaia, ka haere hoki Ngatoro' ki te motu ki Motiti noho ai, ko tona pa ko Matarehua, ko te whare, ko Tai-maihi-o-Rongo, ko te rua kumara, ko te Marihope, ka noho, ko raua anake ko te ruahine i to raua kaainga, ko te nuinga, i Maketu anake. Na i a raua e noho ana, ka u mai te ope a Manaia, he mano tini te tangata me te waka, ka tau ki tatahi, ka karanga mai Manaia, "Taku taokete, e puta ki waho, taua ka riri kei awatea," ka rongo a Ngatoro', ki te reo o Manaia, ka tahi ia ka puta ki waho o te whare, a kua kite atu ia ko te ope a Manaia tenei te tau ake i tatahi nei, ka tahi tera ka karanga atu. "Taku taokete, tau marire ake i kona, kua ahiahi, e kore e taka te uru o a taua rakau, mo apopo taua riri ai," rongo tonu Manaia, whakaae ana, "Ae, kua po," ka karanga iho ano a Ngatoro'. "Hei waho punga ai o waka." A ka rongo Manaia, ka whakahau kia tahu kai tana ope i runga ano i nga waka, ka noho ano Ngatoro' i ro pa.

Na, ka ahiahi, ka noho Ngatoro' ki te tuaahu, karakia ai, i te po, i te mutunga ai o te karakia ki te tuaahu, ka tomo ki roto ki to raua whare ko te ruahine, ko te mahi tonu tera he karakia, e kumekume ana i nga hau o te rangi. Ko te ope ra, e mahi ana i te takaro, i te haka, i te waiata, i te ngahau, ta te ope whaihanga he ngahau, kaore e mohio, ka mate ratou; ki ta ratou nei whakaaro, ko Ngatoro' e mate ko te kotahi, po rawa iho tenei ano te koroheke nei raua ko te ruahine kei roto i to raua whare e takoto ana, ko te ruahine, ki te matapihi whakarongo ai ki te taua e tawai mai ra ki a raua, ko te koroheke, ko Ngatoro' i te tu-

[Image of page 93]

ngaroa, ka marere ona, kei te karangaranga i te hau me te ua, me te whatitiri, me te kanapu, kia puta mai hei whakamate i nga mano o Manaia, ana te rongonga o Tawhiri-matea, ka tukua mai nga hau, o pungawere, anana ko te ua, ko te hau, ko te whatitiri ko te kanapu, e whakarongo ana raua ki te putanga mai o te hau, o te uira, o te whatitiri, o te ua, o te nganga.

Ka wehea te po, ka wehea te ao, ka puta te hau, te ua, te uira, te whatitiri, me te ngaru katoa o te moana, rokohanga mai te ope ra, kua pari te ihu ki te moe, ka rongo raua ki te haruru, ka purupurua to raua whare ka moe raua. Whakarongo rawa atu ki te nge, ki te rari ki te ngangau, a taro kau iho, kua ngaro noa iho te ngangi, ko te tai anake e aki ana. Kihai hoki, te hau ra i roa rawa e pa ana, kua mutu. Hi rawa ake te ata, ka puta atu te ruahine ra ki waho! titiro atu ai i te ope ra, titiro rawa atu ki te one, e pae ana tera i uta kua mate. Te ingoa o tenei matenga, ko Maikukutea, te hau nana i patu, ko te Aputahi-a-Pawa. I tapa ai tena matenga ko Maikukutea, no te mea, ko nga maikuku kau i kitea, ko nga iwi kau, kaore he wahi nui i kitea. Kaore he rerenga o tenei ope, he mano, mano iho ki te mate, te tohu o Manaia i kitea ai, ko tetehi wahi o te ringa he mea whakairo, ka tahi ka tahu ahi a Ngatoro' ki Maketu hei karanga mo nga teina, ka kite mai te hokowhitu ra, ka tahi ka hoe mai kia kite i to ratou tuakana tae noa mai ratou, kua mate te tini o Manaia.

Ka ea tana kanga i a Mutahanga i a Manahua. E ngari me ora ano a Te Arawa, mei kore te tahuna ki te ahi e Raumati, penei e rua nga waka hei hoenga ki Hawaiki, kua ngaro noa atu taua iwi.

E ngari me noho ano a Ngatoro' ma i Maketu, mei kaua te haere ki Moehau, kihai i wera a Te Arawa, otira ko te whawhai, matamua tera, mo te tahunga o Te Arawa ki te ahi e Raumati, me korero hoki tera aianei.

[Image of page 94]

HATUPATU.

I te haerenga o Tama' ma ki Moe-hau, o Ihenga ma ki Roto-rua, ka haere hoki a Ha-nui, a Ha-roa, a Hatupatu, ki te Whakamaru, ki Maroa, ki Tuata, ki Tutuka, ki Tuaropaki, ki Hauhungaroa, ki Hurakia, ki Horohoro, ki te tahere huahua ma ratou, mahi nei, mahi nei, a ka maha nga ra, nga marama, i mahi ai, me te whakaaro to raua taina a Hatupatu, ki a ia, kaore e homai nga mea momona kia kai tahi ratou, ko nga mea tokoroa anake mana, ia kainga, ia kainga, me tona haere ki te taha o te ahi noho ai, me te tangi, me te kai, me te tangi, me te kai, ia rangi, ia rangi, ka tupu tona whakaaro nanakia, ka hemo ona tuakana ki te mahi, he tiaki tonu hoki tana i te kainga ia ra, ia ra, ka tapoko taua maia ki roto ki te rua i nga taha huahua, ana kei te tahae, tana tukunga atu ki te kai, ana na--ka mahi rapea te pepeha nei, te kaki ururua au mahi', kua paoitia hoki he aruhe hei kinaki.

Pau ake nga taha, tango atu ki nga papa-patua, ka ora, ka puta ki waho, kei te takahi i te ara, a tawhiti noa atu, ripa ke atu, ripa ke mai, kia hewa ai nga hoa, na te taua i kai, hoki mai, kei te werowero i a ia, kei te patu ki tona upoko, takoto ana i te kainga, tae rawa mai nga tuakana kua mate, tae rawa atu ki te rua, kua pou nga manu, ka ui atu, ka mea mai, na te taua? ka rapu i nga ara, ka kitea, a ae ana ratou, kei te tahutahu ka ora, kei te kai ano ratou, me taua tikanga ano o aua rangi o mua ra, me te kai, me te tangi, ka haere ano ki nga wahi auahi noho ai kia mea ai nga hoa, he auahi, kaore he roimata.

[Image of page 95]

I te ata ka noho ano ia, ka haere nga hoa, me te tahae ano i nga huahua, pera tonu ia ra, ia ra, a tupato ana nga tuakana, whanga ana i tetehi rangi, tapoko ki roto ki te rua kai ai, ana na--ka mau tana whanako' patua iho, tanumia iho, ki roto ki nga hutinga huruhuru manu, hoki mai ana ratou ki Rotorua, ka ui atu nga matua, 'kei hea to koutou teina? 'Aua, kaore matou i kite', 'E kiia patua', 'Kao', ka tohe, ka tohe, heoi ka mea nga matua, kua patua ina hoki i haere tahi ano koutou, ka ngaro nei i to koutou hokinga mai nei.

Ka tupu to raua whakaaro, kia tonoa to ratou tupuna ki te kimi, a tonoa ana, haere ana taua ngaro nei, ko te ingoa, ko Tamumu-ki-te-rangi, haere ana, a rokohanga atu e tanu ana, ka kitea ka mahia e ia, ka ora, ka haere mai, tutaki ana i taua wahine nei e wero manu ana mana, ko tana here, ko nga ngutu tonu, ko ta Hatupatu, he here ano, wero atu ai te wahine ra i ona ngutu, e hara, kua tu i te tao a Hatupatu, haere rawa ake ka oma taua tangata, ka mau i te wahine ra, ekore hoki e hohoro i taua wahine, ko ona waewae, hei kawe, ko ona pakau ano kei ona ringa ano, i pena me o te manu, a haere mai ana ki te kainga o te wahine ra, moe ana raua.

Ko te kai a tera wahine, he ota tonu, ho mai noa nga manu ma Hatupatu, ko te ata kau e kawe huna iho, i te ata ka whatika te wahine ki te wero manu, ka noho a Hatupatu i te kainga, ka hemo atu, kei te tunu kai mana, me te titiro ki nga taonga o te ana kowhatu o te wahine ra, ki te maipi, ki te kakahu kurawhero, puahi, kaitaka, me te whakamatautau, me te titiro ki nga mokai ngarara, koriroriro, aha, aha noa iho pena tonu ia ra, ia ra, tae noa ki tetehi ra, ka mea atu Ha, haere koe ki tawhiti, ki te pae tua-tahi, tua-rua, tua-ngahuru, tua-rau, tua-mano, hei reira koe mahi manu ai ma taua, ae ana mai -- haere ana, noho ana ia, tunu manu ana mana me te whakaaro, a ka tawhiti atu, ka rite ki tana i mea atu ai, ka tango i te kahu whero i

[Image of page 96]

nga kahu kura, me nga puahi, kaitaka, me te maipi, ano taua maia, ka oria e te hau, te makanga atu o te maipi ki nga ngarara, ki nga mokai katoa, kua mate, te panganga atu ki te pae miromiro, mate ana te nuinga, ora ana ko-tahi, haere ana ki te tiki i te wahine ra, ko te ingoa, ko Kurangaituku.

Ko nga kupu enei a taua manu i karanga haere atu ai, 'Kurangaituku e, ka kino te whenua, ka kore a taua taonga, i a wai? i a Hatupatu, riroriro rawa', a tae noa atu, ka rongo a Kurangaituku, ka hoki mai, ko ta Kura' tenei, ko tana karanga i tona hokinga mai, 'Kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na, kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na', e toru ano wharonatanga, kua tae ki te ana, tae rawa atu, tirotiro kau ana, ka ara-takina ano e taua miromiro, 'Kumea, wharona, kumea, wharona, ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na', ka mau taua maia, ka mea a Ha', ka mate ia.

Ka whakahua ia i tana kupu, 'Te kowhatu nei e, matiti, matata', kua matata, kua ngaro ia, kimi kau te wahine ra, a puta noa atu i tawhiti e karanga noa ana, 'Ina ano koe e Ha' na, ina ano koe e Ha' na', me te poko aua noa atu, ka puta ake a Ha', ka haere, pena tonu, pena tonu, i te roa o te te ara, a tae noa ki Rotorua, te taenga atu ki te ngawhariki, mate noa iho, hua noa he wai matao, ana kua wera.

Noho ana i te akau o te moana, ka ahiahi, ka tahi ka ruku atu i te wai, whiti atu ko te motu i Mokoia, ka noho i te wai mahana, ka hiahia ona matua ki tetehi wai mo raua, ka tonoa to raua pononga ki te tiki wai, ka haere, rokohanga iho e takoto ana i te wai ariki, ka hopukia e Hatupatu, ka mau ka uia atu, 'Mo wai to wai? i haere iho ai koe i te po', ka mea atu, 'Mo mea ma', 'A kei hea te whare o aku tuakana'? ara ko taua mokai 'He whare ano to ratou, pehea ko wai to ingoa?' Ka mea atu ai, 'Ko au ko Hautupatu', 'A e ora ana ano koe'? Ka mea atu ia, 'Ae', ka mea atu te mokai ra.

[Image of page 97]

'Inana--he whare ke to matou ko o matua, na raua ahau i ngare iho ki te kawe wai iho mo raua,' ka mea atu ia, 'Ho atu taua,' haere ana, ka tae atu ki ona matua, ka parare ki te tangi, ka mea atu ia, 'Kia ata tangi tatou kei rongo mai aku hoa i patu i au nei, kaua hoki au e moe tahi me korua i konei, e rangi me haere au ki roto ki te rua noho ai kia rongo i a ratou, i nga ra katoa, me kai au i reira, ae, haere, ko toku matua tane, me moe maua i reira i nga po, i nga ra, hei te whare ia,' ae, pena tonu i nga ra, i nga po katoa, ka mohio nga tuakana ki nga kai, he kai ke i te ngaronga atu o to raua taina, he kai ke i tenei ra, ka patu ki to raua whaea, ki ta ratou mokai--pena tonu, pena tonu.

Ei, karanga ana, 'Ee, ko Hatupatu,' ka tahi ka mea mai tetehi, 'Hatupatu hoki kua mate ra,' ka tino kitea, ka tango tetehi ki te maipi, me tetehi, na ka tango hoki a Hatupatu ki te maipi, kua herua ake taua tangata ra i te po, kua tiatiaina ki te raukura, e rua kopu toroa ki nga taringa, ka tono iho te tini tangata ra kia puta ake i tona rua kia whawhai ratou, ka tango i tona whitiki, me tona maro whero, ka whakahua i tana karakia mo tona tatuatanga, i tona maro:--

[Image of page 98]

Heoi, enei kupu, ka puaki te upoko i roto i tona rua:--

Ko te karakia, mo tana maipi:--

[Image of page 99]

Ka puta a Hatupatu kei runga o tona rua, ka kite mai ona tuakana ki a Hatupatu, ano ki taua koroke i te putanga ake, ano he karu to te tangata, he karu to te maipi, ano ko Kopu ka puta ake i te pae nga karu o te maipi, o te tangata, ka kite hoki nga mano tini o to raua iwi e noho ra, hinga noa ake ano, hore he iwi, hore he aha, i kite tamariki hoki i mua i taua maia, kite rawa ake, ahua ke ana te titiro ki nga tuakana, ahua ke ki a ia.

Toko-toru, e toru tonu nga taiaha ki te matenga o Hatupatu, i raro ano te rau o te taiaha, tera te haere ra, te whiunga atu o tana, toko-rua ki runga, ko-tahi ki raro o te maipi, maranga atu, tohe mai ano, tokorua ki runga, ko tahi ki raro heoi, ka mutu; ka mea mai to ratou papa, aku potiki, kia pena to koutou kaha ki to koutou tupuna e ka mai ra i te ahi a Raumati, mo te Arawa, e ngaki noa ana i te mate, nohea e mana, nohea e aha, pehea i kaha koutou ki taku potitki kotahi na.

Ka rongo ana tama i tera kupu, ka pouri te ngakau

[Image of page 100]

o te tini tangata ra, o Ha-nui, o Ha-roa, o Karika, na! te patu i te parehe o te aruhe, ke te roroi i te kumara, kei te tapora i te mataitai hei o ki te taua i Maketu, kei te mahi nga tuakana, kei te ako puku o ratou papa i a Hatupatu, kia mohio ki te ahua o Raumati, a rewa rawa ake nga waka, kihai i eke i runga, i noho ia, ka taka waenganui moana, ka whakatika a Hatupatu me ona kahu whero e toru-tekau, ka haere ki te taua, he mea ruku i te wai tona ara tonu, a ka tae ki te kopuatanga o te wai, ka kai tonu i roto i te wai i te kakahi, a puea rawa ake, i Ngaukawakawa, kite rawa atu nga tuakana, e horahora mai ana i nga kakahu, ka u atu te waka, ka ui atu, kei whea tou waka i hohoro mai ai koe? ka mea atu ia, he waka ano toku. A whakarerea ana tona pare i reira, tupu tonu ake he pohutukawa, ka puta i te Roto-iti te waka, ka ruku atu hoki ia, puea rawa atu, i Kuha-rua, ka mahue te pare totara i reira, tupu tonu ake, e tupu tonu mai nei ano, tae rawa atu, e noho mai ana, ka miharo ratou ki tana mahi, ka u ki Otaramarae, moe rawa atu, i te Kaharoa-a-Tauhu, ao ake, kei Maketu, po kau ana, ka takoto te matua a tetehi tuakana, a tetehi, a tetehi, ko-tahi rau mawhitu, i tenei, i tenei, i tenei, kaore i a ia.

K. a tahi ia ka tupato ki ana tuakana, kei ta ratou whawhai ano te take, ina kaore i wehea mai etehi ki a ia, ka mea atu ia, 'E aku tuakana kihai au i whakatuturi ki ta koutou ngare mai i a au, i haere tonu mai au, me toku haerenga i patua ai au e koutou, a ka he nei hoki au, e mea ana a au, kia ho mai etehi tangata ki a au, kia rima-tekau,' ka mea atu ki a ia, 'Hoki atu koe, he aha mau, he kai, ko te mea e mate i a koe,' heoti, hoki tonu mai taua tangata, i taua po ano, ka rapu ia i te wahi ururua hei nohoanga mona, a kite ana ia i te pai o taua wahi, ka tahuri ia ki te paihere i aua pu tarutaru, i nga rakau, whakakakahu atu ki ona kakahu, ano te matua a taua tangata, me he matua tangata, ao

[Image of page 101]

kau te ra, ka kitea e te tangata, whenua, ka tukua nga purahorua, ki hea, ki hea, kia haere mai ki te whawhai.

Kei runga nga matua a nga tuakana, e korero ana i te korero o te toa, whakatika mai, whakatika atu, ka mutu, te tino whakatikanga o Hatupatu, i raro ano e haere ake ana, ano ka oria e te hau, e wha nga tikitiki o te tama, ano te raukura,--kei te au o Karewa e noho ana,--ka mutu te korero i tetehi taha, wetekia ake, ko tahi te tikitiki i te rae, he kahu-kura te kakahu, kei te korero i te toa, 'ka noho, puta ke ki muri, kaore he puhi, he kaitaka te kahu, korerotanga, ka mutu kei waenga e korero ana, he kiri kau, puta ke ki mua, kei te kohamo te puhi, he tokotoko te rakau, noho iho, puta ke, ki tetehi wahi korero ai, e rua puhi kei te rae, kei te kohamo, he puahi te kahu, he tewhatewha te rakau, ka mutu, puta ke he wahi ke, e rima puhi, he topuni te kahu, he paraoa te rakau, ka mutu, me te titiro iho te tangata whenua ki te maha o nga rakau, o nga kakahu o nga rangatira o taua matua, ki te korero, ana, ka wehi noa ake te matua a Hatupatu.

Tena, ko nga matua a nga tuakana he maha ano nga tangata ko nga rangatira i rite tonu, e toru matua, toko-toru hoki nga rangatira, tena ko ta Hatupatu matua ko-tahi, he maha nga rangatira, me nga kakahu, na reira ano i tunu ake, e ki ana, he matua tangata, kaore he mea puhi, ki te otaota.

Ka tahi ka whakaputa te tangata whenua ki waho, piri ka piri. Te ringihanga mai o te tao, o te manuka ki te matua a Ha-nui, ehara kua whati, whati mai, whati mai, kei ta Ha-roa, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, ka whati mai ano, ka eke kei runga kei ta Karika, ka whakahokia, ko te ua kau i maranga, ka te apiti ano, heoti, ka whati katoa nga matua a nga tuakana, aha koa, ko-tahi mano, ko-tahi tekau. Pango tonu te kohamo i te whatinga.

Me te noho tonu atu te matua a Hatupatu, na te mea ano ka eke tonu atu ki runga ki te matua e noho

[Image of page 102]

mai ra, te whakatikanga o Hatupatu ki runga, ki te whakahoki, tahuri atu, tahuri atu, nawai i ngaro, i ngaro, a ka kitea te tangata ra: He putanga to Hatupatu, he putanga to Karika, waiho tonu te tokotoko ki a Hatupatu, tukua atu, tahi ano te maipi, ana, me te kai koropeke, maunu te paraoa, kua motu te upoko, ki te ringa mau ai, heoi, ka whati tera, whati ra, whati ra, ka tahi ka hoki mai ona tuakana ka patu, he tini nga mano i hinga--kei te patu nga tuakana, kei te whakataki tonu ia i a Raumati, ana ka kitea, ka mau i a Hatupatu, kotia iho te upoko, huna iho, ka mutu te patu, ka hoki ki te puni, kei te tao i te tangata, kei te kai, kei te whakakapowai i te upoko, ka maoa, kei te korero whakatu, kei au a Raumati, ka mea atu tetehi, tetehi, Kei au, pena tonu, huna tonu a Hatupatu.

Ka hoki ki Rotorua, ka tahi ka eke i runga i te waka, ka tata ki te motu, i Mokoia, kei te pioi haere atu i runga i te waka nga tuakana, ka mutu, ka ui mai to ratou matua, kei a wai a Raumati? ka mea tenei, kei au, tenei, kei au, ka mea to ratou matua, e,--kua ora a Raumati.

Ka tahi ka whakatika a Hatupatu, ka pioi i ana kirikiri upoko, ko taua upoko i tona ringa, ko Karika, ka whakahua i tana pioi, koia tenei.

Ka tahi ka mau te ringa ki te upoko o Raumati, e huna tonu ra i roto i a ia, arara--kei au a Raumati, ka koa, ka tahi ka marere nga kakahu o to ratou papa--ka rere mai ki roto ki te wai, karakia mai ai, koia tenei tana karakia.

[Image of page 103]

Heoi ka mutu, ka whakanuia ake tana tamaiti muringa, ka whakaitia iho ana muanga, ka tahi ka ea te weranga o te Arawa. Ka heke mai nga mokopuna a Tama-te-kapua, noho rawa mai i Pakotore, ka whanau a Rangitihi i reira, me ana tamariki, ka haere tetehi ki te Rangiwhakakapua noho ai, ara ki Roto-rua, muri iho, ka haere tetehi ki te Whakatohea, he wahine, muri iho ka haere katoa a Rangitihi ratou ko ana tama ki Ahuriri, ki te rapu utu mo te mate o te tane a Rongo-maipapa, a ka riro mai taua wahine, ka tupu nei a Uenukukopako, ka timata te haere ki ona pahi i te Whakamaru, i Maroa, i Tutukau, i Tuata ka haere atu, hoki mai ano ki Pakotore, hoki atu, hoki mai, ehara ka mahue te kuri a Uenukukopako, a Potakatawhiti, ki Mokoia, a patua iho e Mataaho raua ko Kawaarero. Hoki rawa mai i te Whakamaru, kua mate, heoi ka timata te whawhai nui ki Rotorua, a mate ake tetehi tetehi, Ka tupu a Rangi-te-aorere, te tama a Rangi-whakaekeau, ka tahi ka horo a Mokoia, ka riro i nga tama a Rangitihi a Roto-rua, mau nei, mau nei, a whakatupuria noatia nga mano tangata nei i reira, a marara noa atu ki nga whenua katoa, me o Ngatoro-i-rangi uri, i whakatupuria ano i reira, a e noho nei ano i Roto-rua etehi ko tana mokopuna, ko Tumakoha, nana a Tarawhai, ta Tarawhai tama ko te Rangitakaroro, to muri ko Tarewa, to muri iho i a Tarewa, ko Taporahitaua.

[Image of page 104]

[Page 104 is blank]