1854 - Grey, George. Ko nga Mahinga a nga Tupuna Maori - WAHI.--II, p 105-124

[Image of page 105]

WAHI.--II.

[Image of page 106]

[Page 106 is blank]

[Image of page 107]

KO TE MAUNUTANGA MAI O TURI I HAWAIKI.

NA, tenei ano te take i haere mai ai a Turi ki tenei motu. Ko Potikiroroa ko te tamaiti a Hoimatua, i haere taua tamaiti ki te kawei te maomaoa ki a Uenuku, ka hinga ki te roro o Wharekura, o te whare o Uenuku, whawharia mai ana e Uenuku, horomia oratia ana taua tamaiti ka mate, no reira ka rapua e Turi he utu mo taua tamaiti.

Na, ka kitea e Turi te whakaaro, "me rapu e ia ki a Hawepotiki ki te tamaiti a Uenuku." Na, ka tahi ka whakahaua e Turi nga tamariki o tona whare ki te takaro, ki te ta kaitaka, ki te mahi porotiti, na kihai rawa taua tamaiti i minamina mai.

A, no te taenga ki te raumati, ka mahana te kiri o te tangata, ka tahi ka whakahaua e Turi nga tamariki kia haere ki te kaukau i Waimatuhirangi. Na haere nga tamariki ki te kaukau. Na, ka tahi ka haere taua tamaiti ki te kaukau, a Hawepotiki te tamaiti a Uenuku, whawharia atu ana e Turi ka patua ka mate, ka tahi ka ea te mate o Potikiroroa.

Na te matenga ano o taua tamaiti ra, pokaia ana e Turi te manawa, ka haere te amo a Hotukura ki te ariki ki a Uenuku, na komotia ana te manawa ki roto ki taua kete kai ka kawea nei ma Uenuku, he kumara nga kai o roto o taua kite, panipania rawatia hoki nga kumara, kawea ana ano kia kainga e tona matua e Uenuku. Na i taua kainga, ka mihi ia ki tana tamaiti ka mea, "E Hawepotiki, kaore e taka ana i te kainga kai," a ka kai nei a ka roa, ka tahi ka mea atu e tehi o nga tangata, "Ko ia ra tena kua pau na i a koe," a ka rongo ia ka mea atu, "A waiho ra, ka ngaro ano ki roto ki te hopara nui a Toi-te-huatahi," ko tana

[Image of page 108]

whakatauki atu tenei ki a ratou. Ko te ingoa o te whare o Turi, ko Rangiatea, ko te whare tenei i whanau ai a Turangaimua raua ko Taneroroa, ka ahiahi ka puta atu a Rongorongo ki waho ki te whangai i a Taneroroa ka rongo ia ki te maire a Uenuku i roto i Wharekura, e mea ana.

Na, te rongonga atu o Rongorongo ki te mea ra, ka hoki ia ki roto ki te whare ka korero atu ki a Turi ka mea atu, "E Turi! tenei te maire i rongo atu ai au, kei te waiatatia i roto i Wharekura," ka mea atu a Turi, "He pe whea?" Ka tahi ka rongohia atu e Rongorongo, ka mohio a Turi, ka tahi ka mea atu ki a Rongorongo, "Moku tena waiata," i matau hoki ia ki tana kohurutanga i te tamaiti a Uenuku, no reira tana mohiotanga, mea ake ia whakamatea hei utu mo taua tamaiti.

Ka tahi ia ka haere ki te tiki ara mona i tona hungawai i a Toto, ho mai ana ko Aotea, hei waka mona,

[Image of page 109]

ko Waiharakeke te awa i tupu ai a 'Aotea, na Toto i hahau, ka hinga ki te whenua, wahia ana, ka pakaru, ko Matatua tetehi para, ko Aotea tetehi, ko Matahorua i tukua atu ki a Kuramarotini, ko Aotea, i tukua atu ki a Rongorongo ki nga tamahine a Toto. Ko Matahorua te waka nana i toro te nuku-roa, ko Reti te tangata ki runga. Ko Kupe raua ko Hoturapa, i haere ki te moana ki te huti ika, ka tau te waka o nga tokorua nei, ka tukua te aho a Kupe ki te moana, tu kau ano ki raro, ka mea a Kupe kia nukaia te hoa ki tana aho, me mea, "E hoa kua mau taku aho, haere rukuhia," ha kua karanga a Kupe ki te taina, "E Hotu? kua mau taku aho, tikina," ka mea atu a Hoturapa, "Homai hoki ki a au," Otira ka mea atu ano a Kupe, "E kore e taea, e ngari me rere koe ki te wai me ruku," kaore, he nuka na Kupe kia mate a Hoturapa, kia riro mai ai a Kuramarotini mana, i noho hoki koa i a Hoturapa a Kuramarotini.

Na ka tahi ka rere a Hoturapa ki te wai, ki te ruku i te aho a Kupe ka tae ki raro, ka tatu, na, ka tahi ka tapahia e Kupe te taura o te waka, ka haere ki te kawhaki i a Kuramarotini, i te wahine a Hoturapa. Te putanga ake o Hoturapa ki runga, ana kua mamao noa atu te waka ka tahi ia ka karanga mai, "E Kupe e whakahokia mai te waka ki a au," kaore hoki i whakahokia atu e Kupe te waka, na, ka mate a Hoturapa ka haere mai a Kupe, ka riro i a ia a Kuramarotina.

Ka hoe mai nei, a ka tae mai ki tenei motu, kahore i kite tangata. Na, ka whakawhiti a Kupe i te moana o Raukawa, a ka whiti, na ka tahi ia ka whakatapoko ki roto i te Awa-iti, na rokohanga atu e ia te au o Kura-te-au, heke mai ana ki waho, na ka tahi a Kupe ka whakapiki i tona waka, na kua eke, e hara kua tae ki roto ki te ripo Kei reira te Wheke-a-Muturangi e noho ana, na kua rongo ia ki te waka o Kupe e hoe atu ana, na ka tahi te wheke ra ka maranga ki runga ki te kai i te waka o Kupe, na kua

[Image of page 110]

rewa kei runga na kua kite a Kupe, na ka whakaaro a Kupe, "Me pewhea ra e mate ai i a ia te taniwha ra?" na ka maharatia e Kupe, na ka kitea he tikanga mana, e mate ai tenei taniwha, e haere mai ana hoki nga kawekawe e pehi i te waka ki raro, otira, kei te ngana a Kupe ki te tapatapahi i nga kawekawe, hei ahatanga ma taua taniwha, ka nui tona toa, ka tahi ano ka ata whakaaroa e Kupe, a ka kitea he tikanga hei matenga rawatanga mo taua taniwha, Na ka tahi a Kupe ka nanao iho ki tana taha, ka whiua atu ki te wai, e tau kau ana ki roto i te wai, inamata e reia ana e te taniwha ra, hua noa, ko te waka o Kupe tera kua pau i a ia, e hara kua eke te tinana katoa ki runga i te taha ra pehi ai, Na kua tika te tu a Kupe i runga i tana waka, kua tika hoki te hapai i tana toki, tahi ra ka maka atu ki te taniwha ra e, hara kua motu, na ka mate. Ko tana mahi, koia tenei ko tana kotikotinga i te whenua, ka kite ia i nga tangata tokorua ko Kokako raua ko Tiwaiwaka. Otira kaore a Kupe i noho, i hoki ano ia ki tawahi. Ko nga tohu i waiho i konei, ko tona tinana, i hoki ano, te hokinga o Kupe, ka tae, ki rawahi i reira ano a Turi ma, no te tau wha, no te tau i te matenga o Hawepotiki, te putake o Turi i haere mai ai. Ka tahi ka toia mai a Aotea te waka o Toto, hei ara mai mo Turi, ki tenei motu, ka tahi ka toia, na tata ki te taha o te moana, ka rongo a Kupe, ka haere atu ka titiro, ka tae atu ki tatahi ka mea atu ki a Turi, "E Turi," E haere koe ka titiro atu ki te putanga mai o te ra, me waiho tonu te ihu i te waka i reira," ka mea atu a Turi ki a ia, "Haere mai ra, ka haere tahi taua." Ka rongo a Kupe ka mea atu ki a Turi, "E hoki Kupe," otira ka korero atu a Kupe ki a Turi, "Na e whiti koe ki rawahi, me haere tonu atu koe kia kite i te wai i kite ai au, kei te anga te kuwaha ki te uru, kei kona nga tangata i kite ai au tokorua, ka tu koe ki tena taha, ka karanga na ka o mai, koia tena."

Na, ka tahi ka haere mai a Tuau, ka karanga mai,

[Image of page 111]

"E Turi," Titiro mai, E hoe koe, na e rua ki roto, e rua ki waho" ka ki atu a Turi, "Haere mai ra ki waho rara, hoki mai ai," ka haere atu a Tuau, ka utaina nga hoe e rua,--Ko nga ingoa o enei hoe, ko te Rangihorona, ko Kautu-ki-te-rangi, ko te ingoa o te tata, ko Tipuahoronuku, ko te ingoa o tetehi o nga tata ko te Rangi-ka-wheriko, ka rewa te waka, ka tahi ka utaina mai te kumara nei a te Kakau, me te kiore, me te pukeko, me te karaka, te aha, te aha, koia tona whakatauki,--Aotea utanga-nui.--Na, ka manu te waka, ka noho a Tuau ki te kei, ka mau ki te hoe, a ka puta ki waho, ka mea atu a Turi ki a Tuau, "Nau mai hoki koe ki waenga nui nei, kia whanatu hoki au kia whakamatau hoe," ka tahi a Tuau ka haere mai ki waenga-nui noho ai, ka peke atu hoki a Turi ki te hoe. Na ka tahi ka hoea e Turi ka mamao ki waho, ka tahi ano a Tuau ka tahuri ki te titiro atu ki uta, tahuri noa atu, aue kua mamao noa atu te uta, kua matara noa mai ratou ki waho, ka tahi ano ia ka karanga atu ki a Turi, "E Turi e, E Turi e, whakahokia ki uta," nowhea i rongo a Turi tohe tonu ki te kahaki i a ia, no reira i mihi ai a Tuau ki ana tamanki, me tana wahine, ka mea ia, "Me pewhea ra au ki taku wahine, me aku tamariki." Ana, pea, ta Turi pai hoki ki te kahaki i a ia, me pewhea e ia te kau atu ki uta, kua mamao noa atu ra ki waho he po hoki koa i rere mai ai ratou, Na ka ngahae te ata, ka timata a Tapo i tana mahi tutu, no reira ka riri a Turi ki a ia, ka whiua atu ia ki te wai, a i a ia, i roto i te wai, ka whakatamaramara mai, ka mea mai, "A tama ra, waiho au i Hikurangi" na ka tahi ratou ka mohio, "a ko Maru, ko Maru', na ka utaina mai ano ia ki runga ki te waka, ka awatea, ka kowhewhe noa iho te waka, ka puta te wai ki roto. Na ka tahi ka komotia te tata a Turi, ka ehua te wai, ka whakahua i tana karakia mo te ehunga i te wai ka mea.

[Image of page 112]

Na, kua eke ki Rangitahua, he moutere, kei waenga-nui moana. Ka whakahoroa i reira te waka nei a Aotea, ka aukahatia, na e aukaha ana, ka u mai hoki to Porua waka, a te Ririno, na ka patua nga kuri e rua, ko tahi i taona, ko tahi i haematatia, ko Whakapapa-tuakura i taona, ko Tanga-kakariki i haematatia a ka puareare, ka whakaturia nga tuaahu, i whakaturia, hoki nga toko o te atua, kia ngaua putia ai, ko te maro o te atua, ka takapauria, ka whakatara te atua, ka mea. "Nau mai e te atua, e kore au e whiti ki rawahi, nau mai ka whiti au." ka tahi ka maoa te kuri ra, ka poipoia, ka mama tama i te riri ka haere ka whakaturia nga urutoko.

Ka taitaia te waka--

Ko nga poroporoakitanga iho tenei i nga iho o nga waka katoa. Na i reira, ka totohe a Potoru raua ko Turi, ka mea atu a Turi, "Me anga taua ki te ra huru," ka mea atu a Potoru, "Me anga taua ki te ra to," na ka ki atu ano a Turi ki a Poturu, "I mea mai a Kupe ki a au," kia kaua e kawea ketia te ihu o te waka i te putanga mai o te ra," otira ka tohe tonu a Porua, na ka tahi ka tukua atu e Turi ki tana i hiahia ai, na ka rere a te Ririno te waka a Potoru i runga i te tau o Taputapuatea, e hara ka kawhakina e te au kume, e te au rona, e te au hirere, hirere ki te po, na ka mate a Potoru, koia tona whakatauki,--E tohe ana koe i nga tohe a Potoru.--

Na, ka haere mai a Aotea ki te ra huru, ka tae ki waenga moana, ka whanau a Tutawa, ka tahi ka tangohia ake ana te iwa o nga kumara, hei hikahi-

[Image of page 113]

kanga i te ngao o Tutawa whanau-moana, toe iho e waru. Na ka tata ki tahaki, ka tutu a Tuanui, ka riri a Turi ki a ia, whiua atu ana ki te moana.

Na, ka tino tata tonu mai ka kite tonu mai i uta nei, ka whiua te hutukawa, i hua ki te rata e mumura atu ana i uta nei, he hutukawa, na ka eke mai a Aotea ki tenei motu.

Te ekenga mai, ka kitea te waewae o Tuanui-a-te-ra, i whiua atu ra ki te moana, i mohiotia ki te hape o te waewae, na, ka tahi ka haere mai a Turi ki te rapu i Patea, i te wai i kiia mai ra e Kupe ki a ia, a ka waiho te waka i Aotea koia Aotea.

Ka haere mai i uta, ka tukua mai a Pungarehu i mua, ki te rui haere mai i te karaka, ka haere mai a Turi i muri, ka tae mai ki Kawhia, ka huaina te ingoa o tera kaainga ko Kawhia ara ko te awhinga o Turi, haere mai Marokopa, ko te kopanga o Turi, Mokau, ko te moenga o Turi, Urenui, ko te nuinga o Turi, Waitara, ko te taranga o Turi, Manga-ti, ko te horahanga ki reira o Hunakiko, ka matakitakina, koia Matakitaki, Hongihongi, ko te one i hongihongia e Turi, Tapuwae, ko te tapuwae o Turi, Oakura, ko te kuranga o Hunakiko, Katikara--he reo tena, Raoa ko te raoatanga o Turi, Kaupokonui, ko te upoko o Turi, kei kona, ka rua nga horahanga i a Hunakiko, koia Maraekura; Kapuni, ko te puninga o Turi, Waingongoro, ko te ngongorotanga o te ihu o Turi, Tangahoe, ko te hoe a Turi, Ohingahape, ko te waewae o Atua-nui, Whitikau, ko te kauanga roa o Turi.

Ka, ka tae ki te awa i kiia mai ra e Kupe, ka hanga te pa--ka huaina te ingoa ko Rangitawhi, whakaturia ana te pou, ka huaina ko Whakatopea, ahua te whare, ko Matangirei, hanga te paepae, ko Paepaehakehake, ka whakaturia te whata, ko Paeahua ka huaina te awa ko Patea, te puna, ko Parara-ki-te-uru, te mara, ko Hekeheke-i-papa, te ko, ko Tipu-

[Image of page 114]

i-whenua, ka tahi ka koia te mara, ko tona whakahauhau tenei.

Na ka whakatokia te mara, e waru nga kopura whatiwhatiia ana, ka toua, a ka tupu, ka ranga te one, ko te Ahuroa, hauhakea ana nga kai, te marangatanga mai e waru nga rau. Ko nga mahi tenei a to raatou tupuna a Turi, ko tana wahine ko Rongorongo, ka puta ana ki waho, ko Turanga-i-mua, ko Taneroroa, ka noho i a Uhengapuanaki, tana rakau, ko Otirakaka kei te ngutu o Patea, tana kaha--ko Tane-tapu-nui. Ko te kai tenei i whakaturia ai to matou kuia a Taneroroa, ta Taneroroa, ko Ruanui, ta Ruanui, ko Whaeatomokia, tona tungane, ko Rahuikura, ta Rahuikura, ko Puinui, ka noho i a Tanepatua, tana ko Tamatutea, ka noho i a Arohanga, ana ko Tamateanohokawa muri iho ko Tamakaumoana, muri iho ko Koropanga. Ta Koropanga ka noho i a Kurapane, tana ko Tamaharangi, ka noho i a Tupatuhaoa ko Tamarua, ka noho i a Tapirau, ko Tuhekeao, ka noho i a Hitamatea, tana ko Rangitautahi, ka noho a Rangitautahi i Ngamotu, ka whakanohia a Rerekau ki a ia, ka puta tana ki waho ko Pore, ka noho i a Tumatiwha, tana ko Rangi, ka noho a Rangi i a Te Awhea, tana ko Tuhinga.

Na, ko Tamakaumoana, tana ko Tamatiriwa, muri iho ko Tamapuku, na ko ta Tamatiriwa, ka noho i a Hituri, tana ko Tamateanohoahu Ta Tamateanohoahu, ko Oteanuku, ka noho i a Huriwaka tana, ko Pikitawhaki, muri iho ko Waingaro, ka noho i a Haumoetu,

[Image of page 115]

tana ko Whakatutu, ka noho i a Te Kura huia ruatia ana ki a Wheua, kia puta ta Wheua ko Rawiri Waimako. Ka heke tenei ki a Rangihawe nana i tango a Rakeiora, ko Hatumoana ka noho i a Heitakiri, tana ko Mahakiroa muri ko Tuteke, ka noho i a Pamoehau, ka puta tana, ko Rangihawe ka tikina a Rakeiora. Ka noho a Rangihawe i a Tu-moetahanga tana ko Tamatea-moiri muri iho ko Turaukawaporoa, na ko Tamatea-moiri ka noho i a Tuiti, tana ko Tuhaereao ka noho i Henikoropanga tana, ko Tumahukirongouri, ka noho i a Tupatuiti;--Na, ka heke tenei ki a Tonga-awhikau, muri iho i a Rakeiora, ko Tamatea-huatahi, tana ko Te Nukuroa, ki a noho i a Tupatu-rangi tana ko Te Hatauira, ka noho i a Makura-ariki, ko Tama-ahua, ka noho i a Te Ruapokaia tana ko Tumaroroa, ka noho i a Whatupokeka, tana ko Koropangatahaenui, ka noho i a Ruahau, ko Koropapangaiti, kia noho i a Manu-nui-a-Hawaiki, ko Tongaroa, ka noho i a Nuakaiwahua, tana ko Turaukawa, ki a Uenukupane, tana ko Tupatihaoa, muri iho ko Te Ihipataua, ka noho a Te Ihi' i a Hinepaia, tana ko Tamaharewhenua, ki a Ruanga, tana ko Uruteangina, ki a noho i a Hitapairu, tana ko Rangitaua, ki a Hinepua, ko Rangima-hu ka noho i a Hautohikawa, tana ko Hitarere ki a Tukuio, ko Raukatamea, kia Tawhakirangi, ko Makauri, muri iho ia Hitarere, ko Marere, ka noho i a Ngatia, ko Rangimahu, ka noho i a Urutahua, ko Ingo, muri iho ko Naho, muri iho ko Te Wainui, muri iho ko Rangitaua, ka noho a Te Wainui, i a Tuhingarae, tana ko Takuta Ngarue, muri iho ko Horomona muri iho i a Mare ko Uruwetea, ka noho i a Tamawhero, ko Tonga-awhikau, ki a Hinekiwi ko Huia, muri iho ko Te Wakatakerenui raua ko Puia, ka noho i a Te Rangimataaho, tana ko Tongaawhikau, ko Te Wakatakerenui ka noho i a Hineata tana ko Te Harawira Awhiowhenua.

Na ka hoki ano tenei ki te tukunga mai a Toto i a Aotea ra ki a Turi toia mai ana a Aotea i te po, ka

[Image of page 116]

tae ki tatahi, na i te waka ra no e toia ana, ka rongo a Kupe i te kuku o te takere o te waka ra, ka haere atu ia ki tatahi ka kite i a Turi, ka mea atu a Kupe, "Nau mai ra haere, na tirohia atu te putanga mai o te ra, kaua koki e kawea ketia te ihu o te waka i te putanga mai o te whetu ko te ra, kea maro tonu te ihu o te waka ki reira, na e ke koe ki uta, haere tika kia kite koe i te wai i kite ai au, kei te anga te kuwaha ki te uru, kei kona nga tangata i kite ai au tokorua, kei runga te kumu o tetehi, kei hewa koe ki tetehi ka hamama mai te waha, e tia he waha tangata, na e tu koe ki tenei rawahi, ka karanga, a ka o mai, koia tena."

[Image of page 117]

KO TE HAERENGA MAI O MANAIA I HAWAIKI KI TENEI KAAINGA.

NA, ko te take i haere mai ai a Manaia, ko tana patunga i tana ohu waru tao, He pokanga noatanga no taua ohu ki te puremu i tana wahine i a Rongotiki.

Na, ka tae ki tetehi rangi, Ka mahara a Manaia kia tuturia he tangata hei ohu waru mo ana tao. Na ka tukua te tutu, a ka tae ki a Tupenu, na ka rongo a Tupenu, ko ia hoki koa te rangatira o tana iwi, na ka whakahau ia i tona iwi, kia haere ki te whakamana i te tutu a Manaia. Na ka tahi te iwi ra ka rewa mai, ka tae mai ki te kaainga o Manaia, na ka mahi, a he wa ano, ka mea a Manaia kia haere ia ki te moana ki tetehi ika ma tana ohu, na ka tahi ia ka haere ratou ano ko ona tangata, na i muri ano i a ia, ka tahi ka mea te hokowhitu nei, ara te te ohu ra, ki a whakaekea tana wahine a Rongotiki. Na ka tahi ka whakaekea e ratou.--Na hoe kau ana ara, ko kau ana te iwi ra i te mara a Manaia, te ai he aha hei whakaohooho mai, he oti ano me te mea e hoe ana i te moana marino. Na, tera te hoe ra te waka o Manaia a ka tae ki te tauranga, ka tau ratou, na ka huti nga hoa i te ika, ka noho noa iho a Manaia, na kua maha a nga hoa, kaore ano ana, a no te tatanga ki te hokinga, ka tahi ano te ika ka kai ki tana matau, me ia hoki, ka tahi ano ka rongo ki te hakiri ika ki tana aho, na ka tahi ano ka hiwia e ia a ka tata ake ki te papa o te waka, ka tahi ia ka titiro iho.--Ha kihai i mau ki te waha i mau ke ki hiku, na ka tahi ano ia ka mahara. "Na kiia tututia taku wahine e taku ohu."

He oti ana, ka tahi ia ka mea atu ki nga hoa, "Hutia ake to tatou punga, tatou ka hoki ki uta," na ka hoki ratou ki uta, a i a ratou e hoe ana, ka tae

[Image of page 118]

a Manaia ki taua ika ana ra, ka herea ki te taumanu o te waka, ka kati tonu i te matau mau ai, hei whakamohio mana i a Rongotiki, kia mohio mai ai ia kua mohiotia te muinga a te ohu nei i a ia.--Na, ka hoe nei ratou a ka tae ki uta, ka toia te waka ka takoto ki uta, na ka haere a Manaia ki te kaainga ka tae, kua kite mai tana wahine a Rongotiki i a ia e haere atu ana, ka whakatika ia ki te tahu i te ahi mo tetehi aruhe ma tana tane ma Manaia, na kei te tahu i tana ahi, a ka ka, a ka noho ia i te taha o tana ahi, kei te tunu i nga aruhe ma tana tane, e tunu ana ia, e neke ana i ona kakahu ki runga, kia kitea mai ai e Manaia nga kotakota waruhanga tao e mau ana i a ia na, ka kite atu a Manaia. Tira, mea noa mai ia, kua mohiotia noatia ake e Manaia ki tana matau i mau ke ra ki te hiku o tana ika. He oti ano, ka tahi ia ka karanga atu ki tana wahine, kia haere ki te tiki i nga ika, ka mea atu ia, "E whae, haere tikina nga ika," he oti ano ka tahi ka haere te wahine ra, a ka tae ki te waka, na pono noa atu, kaore he ika, ko tahi tonu, ko te ika i mau ra te matau ki te hiku, na, ka haria mai e te wahine ra te ika ra, ka tae ki a Manaia, ka tahi a Manaia ka karanga atu, "Na, ko te ika tena i ngarea atu na koe kia haere ki te tiki, kei mea koe, kaore ano au i mohio.'

Na, ka tahi ano a Manaia ka taka i te mahara, kia tahuri ia ki te patu i taua iwi, mo ta ratou mahi tahae i tana wahine.--Na, ka tahi ia ka haere ki te whakakiki i tona iwi kia tikina mai taua iwi tutu nei kia whakangaromia, ka rongo te iwi o Manaia, ka tahi ka hapainga mai. Otira i mua atu o te riringa, ka haere atu a Manaia, ka korero ki taua iwi i tutu nei ki tana wahine, ka mea atu ia. "Kia nunui te tao kaua e whakaririkitia, e ngari kia nunui, kia matengatenga ai." Kaore he maminga na Manaia kia taimaha tonu ai, kia kore ai ratou e kaha ki te hapai i aua patu, nokonei i mamingatia ai e Manaia taua iwi nei, kia kaha kore ai ratou ki te rapu utu ma ratou.

[Image of page 119]

He oti ano hoki ka rite nga kokoti a te iwi o Manaia, ka tahi ano a Manaia ka tuketuke atu i tana tamaiti kia rere ki te whiu i te mataika, a kihai hoki ia i rere, (ko te ingoa o tana tamaiti ko Tu-urenui) na i a Manaia ano e tungatunga atu ana ki tana tamaiti tupu, na, ka rongo tana tamaiti whakapakanga ko tona ingoa, ko Kahukakanui-a-Manaia, otira kihai a Manaia i mohio, he tamaiti ia nana, na, tera te mohiotia ai e Manaia taua tangata, no tona rerenga ki te whiu i te mataika, na kua riro i a ia te matangohi, no te panga o tana patu ki te tangata tuatahi i whiua ra e ia, ka tahi ia ka whakahua i tona ingoa ka mea, "Kei au kei a Kahu-kaka-nui-a-Manaia te matangohi." Na, ka tahi ano a Manaia ka mohio he tamaiti ano hoki ia nana, he oti ano tana i matau ai, ko tahi tonu tana tamaiti ko Tu-urenui anake, otira no tana whakahuatanga i tona ingoa ki a Kahu-kaka-nui-a Manaia, ka tahi ano a Manaia ka mohio nana ano taua tamaiti, na ka arohatia ia e Manaia. He oti ano ka tahi ka patua taua iwi nei a ka mate. Na, ka rere te rangatira o taua iwi a Tupenu, na ka tahi ka whaia e Manaia taua tangata i te one o Pikopikoiwheti, na te kaha ia ki te whai i taua tangata, ka tahi ka karangatia ki taua wahine ki a Rongotiki hei hoa i ona tapuwae, na ka tahi ka hoaina e tana wahine ona tapuwae ka mutu tera, ka tahi ka tahuri ki te tupe i te tupapaku, na, kua ngoikore te tupapaku, he oti ano ka mau.

Na, ka mate nei a Tupenu ratou ko tona iwi ka haere te rongo, ka tae ki tona iwi, ka meatia atu. "Kua mate ratou,' na ka rewa mai ta ratou taua ki te patu i a Manaia ratou ko tona iwi, na, ka tahi ka patua te iwi o Manaia ka mimiti, ka tahi a Manaia ka whakaaro. "E ka mimiti taku iwi, akuanei pea ka mate hoki ko au, e ngari pea me haere noa atu au ki te kimi kaainga ke atu, hei oranga moku." Na, ka tahi ia ka tahuri ki te aukaha i te waka; no tona taokete te waka, ko te ingoa o tona waka, ko

[Image of page 120]

Tokomaru a ka oti, na ka karanga atu ia ki tona taokete. "E tai, e kore ramei koe e pai ki a haere hei hoa moku?" ka rongo te taokete ka tahi ka mea atu, "Hei hoa mou ki whea?" ka mea mai ano ia, "Hei hoa ra moku, kia haere ki te kimi whenua ke atu mo taua i tawhiti," na ka rongo te taokete i te kupu ngare a te taokete ka ki atu ia ka mea, "E kore rawa au e haere," a ki atu a Manaia ka mea atu. "Ae, me noho hoki ra koe." Na, ka oti tona waka te aukaha, ka toia ki te wai, ka manu ka utaina ko ana tamariki ko tana wahine me tona iwi hoki, na ka tahi ia ka karanga atu ki ona tangata. "Na, ko taku taokete, me patu ia, hei ika paremo mo to tatou waka," na ka tahi ka karanga atu ki tona taokete. "E hoa kau mai koa ki konei na kia ki atu au ki a koe, kia poroporoaki iho hoki, no te mea e haere ke ana au ka mahue iho koe," he oti ano ka tahi ka kau mai te tangata ra na wai ra i raro te wai, a, ka to nga turi, na wai i nga turi a ka to nga hope, ka tahi ia ka karanga atu. "Nekehia mai te waka ki uta mai, ka ngaro au i te wai," ka mea atu a Manaia, "Kau mai kaore he wai," he oti, ka maminga a Manaia i tana hoe, ka werowero ki te wai kia hua atu ai te tangata nei, he pono na Manaia kaore he wai, Otira, kua korero ke a Manaia ki nga tangata kia tukua mai ki waho ki te wahi hohonu kia rewa nga waewae, hei reira ka hopu iho ai i te upoko ka patu ai. Na wai ra, a ka rewa nga waewae kua kauhoehoe, he oti ano, nanao tata iho a Manaia ki te upoko, tahi ano whakarerenga iho o tana meremere e hara kua mate.

Na, ko te matenga ano i mate ai, ka mau ia ki te kuri a taua tangata i patua ra e ia ka utaina mai ki runga ki te waka, na, ka tahi ka rere mai, ki te kimi whenua mona, rere mai ra, rere mai ra, a ka pa mamao mai pea i te whenua i haere mai ra ratou, na ka rongo te kuri ra i te haunga whenua, ka tahi ka tau te kuri nei! ka taruke ki te rere ki te wai. Na ka pohehe nga tangata o runga i te waka ka mea, "He aha ra kei te

[Image of page 121]

kuri nei? ka mea ano ratou, "Me tuku ki tona hiahia," na ka tahi ka tukua te kuri nei kia rere ki te wai, na, ka rere te kuri nei ki te wai, ka tahi ka kau te kuri ra i mua o te waka, ka kau me te au haere, pena tonu, pena tonu, na wai ra a ka po, me te whai tonu atu te waka ra i te mahia o te waha o te kuri ra, na wai ra i rangona atu a ka ngaro, ka kau tonu te kuri ra, a ka u ki uta, na ko te waka hoki, whai tonu atu i muri o te aronga kaunga atu o te kuri ra, na wai ra i po a ka awatea, na ka rangona ano e ratou te waha o te kuri ra e au tonu mai ana ki a ratou otira, te unga atu o te kuri ra ki uta, u tonu atu ki te taha o te ika-moana, ka hoe atu ratou, a ka u ki uta, te unga atu ano ki uta kua kite ratou i te ika ra e takoto, me te kuri ra no i te taha o te ika ra, ka u mai ratou ki Aotea nei, ka maaha hoki pea ka kitea te wahi i kimihia mai ai e ratou.

He oti ano, ka tahi ratou ka taunahanaha i ta ratou ika ka mutu, ka tahi a Manaia ka mea atu ki ona hoa, "Taria ra e kotikoti marire i ta tatou ika, kia whakaturia he whare mo tatou," koia ano tahuri tonu atu ratou ki tera mahi ra, a tahuri tonu atu hoki ki te ngaki i te whenua.

Otira ko etehi e karanga ana mai, "Hei konei na he pa mo tatou," a ko etehi atu e karanga ana mai, "Hei ko ra ra, he pa mo tatou." "A hei konei na." "A hei ko ra ra." Na, ka riro i ta ratou mahi penei, ka titokotokona ratou ki mamao o to ratou unga atu nei; Na wai ra i tata mai ki to ratou unga atu nei, me ta ratou ika ra hoki a ka matara atu ki tawhiti!

Na, tenei, kei muri ake ano i a ratou etehi waka e hoe ana mai. Akuanei u tonu mai, ko te unga mai o Tokomaru o te waka kua u tuatahi mai, na kua kite ratou i te unga o tera waka ra, i nga whare me nga mahinga hoki, he oti, taunahanaha kau ana ratou i nga whare, i nga mahinga, me te tohara hoki a te waka kua u tuatahi ra, ka mutu, ka tahi ratou ka haere ki te kimi i nga tangata o te waka kua u

[Image of page 122]

tuatahi mai, a ka kitea, mihi atu ana, mihi ana mai, ka mutu te mihimihi, ka ui atu te waka o mua ki nga tangata o te waka o muri, "Tena no nawhea koutou nei i u mai ai," ka mea atu hoki nga tangata o te waka o muri ki a ratou.

"A nonawhea hoki koutou nei?"

Ka mea atu ano enei na, "No, mua noa atu," ka mea atu hoki nga tangata o te waka o muri, "Me matou hoki no mua noa atu."

Ka mea atu ano nga tangata o te waka o mua, "Kaore, ko matou ano to mua i a koutou," ka mea atu nga tangata o te waka o muri, "Kao, ko matou ano to mua i a koutou," ka mea ano nga tangata o te waka tuatahi, "Kao, ko matou ano."--He oti ano ka totohe ratou i konei, tohe atu ana, tohe mai ana, he oti ano ka tahi a Manaia ka ui atu, "Tena, he aha te tohu o tou ekenga mai?" ka mea atu enei na, "A tena he aha hoki te tohu o tou ekenga mai?" ka mea atu a Manaia, "Na ko te tohu o toku ekenga mai, he ika moana," ka tahi ka mea atu enei na, "Kao, na matou tena ika," ka mea atu ano a Manaia, "Kao, naku ano tena ika, ma koutou hoki e titiro iho ki oku whare, ki toku puni me aku mahinga hoki," ka tahi ka mea atu enei na, "Kao, na matou ano era mahinga era whare me tera ika, tena iana tatou ka haere kia kite."

Na ka tahi ratou ka haere a ka tae, na ka kite ratou, ka mea atu a Manaia, "Na, naku tenei ika noku enei whare, me enei mahinga," ka mea atu ano enei na, "Kei te porangitia koe, no matou katoa enei whare, me enei mahinga, me tena ika," ka mea atu ano a Manaia, "Kao, naku ano enei mahinga," me enei whare, me tenei ika," ka mea atu ano enei na, "A, tena, kei whea au tua-ahu? " ka mea atu ano hoki a Manaia "Tena, kei whea hoki au tuaahu?" ka karanga mai ratou, "Tena iana haere mai tatou kia kite. Na, ka tahi ano ratou ka haere kia kite, a ka kite, a whakapononga ana a Manaia.--He oti ano, he raru to Manaia, he oti ano ka maiki ia i tera wahi, ka

[Image of page 123]

haere ano ki te kimi kaainga ke atu mona, ratou ko ana tamariki, me tona tangata;--Na, ka haere ratou, ka taiawhio i te motu nei, a ka taawhe ratou i Muriwhenua, ka tika tonu te rere mai ki Taranaki nei, ka rere mai a ka tae mai ki Tongaporutu, ka u ki uta, ka noho i reira, a waiho ana te atua i reira (ko te ingoa o tona atua, ko Rakeiora).--Na, ka hoki whakamuri ano ratou ki Mokau, otira, ko etehi, i ma uta, ko etehi, i ma runga i te waka, hoe ana mai, haere ana mai, hoe ana mai, haere ana mai a ka u ki Mokau, na, te taenga mai ki Mokau ka u ki uta, ka waiho i reira te punga o te waka, e takoto mai nei ano (ko te ingoa, ko te Punga-o-Matori).--Na, ka hoea ano a Tokomaru a ka tae ano ki Tongaporutu, ka waihotia iho i reira, ka haere ratou a ka tae ki Puke-aruhe, nuku atu Papatiki, ka haere i te one i Kukuriki, a ka tae ki Onaero ka kau ka whiti, ka haere i te Motunui, i te Kaweka, Urenui! Otira he ingoa ano to taua awa i mua atu i to ratou taenga atu ki reira, e ngari no te taenga atu o Manaia raua ko tana tamaiti ko Tu-urenui, karangatia tonutia iho e Manaia taua awa ki te ingoa o tana tamaiti o Tu-urenui, ka kau, ka whiti, ka haere ano ratou a ka tae ki te Rohutu, ki te kongutu awa o Waitara, ka noho ratou i reira;--Na, he tangata ano i reira, ko nga tangata whenua ake ano o tenei motu, otira, ka patua ratou e Manaia ma ka mate, ka riro te kaainga i a Manaia ratou ko ana tama, me tona iwi, ko aua tangata i patua ai e Manaia ma, kia riro ai te kaainga i a ratou:--

Na, ko toku tupuna tenei ko to Ngati-Awa, e tahuhu haere nei ano toku ingoa ki toku tupuna ki a Manaia, me Rongotiki, ara e karangatia tonutia ana ki te ingoa tangata, na, ko te maunutanga mai o tenei tangata o Manaia i Hawaki, e rua ana parekura ko nga ingoa o enei parekura, ko Kirikiriwawa, ko te Ratorua, ka aranga i kona te rakau a Manaia, ko Kihia, ko Rakea, He Ururangi he Tamatama-a-rangi, ka rangona i kona te ingoa o tana tamaiti, ko Kahu-kaka-nui-a-Manaia, ko te tama i tohia ki te tohi Raukena.

[Image of page 124]

[Page 124 is blank]