1854 - Grey, George. Ko nga Mahinga a nga Tupuna Maori - WAHI.--III, p 125-206

[Image of page 125]

WAHI.--III.

[Image of page 126]

[Page 126 is blank]

[Image of page 127]

HINE-MOA.

"TITIRO e Kawana--a whakarongo mai hoki. Ko te wahi e nohoia na e koe, ko te wahi tena i noho ai to matou tupuna a Hine-Moa, i tona kauanga mai. kia kauwhautia atu iana, e ahau, kia koe.

"Na, ko Rangi-Uru te matua wahine o Tutanekai, ko Whakaue-Kaipapa tana tane tupu; he tane tahae a Tuwharetoa, ko ana tamariki matamua tokotoru, ko o ratou ingoa, ko Tawakeheimoa, ko Ngararanui, ko Tuteaiti; muri iho o te tokotoru, ka moea tahaetia a Rangi-Uru e Tuwharetoa. I haere manuhiri mai a Tuwharetoa, nana a Tutanekai, he poriro ia.

Ko te take i mohiotia ai te porirotanga o Tutanekai e te hapu o Whakaue', ara e tona iwi ake, no te moenga o Whakaue' i tana wahine, ka kukune te hapu o tana wahine, ka rite nga ra e whanau ai, ka pa te mamae ki taua wahine nei, ka mea mai ki tana tane, "Ka whanau pea a au, ina hoki e whakatakataka ana te tamaiti i roto i toku kopu nei," tae noa ki te rua o nga ra, e hara kua nui haere te mamae ki tona kopu. Ka tahi ka mohio te tokomahatanga o nga tangata, ka mea atu, "Koia pea ka whanau koe," ka mea mai taua wahine nei, "Ae, e ngari ko taku tamaiti, e kore pea e puta ora ki waho, ina hoki te ahua kino o roto i a au, mea ake pea mate ko a hau, ko te tamaiti ranei." Ka tahi ka mohio te tokomaha, "E! he whakatina pea to Rangiuru, ina hoki ka maha nga rangi i whakamamae ai, kaore ano i whanau noa. Ka tahi ka whakatika nga tohunga ki te ruku i te wai, ka tae ki nga rito harakeke, ki nga rito toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri kowhatu, ka takutakuna, ka mutu, ka hoki mai, ka whakairihia atu ki runga ki te wahine e whakamamae ra, ka hirihiria atu ano ki te kauhou o Houmaitawhiti, ka puta ki a Tama-te-kapua, ka tae mai ki a Rangi-

[Image of page 128]

tihi, he oi ano, kahore i puta ki waho taua tamaiti nei.

He pera tonu te tikanga o nga wahine whakatina, e kore nei e hohoro te whanau o te tamaiti ki waho. Tena, i te ra i tae mai ai a Tuwharetoa ki Rotorua, ka moea pukutia a Rangiuru e Tuwharetoa, a hapu tonu iho nei taua wahine, he oi, hoki ana a Tuwharetoa ki Taupo, i muri ano, ka kitea te haputanga o Rangiuru e Whakaue', e tona iwi hoki, ka mahara tonu te tokomaha, na Whakaue' ano te hapu o Rangiuru, tena kia tae ki te ra i whakamamae ai a Rangiuru, e hara kua whakatina hoki, kaore i hohoro te whanau, ka tahi ka mohio ki etehi wahine e rukuhia ra ki te wai, ka tahi ka whanau ki waho.

Ka tahi ka marere nga kakahu o Whakaue', kei te ruku i te wai, ka tango ki nga rito harakeke, ki nga rito toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki te whakataki i te kaha o Houmai-tawhiti, tae noa ki ona uri, kaore hoki i whanau, noho noa iho, he oi, ka nui haere te mamae o taua wahine nei, ka nui haere hoki te mahi a te karakia maori, nohea hoki kia whanau. He oi, ka tau te pouri ki te tohunga, ki te wahine hoki e ngaua ra e te mamae o tana tamaiti, e whakatakataka ra i roto i tona kopu, ka mahara te tokomaha, "Ehara koa pea i te whakawhanau tau e mamae na koe," ka mea mai te wahine ra, "Kahore, he whakamamae ano toku," ka mea atu tana tane a Whakaue', "He aha koia te tohu?" ka mea mai a Rangiuru, "Ko taku tamaiti i roto i toku kopu e kori nui ana, ana ka haere iho, ka tu ki toku kona, ka hoki ake ano ki runga nei, ka hoki ano ki raro, na konei au i mahara ai, he whanau ano tenei ahuatanga," ka mea atu tana tane, "Ati ranei he whakatina ano tou e mamae na koe?" ka mea mai a Rangiuru, "Ae," ka mea atu a Whakaue', "He aha ra tou hara i nui ake ai tou mamae, ina hoki he oi ano ka rupeke nga karakia, kaore hoki he karakia i mahue nei, hei unga mai i to tamaiti ki waho," ka mene nga tuku, me nga karakia katoa ki a koe, ka

[Image of page 129]

mea mai a Rangiuru, 'E pa, kei riri mai koia koe ki a au, e ka whaki atu au ki a koe inaianei,' ne! ka mea atu a Whakaue', 'Ekore au e riri atu ki a koe, ta te mea, e aroha ana a hau ki tou tinana kei mate,' ka mea atu a Rangiuru. 'Inana--, whakarongo mai, e hara i a koe taku tamaiti nei na, e hara i a koe, ina hoki te whatuturi ki a au karakia, me he mea nau, kau whanau, ka tahi au ka mahara, e hara i a koe,' ka mea atu a Whakaue', 'Ati nawai e whae?' ka mea atu a Rangiuru, 'Na Tuwharetoa ke taku hapu, ina, he awhi kau iho tau, tena koia haere hoki ki te ruku i te wai, ka takutaku ai e koe ki te uri o Tuwharetoa.' Ka tahi a Whakaue' ka haere ki te ruku, ka tango ki nga rito harakeke, ki nga toetoe, ki nga kowhatu, ki nga kirikiri, ka hoki mai ki a Rangiuru, kihai ano i iri atu nga otaota a Whakaue' ki runga i a Rangiuru, takutaku atu ai i te uri o Tuwharetoa,

Ehara, kua whanau ki waho tana tamaiti, ka tahi

[Image of page 130]

ka mohio a Whakaue', me tona iwi, kua puremutia a Rangiuru e Tuwharetoa, ina hoki he poriro tenei tamaiti.

Na ko te take tenei i mohiotia ai a Tutanekai, he poriro na Tuwharetoa, ko te whakinga ake a Rangiuru, no te hirihiritanga hoki ki te uri o Tuwharetoa, koia ka mau tonu nei te karanga a nga uri i muri nei, he poriro a Tutanekai, na Tuwharetoa, ko te tupuna o Korokai, o Ngaparete, o Te Amohau, o Tohi', o Huka, o Taiapo, ko nga uri o Tutanekai, kei Rotorua ano e noho ana, ona rangatira, koia ano enei kua tuhituhia nei.

I moea ano e Whakaue a Rangi-Uru; ka hapu ano, he tamaiti, ko Kopako tona ingoa; ka hapu ano hoki ia a muri iho i a Kopako he tamahine, ko Tupa tona ingoa, ko te whakapakanga ia o nga tamariki a Whakaue.

E noho tonu ana ratou ki Mokoia; Ko Tutanekai, ka atawhaitia e Whakaue', ano ko tana tamaiti tupu ake. Ka tupu nei a Tutanekai ratou ko ana tuakana, ka whaka-tangata. Na; ka tae mai te rongo o Hine-Moa. He wahine pai tera, he rangatira hoki ia, ko tona matua tane ko Umukaria, ko tona matua wahine ko Hine-Maru, na, mate ana nga tuakana, mate ana te teina, ki a tua wahine.

Na, ka hanga e Tutanekai tona pourewa ki reira ki Kaiweka. Ka huihui raua ko tona hoa ko Tiki, na he putorino ta Tutanekai, he koauau ta Tiki. Na, ka piki raua ki runga ki to raua atamira, ka whakatangi i a raua pu i te po, i nga po marino. Na, ka kawea atu te tangi e te hau-whenua-a-po, ki Owhata, ki te kainga i noho ai te puhi humarire nei a Hine-Moa te tuahine o Wahiao.

Ka rongo a Hine-Moa ki te rekareka mai o te tangi o nga pu a Tutanekai raua ko tona hoa takatapui ko Tiki, ka hari tona ngakau i roto i a ia. Na, pera tonu te tikanga a Tutanekai raua ko Tiki, i nga po katoa; ka mea a Hine-Moa na Tutanekai te pu e rangona atu nei e ia.

[Image of page 131]

He puhi hoki a Hine-Moa, otira kua kitekite noa ake hoki raua i a raua, i nga wa e huihui ai nga tangata o Roto-rua.

I aua huihuinga, ka kite a Hine-Moa i a Tutanekai, ka titiro atu, ka titiro mai, a ahua pai tonu ki to tetehi ngakau ki to tetehi ngakau; e wawata puku ana tetehi me tetehi, ki a raua ake. Kaore ia, a Tutanekai, i mohio 'ki te mea ranei ka haere atu au ki te matoro i a Hine-Moa, ekore pea ia e pai mai ki ahau.' Ka mea a Hine-Moa, ki te mea ka tonoa atu he karere ki a Tutanekai, ka mea tona ngakau, 'ekore pea a Tutanekai, e pai mai ki a ahau.'

He nui hoki nga ra i huihui ai, i titiro whakatau ai raua, tetehi ki tetehi; a muri rawa iho, ka tonoa atu te karere a Tutanekai kia haere atu ki a Hine-Moa. Ka kite a Hine-Moa i taua karere, ka mea 'E hi! Kua rite tahi o maua nei hiahia.' I muri iho o aua huihuinga, ka hoki ratou ki o ratou wahi, ka huihui nga whare tapere, ka mea nga whanaunga o Tutanekai, ara ona tuakana, 'Ko wai o tatou kua pa ki a Hine-Moa' ka mea etahi, 'Ko ahau.' Otira ka ui atu hoki ki a Tutanekai, ka mea atu a Tutanekai, 'Kua pa atu ahau ki a Hine-Moa.' Ka mea nga whanaunga. 'Kahore, ekore e tahuri mai ki a koe, ki te tutua, ki te poriro.' Ka, ka mea ia ki tona, matua whangai kia whakaaro ki ana kupu i mea atu ra ki a ia, ta te mea, kua pa ia ki a Hine-Moa; kua ata whakaritea hoki e raua i raurangi ra te wa hei haerenga mai mo Hine-Moa ki a ia. Ka mea a Hine-Moa, 'He aha te tohu mo taku haerenga mai?' Ka mea a Tutanekai, 'E tangi he pu i nga po katoa, ko ahau tena, hoe mai.'

Otira, ko Whakue', i pupuri tonu i te kupu a Tutanekai i whakapuaki atu ra ka a ia.

Ka, no te turuawepo, ka piki a Tutanekai raua ko tona hoa ko Tiki ki runga ki to raua atamira; i reira ka tango tetehi ki te torino, ko tetehi ki te koauau.

[Image of page 132]

Ka rongo a Hine-Moa, ka hihiri kia hoe atu ia ma runga i te waka; otira kua tupato te iwi o Hine-Moa ki nga waka; ko nga waka he mea toto ki uta; pera tona i nga ra katoa, i nga po hoki te iwi. Na, ka mahara tona ngakau, 'Me pehea ra ka whiti ai au ki Mokoia, ina hoki e mohio tonu ana te iwi nei.' Whakatau noa iho ia ki te noho. Ano te rangi o te koauau a Tutanekai, me he ru nano e ueue ana i a tua wahine kia haere atu ki te kare-a-roto a tona ngakau. Te puta ana mahara i te kore waka, ka mea ia, 'Ekore ranei au e whiti ki te kauhoe?' Ka tango ia i nga taha e ono, hei whakatere mona, kei totohu ki te wai: e toru ki tetehi taha, e toru ki tetehi taha. Ka haere mai ia ki runga ki te kowhatu, ko Iri-iri-kapua te ingoa; ka haere mai ia ki tatahi, ko Wairerewai te ingoa o te wahi i waihotia ai ona pakikau; ka makere atu ia ki te wai; ka tae mai ki te tumu a tona matua a Umukaria, kei waho i te moana, ko Hinewhata te ingoa, ka mau ona ringa ki reira; ka whakata i tona manawa, a ka mutu te ngenge o ona pokihiwi, Na, ka kauhoe atu ia; ka ngenge, ka manu ia i te au o te moana, e tere tonu ana ia i runga i nga kiaka, a ka ngaro te ngenge, ka kauhoe ano a Hine-Moa. Otiia, kaore ia i ata kite atu i Mokoia i te pouri o te po, ko tona kai tohutohu, ko te rangi o te pu a Tutanekai; ko te tohu tera i tika atu ai ia ki Waikimihia, kei runga atu hoki o te waiariki ra, te kainga o Tutanekai, a ka u atu ki Mokoia.

A, ko te wahi i u ai ia, he waiariki, ko Waikimihia te ingoa; ka noho ia ki roto ki te whakamahana i a ia, he wiri hoki nona i te maeke, i te kauanga mai i te po i te moana o Rotorua, i te whakama hoki pea ki a Tutanekai, ko te rua tera o ona wiringa.

I a Hine-Moa ano e whakamahana ana i a ia i roto i te waiariki, ka pa te hiainu ki a Tutanekai, ka mea atu ki tana taurekareka, 'Kawea, he wai moku,' ka haere taua taurekareka ki te kawe wai; ka utu i te taha ki te wai. Ka karanga atu a Hine-Moa, ki

[Image of page 133]

taua taurekareka nei, ano he reo tane--'Mo wai, to wai?' Ka mea mai te taurekareka ra,--'Mo Tutanekai.' Na, ka mea atu a Hine-Moa, 'Ho mai ki ahau,' ka ho atu e ia te wai ki a Hine-Moa, ka inumia. Ka mutu te inu, ka wahia te taha. Ka mea mai te taurekareka ra, 'He aha koe i wahi ai i te takawai o Tutanekai?' Kaore he kupu a Hine-Moa. Ka hoki te pononga ra, ka mea mai a Tutanekai, 'Kei whea te wai moku? ka mea atu te taurekareka kua pakaru te kiaka.' Ka mea mai a Tutanekai, 'Na wai i wahi?' Ka mea atu ia, 'Na te tangata.' Ka mea mai a Tutanekai--'Haere, e hoki.' Na, ka mau ki te taha, i te tuarua o nga haerenga, ka utu i te taha; ka mea a Hine-Moa, 'Mo wai to wai? ka mea mai te mokai ra--'Mo Tutanekai.' Ka mea atu ano a Hine-Moa, 'A, ho mai ano ki a au, e mate wai ana ano ahau.' Ka hoatu ano e te pononga ra, ka tango mai a Hine-Moa, ka inu, a wahia iho ano te kiaka. Pera tonu ta raua na mahi. Ka haere te mokai ra ki a Tutanekai, ka mea mai ia, 'Kei whea hoki te wai?' ka mea tana mokai, 'kua riro atu ano,' 'I a wai?' 'He tangata ra kei te wai.' 'Ko wai tena tangata?' 'Aua hoki, he tauhou ia.' 'Kua mohio ano pea ia, moku tena wai, he aha ia i wahi ai? Ka mate au i te whanowhanoa.'

Ka mau a Tutanekai ki ona kahu me tana patu. He kahakaha ona kakahu, he tawaru ki waho. Ka haere ia, ka tae iho ki te wai, ka mea, 'Kei whea te tangata i wahi nei i aku kiaka?' Ka mohio ake a Hine-Moa ki te reo, ara ko te kare-a-roto tenei, ina te ahua o te reo. Ka whakapupuni ia ki nga tauwharewharenga kowhatu o te wai ariki. Otira ehara i te whakapupuni pononga, he whakangaio nana ki a Tutanekai, ka kitea mai nei ki a ia. Ka haha a Tutanekai i nga pareparenga o te waiariki, rapu rawa atu; e takoto whakamaake ana i raro i nga tauwharenga kowhatu. Ka mau ia ki te ringa, ka mea, 'E! ko wai tenei?' Ka mea a Hine-Moa, 'Ko ahau, e

[Image of page 134]

Tutanekai.' Ka mea a Tutanekai, 'Ko wai koe?' Ka mea ia, 'Ko au, ko Hine-Moa!' Ka mea a Tutanekai, 'E--e--ho ake taua ki te whare,' ka mea ia, 'Ae.' Ka whakatika ake i roto i te wai. Ano te kiri! me he tapukorako. Tu, ka tu ki uta o te wai, me he kotuku. Ka tae a Tutanekai, ki tetehi ona kakahu, ka whakahoroa atu ki a ia, ka mau ia. Na, ka haere raua, ka tae ki te whare, ka momoe, ko to te Maori ritenga tawhito tenei, ana ka marenatia.

Ka hi te ata, ka puta katoa ki waho nga tangata o te pa ki te tahu kai, ka kai nga tangata o te pa; ka whakaroa a Tutanekai ki roto ki tona whare. Ka mea Whakaue, 'Ka tahi ano te ata o Tutanekai i moe roa ai, he mate pea to taku potiki. Tikina a Tutanekai, whakaarahia mai.' Ka haere mai te kai tiki; ka to i te pihanga o te whare; ka titiro atu ia. 'E--e-- e wha nga waewae;' e ka miharo ia, ka mea, 'Ko wai ra tona hoa?' Heoti ano, ka nunumi kino tona hokinga; ka tae ki a Whakaue', ka mea atu ki a ia, 'E wha waewae i kite atu ai ahau i roto.' Ka mea mai a Whakaue, 'Ko wai ra te hoa? Haere ano, e hoki.' Na, ka haere ano ia; ka tae ki te whare, ka titiro ki a raua, ka tahi ka kitea ko Hine-Moa. Ka tahi ka karangatia 'E--e! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai!' Ka rongo te iwi katoa--ka pa te karanga a te katoa, 'E--e! ko Hine-Moa, ko Hine-Moa, kei a Tutanekai!' Ka rongo nga tuakana, ka mea, 'He hori hori.' Kaore, he puhaehae no ratou. Ka tahi a Tutanekai ka puta ki waho, me Hine-Moa hoki. Ka kite atu nga tuakana, ko Hine-Moa tenei, ka mea, koia ano, he tika.'

"I muri iho, ka whakaaro a Tiki, 'Ka moe a Tutanekai i tana whaiaipo, i a Hine-Moa, kahore he hoa moku.' Ka pouri ia; ka hoki ki tona kainga. Ka aroha a Tutanekai ki a Tiki; ka mea atu ki a Whakaue, 'Ka mate ahau i te aroha ki taku hoa ki a Tiki.' Ka mea mai a Whakaue', 'Ki te aha?' Ka mea atu a Tutanekai, 'Ko taku tuahine ra, kia whaka-

[Image of page 135]

moea ma taku hoa takatapui, ma Tiki.' 'Ae;' whakaae ana tona matua whangai. Ka tahi ka ho atu tona tuahine ki a Tiki; na, ka moea tona tuahine e Tiki.

"Ko nga uri o Hine-Moa raua ko Tutanekai, koia ano enei, e noho mai i Rotorua nei. Kaore hoki i te makere ki raro o nga ngutu ona uri te korero ki te humariretanga ki te kauanga hoki o Hine-Moa. No reira tenei waiata, Koia tenei,

E rua tahi nga take i tupu ai te kino a ona tuakana ki a Tutanekai; ko te rironga o Hinemoa i a Tutanekai, no reira ka mea nga tuakana, riro rawa i a ia i te mokai te puhi a Ngati-Tutea, e ki ana, ma tatou ano a Hinemoa kia riterite ai, tena ko tenei poriro hoe tere, e hoa ma, me kino tatou ki a ia. Ko tetahi tenei o nga take i pouri ai ona tuakana; tetahi mo to ratou purenga i te awatea, ka purea a Whakaue', ratou ko ana tama, he purenga tapu, he purenga whakairi, mahukihuki, whakairinga toto, po iho ai ka whiti mai a Hinemoa ki Mokoia, kaore a Tutanekai i mahara, e noho tapu ana ratou ko to ratou matua, i to ratou purenga, ara kotikotinga makawe, haere tonu atu ki te moe raua ko Hinemoa, no reira ka waiho enei hei take whawhai ma ratou ko ona tuakana a waiho tonu iho hei take riri, otira he take hae ano te tino tikanga, waiho to ratou purenga nei na, hei hunanga mo to ratou puhaehae ki a Hine-Moa. He oi noho ana te koroke me taua wahine.

[Image of page 136]

HOTUNUI, MARUTUAHU.

TENEI tetehi timatanga tupuna. Ko Hotunui, no tawahi tenei tangata, no runga i a Tainui; i haere mai i Kawhia, noho rawa mai i Hauraki, i na uta mai te huarahi, noho rawa mai i Whakatiwai, ko tana tamaiti ko Marutuahu kihai i kite i tona whanautanga.

Ko te take i haere mai ai ia, he whakapaenga ki te rua kumara na ona hoa: Koia tenei te whakapae, he haerenga tahitanga no te tahae ki waho i te po, i te wa hoki i haere ai a Hotunui ki waho, ko te tahae kua haere ki waho i te turua-waenganui-po, no te ata, ka puta atu a Hotunui ki waho, ko nga waewae ona, ka kitea i te ata, ka na runga atu i te huarahi o taua tahae, ko te kumara, ka horo haere tonu i te huarahi. Ko nga raparapa o Hotunui he nunui hoki, akuanei whakapaea iho, na Hotunui i tahae, na e hapu ana a Marutuahu, i reira ka mate i te whakama te tangata nei mo taua whakapae nei. Ka takoto te whakaaro o te tangata nei kia haere ia ki Hauraki ki te rapu kaainga mona; ko te mara a te tangata nei, kua oti te tuahu, kaore ano i whakatokia a waenga ki te kopura, ka haere mai te tangata nei ki tua nei, ka mea iho ki te whaereere, "Ki te whanau te tamaiti i muri nei he tane, waiho i a Marutuahu te ingoa, me he mea he kotiro me waiho te ingoa i a Pare-tuahu" mo tana mara i tuahua kautia, kaore ra i whakotokia. Ka haere mai, noho rawa mai i Whakatiwai a Hotunui, hei rangatira mo taua iwi, e noho ana i reira, ka whakamoea ki te wahine, ka puta ki waho, ko Paka. Ka kaumatuatia a Maru-tuahu, ka mau ki te patu, ka patai ki te whaea ka mea. "E tai, kei whea te pae ki toku matua?" ka mea mai te whaea, "Tirohia e koe ki te putanga mai o te ra" ka mea atu te tamaiti na. "Kei

[Image of page 137]

reira?" ka kiia mai e te whaea." "Ae, kei Hauraki" ka mea atu a Maru-tuahu. "He oi ano kua mohio au. Ka tahi a Maru-tuahu raua ko tana ropa ka haere mai, haere mai ano raua me te here wero manu ano, i haria mai ai taua here e raua, hei haha kai ma raua, ka haere mai i runga i te maunga, a marama noa e haere ana, ka tae mai ki Kohukohunui. Te putanga, kei Waharau i te ata, tera nga tamahine a Te Whatu te haere mai ra, ko Maru-tuahu, i runga i te rakau e wero ana, he Tui te manu e werohia nei e Maru-tuahu, rokohanga mai e aua wahine ra e noho ana te ropa a Maru' i raro i te rakau. Ko ia i runga, ko te pueru i waiho i raro takoto ai.--Te haerenga mai o aua wahine ra, ko te teina, ko te tuakana, ko te teina te wahine pai ko te tuakana, te wahine kino. Ka kite aua wahine, i te hoa o Maru,' na te teina i kite, ka karanga te teina. "Taku taurekareka ra," ka ki mai te tuakana, "Kei whea?" ka ki atu te teina. "He aha tera e noho mai ra i te take o te rakau ra" ka oma nga wahine nei ki ta raua tangata, tohe ana tetehi, kia riro i tetehi, tohe ana tetehi, kia riro i tetehi, ka hohoro te teina, ka riro i te teina, ko Maru' e titiro iho ana i runga i te rakau, e patai ana nga wahine ra, e mea ana, "Kei whea tou hoa" ka mea atu te ora nei. "Kaore kau oku hoa, ko ia anake" ka titiro nga wahine nei ki te pueru e takoto ana, ki te manu hoki e peki ana, ka patai tonu nga wahine ra; Kihai i taro, kua noho te tui ki runga ki te rakau e nohoia nei e Maru', ka tahi ka werohia te tui ra, ka tu, te ngoengoetanga, ka tahi ka rangona e nga wahine nei, ka titiro ake te teina a ka kite i te tangata ra e noho iho ana i runga i te rakau, kua taunaha ake te wahine nei ki te tangata ra ka mea. "Taku tane ra" ka mea te tuakana. "Taku tane ra" ka totohe nga wahine nei ki ta raua tane, ko taua tangata, he tangata pai, ka tahi ka karangatia ake e nga wahine nei kia heke iho, ka heke iho te tangata ra, ka tatu ki raro, ka hongi ki nga wahine ra; ka mea

[Image of page 138]

nga wahine nei, kia haere ratou ka te kaainga, ka mea atu te tangata nei. "Ae ho atu, me waiho maua i konei taihoa maua e haere atu" ka mea mai nga wahine ra, "Ae, haere ake" ka mea atu te tangata nei ki tana hoa, kia ho atu a raua kai ki nga wahine nei, he huahua kuku e rua nga papa hinu, ka haere raua, ka noho nga tangata ra i konei, ka haere a Maru-tu-ahu ki te uku i tana mahunga ki te wai, hoki mai, e heru ana ka mutu heru, e tia ana kia herea te kotaha, e rima tekau o nga kaka, maka iho te kotuku, te huia hei whakapaipai mona, ka ki atu ki te hoa kia haere raua. Kihai i taro, kua puta mai ano nga wahine ra ki te tiki mai ano i ta raua tane, kia haere. Tuku rawa mai, e noho ana te tangata nei, me te kawau pu te ahua, ko te pueru i waho, ko te kahakaha i roto, ko te kopu i roto rawa; Ko nga kakahu rangatira tenei o te tangata maori, he oti ano kua mate nga wahine ra ki te tangata nei ka mea atu raua ki a Maru', "Tatou ka haere ki te kaainga" ka whakaae a Maru', ka mea atu ki te hoa, kia haere ratou, ha whakaae te hoa, ka haere ratou ko nga wahine ra, ko Maru', noho ana ia, i muri haere atu ia, i whakaaro te tangata nei, kaore ano ia i kitea e nga wahine nei, ka haere nga wahine ra, ka titiro mai, te hohoro atu a Maru,' ka patai atu nga wahine nei ko te hoa o Maru' e haere tahi ana i a raua. "E ko wai te ingoa o to hoa?" ka mea atu te ora nei. "Kaore koia he tangata o te tai-hau-a-uru e puta mai ana te ingoa ki konei" ka mea atu nga wahine nei. "Aua ra, e puta mai ana ano ko Marutuahu ko te tama a Hotunui" ka mea atu te ora nei. "Koia ra tenei" ka mea aua wahine. "Hua noa ko wai te tangata nei."

Ka tahi ano te tangata ra ka haere, ka whakaaro kua patai te hunga wahine ra ki tona hoa, kua whakaaturia ia e tona hoa kua kitea ia.--Ko nga wahine nei, e haere tonu ana ki a Hotunui raua ko Te Whatu, tera hoki raua te tatari mai ra ki a raua kotiro, ko te teina i haere kia rongo a Hotunui i tana tamaiti, ko te

[Image of page 139]

tuakana, i waiho hei arahi atu i a Maru-tuahu, haere ake te hunga nei, okioki ake, ko te teina, i tawhiti nei ano e haere atu ana, ka pa te karanga a te wahine ra, "Ko wai tera, e Hotunui e ko to tamaiti ko Maru-tuahu, ka karanga mai a Hotunui, "Kei whea?" "Te haere atu nei kei muri i taku tuara e haere atu nei wharikitia te whare" Ka puta mai a Maru-tuahu, ka kitea mai e haere atu ana; Ka haere atu te tangata, me he kawaupu te ahua, e haere atu ana te tangata, ka pa te tawhiri, "Haere mai, haere mai, haere mai e tama e, haere mai" haere tonu atu, a ka tae ki te kaainga, tika atu, e tangi ana, a ka mutu:--Kei runga ko Hotunui, e taki ana, "Haere mai e taku tamaiti, haere mai ki Hauraki, haere mai, haere mai, nau ano koe i kuhu noa mai, haere mai" ka noho a Hotunui ki raro, kei runga ko Maru-tuahu, "Karangatia e taku matua, tenei te haere nei ki Hauraki, tenei te haha nei i Hauraki, kaore he korero a tenei mea a te mokai, tenei te haere nei, korero, kaore he kupu a te mohoao"--He oi ano ka mahora te kai, ka haere ki te kai, ko te kai he kuri maori, ko ta namata kai nui tenei he kuri, hinga iho nga kuri, ko tahi tekau, ka kai nga tangata ra, me nga wahine ra, ko nga wahine nei, e noho ngangare ana ki ta raua tane, kihai i mohiotia nga ngangau o nga wahine nei, ko te ngakau o tetehi e mea ana, mana, ko tetehi e mea ana, mana, a ka mutu te kai, ka hoki ki tahaki, ka ahiahi, ka ngiha te ahi ki roto i te whare, ka moe, te whakatikanga mai o te wahine ra, kei te whai i a Maru', tahuri tonu atu te tangata nei ka moe.

Ka haha te tuakana o te wahine nei: ka korerotia atu e te tangata, kei te moe raua ko Maru-tuahu, he oi ano, ka haurangi te wahine nei, ka riri ki tana teina, ki tana whakaaro hoki, he wahine pai ia, e kore a Maru-tuahu e matuku i a ia;--Te haerenga atu o taua wahine, rokohanga atu, ko Maru-tuahu raua ko tana wahine e moe ana, he oti ano, ka ririri nga wahine nei ki ta raua tane, a kihai hoki i riro i te tuakana, he kino

[Image of page 140]

hoki no tana ahua, ko te teina ia, he wahine ahua pai, no reira i riro ai te tane i a ia.--Noho rawa ake a Maru-tuahu ki reira, kua kaumatuatia te tama a Hotunui, a Paka, ko te teina tenei o Maru-tuahu, na tetehi wahine na te tuahine o Te Whatu, Ka moe a Hotunui i te tuahine o Te Whatu, kia puta ake ki waho, ko Paka, ka iramutu ki a Te Whatu, ka moe a Paka i te tamahine a Te Whatu, i te tuakana o tera i moe i a Maru-tuahu,--Kia puta ake tana ki waho, ko Te Kahurere-moa--te tamahine a Paka.

[Image of page 141]

KO TE KAHURERE-MOA

Ka moe a Maru-tuahu i te tamahine a Te Whatu, kia whanau ana, ko Tamatepo, ko Tama-te-ra, ko Whanaunga, ta Tamatepo, ko Ngati-Rongou, ta Tama-te-ra ko Ngati-Tama-te-ra ano, ta Whanaunga ko Ngati-Whanaunga ano, ka mutu.

Ka noho a Maru-tuahu i reira, ka korero mai a Hotunui, ki te kino o tona iwi e noho nei ia, ko te korero tena a taua koroheke, he hokinga mai no nga waka o tona iwi i te hao kupenga ika, ka tukua atu e ia tana tangata ki te tiki atu i tetehi ika mana, kua tae atu te kai tiki atu i tetehi ngohi mana, ka patai mai te tangata o te kupenga, ka mea, "I haere mai koe ki te aha?" ka mea atu te kai tiki, "Na Hotunui au i ngare mai ki tetehi ika mana, he waha kawa nona," ka mea mai te tangata o te kupenga, "He mahunga nona i Otoi, he tikitiki no tona mahunga te harakeke i Otoi," ka rongo te kai tiki, hoki mai ana ka tae mai, ka patai atu a Hotunui, "Tena korero," "Taku haerenga, ka patai au ki te kai hao te kupenga, ka kite mai te tangata o te kupenga i a au, ka patai atu ahau ki a ia, ka mea mai te tangata ki a au, "Na wai koe i ngare mai ki te tiki ngohi mai," ka meatia atu e au, "Na Hotunui au i ngare mai ki te ngohi mana, he waha kawa," ka mea mai taua tangata ra ki a au, "He tikitiki nona te harakeke i Otoi." "Ko tenei e tama, he iwi kino te iwi nei, e hara he iwi whakaheke tupu tangata," ka pouri te ngakau o Maru-tuahu, mo te korero a tona matua, ka mea atu a Hotunui, "E tika ana to pouri ki taku korero, he iwi kino te iwi nei," ka mea a Maru-tuahu, "Taihoa ka kite ratou i ta ratou mahi."--Ka tahi ka mahia e Maru-tuahu ki te kai, te ika, ka taia ki te kupenga, haere ake nga kupenga a te tangata nei, he mano tini noa iho, no te makariri ka

[Image of page 142]

timataia te mahi o nga kupenga a Maru-tuahu, a tae rawa ake ki te ngahuru, ka tukua te tangata ki te tatai i nga kupenga a Maru-tuahu, haere mai, he mano ki te tatai.--Ka tae mai te karere, ka uia atu e Maru-tuahu, "Kei whea?" ka mea mai te karere. "A tahi ra te eke ai ki uta," ka mea a Maru-tuahu, 'Apopo ka pou i te kai nei, kia rokohanga mai kua noi ki runga,' ka moe, ka huaki te ata, ka poua te kai, ko te ngohi, i panga ki te tirohanga kanohi, ko te nuinga, he popo rakau nei.

Ko tenei kai, he kai kohuru mo te kupu mo Hotunui, ko taua kupu i mamae ai te ngakau o Maru-tuahu, ao ake te ra ka puta mai, titiro rawa mai e tu ana te kai, ka koa te iwi ra ki te kai mana, hua noa, kaore he wheua i roto, tae tonu mai ka noho, ko Maru-tuahu ma huihui rawa ratou, e whitu tekau:--Ka ahiahi, ka tukua nga kupenga ki te wai me nga taura, a ka huaki te ata, ka horahia nga kupenga ra, ko te kaha o raro, he mea pou ki te pou, here rawa te kaha ki te pou, a puta noa ki tetehi pito, ki tetehi pito; E taka ana te kai, kihai i roa kua oti nga kupenga ra te tatai, piri atu ano te karihi.

Ka haere atu te kai titiro, ka kite, ka hoki mai, ka mea atu a Maru-tuahu. "Kua oti te kupenga ra?" ka mea mai te kai titiro, "Ae, kua oti," ka mea a Maru-tuahu, "Hapainga kua oti te kupenga," ka tahi ka haere, hoko whitu te tangata, hoko whitu nga patu, ko te patu, he mea huna ki roto i te weruweru kei kitea, ka haere a ka tae, rokohanga atu, kua oti te kupenga a te mano ra, ka mea te tohunga o te kupenga nei, kia whakaarahia te kaha ki runga, kia whakaturia, ka mea a Maru-tuahu, "Ae whakatika ka po," ka tahi ka whakatika, ko tahi tonu ringa ki te pupuru i te kaha, te hokowhitu nei, ko tetehi ringa ki te pupuru i te patu, ka karanga a Maru-tuahu, "Hapainga, hapainga kia tarewa ki runga" a ka tarewa ki runga, ka mea a Maru-tuahu, "Tukua ki raro" ka tahi ka taupokina ki runga i a ratou, ko tahi mano, poto tonu ki roto o tana

[Image of page 143]

kupenga;--Kihai i taea te korikori, hahau kau ana te patu, he mano ki te matenga, kihai i ora tetehi, koia te kai pukapuka, he pepeha na ona uri, ara na Maru-tuahu iho,--Koia te kai pukapuka,--I tu tenei kai ki Karihitangata, he ingoa ano ia to te whenua, ko Pukewhau, no taua kohuru a Maru-tuahu nei, ka mate nei taua mano ki reira ki roto i te kupenga a Maru-tuahu, koia a Karihitangata, he tangata hoki te karihi o tana kupenga, he oi ano ka riro tenei kaainga i a Maru-tuahu a e noho nei.

A ka kaumatuatia a Te Kahureremoa, ka u mai he teretere no Aotea ki Wharekawa ki a Paka;--Ko te tangata rahi tena o tera motu a Aotea, i haere mai ki te kawe tawatawa mai ma Paka, a ka tae mai ka noho, ka huaangatia tera tangata ki a ia;--Ka whakaturia tana tamahine i konei a Te Kahureremoa ma te tama a taua tangata, i whakaturia ai e Paka tana tamahine, kia riro ai a Aotea i a ia;--Kei te tupuranga o nga uri te riro ai te whenua i a ia.

Ka hoki te teretere nei, kua taunga ki te kotiro i tukua atu ra e tona matua, no te hokinga, ka ngare te tangata nei i tana tamahine kia haere ki runga ki te waka kia riro ki Aotea. Ngare noa--kihai hoki i rongo, ka hoi a Te Kahureremoa, ka mea te tangata o te waka ra, waiho, e kore hoki matou e roa atu, e hoki mai ana ano, e kore matou e roa atu, ka waiho a Te Kahureremoa ki tana matua.

Ka hoe te waka ra, kotahi marama ka hoki mai, hoki rawa mai, e toru tekau o nga kete tawatawa, tika mai ano e tuwha ana, ka rere atu a Te Kahureremoa i konei ki tetehi tawatawa mana. He oti ano ka riria e Paka tana kotiro i konei, mo tana tangohanga i te ika, ko te kupu tenei a Paka, i ki atu ai ki tana kotiro, "E kiia atu ana e a hau kia haere koe, koia tena e kore koe e whangaia." He oi ano ka mate a Te Kahureremoa i te whakama, he oi ano ko te mahuetanga atu ano o te kete ika ra, mahue tonu atu, ka hoki te wahine nei ki roto i te whare tangi ai, ka

[Image of page 144]

mea te whakaaro o te wahine nei, kia ngaro atu ia i te kanohi o tana matua, kia ngaro mai hoki te kanohi o tana matua i a ia, ka tu te ngakau o te wahine nei ki a Takakopiri hei hoa mona, kua kite hoki ia i tera tangata, he rangatira, he nuinga no te kai rangatira i a ia, ara, no te huahua, ara, no te kiwi, ara, no te kiore, ara, no te weka, no te tuna, no te tawatawa, no te koura, no te aha, no te aha, no te tini noa iho o te kai, o te taonga.

Ka tangi te wahine nei i roto i tana whare he whakama nui, ahiahi noa e tangi ana, ka po, ka mea te wahine nei kia haere atu ia kia tahuti, no te wareatanga e te moe, o te tangata, ka haere te wahine nei ka oma, raua ano ko tana taurereka, ka haere a Te Kahureremoa raua ko tana taurekareka, ao rawa ake te ra, kua riro, ho atu rawa te kai haha, kua riro noa atu, kua marama te puehu o nga waewae o nga wahine nei, ko te kaainga i haere atu ai, ko te Waipuna, a ka mahue a Pukorokoro, awatea rawa ake i Waitakaruru, puta rawa mai te tara o te ra, kei runga o Pouarua e haere ana, wahi iti te whakangawaringa atu, kei Rawaki kei te puaha o Piako, kua whiti kei Opani, he oi ano e kore e taea te whai, ka pari hoki te tai, ko nga waka hoki o roto e hoe ana ki Ruawehea, ka kitea, ka pa te karanga, "E ko Te Kahureremoa, ko te tamahine a Paka," kei runga i te waka, ka karangatia hoetia, i runga i nga waka, ko Te Kahureremoa atu ano i waho nei, a roto atu ana; Me pewhea i te kawenga a te pawerawera, ka rumaki tonu te pane ki raro ki te hoe, i te ainga hoki a te wehi, a noho noa atu i Raupa, po tahi ki reira, ka haere ki tua ki Katikati, pupuru noa kia noho, kihai i noho, haere tonu, (ta Tamatu-ki-roto, tana pai hoki). Ka haere te wahine nei a ka tae ki Hikurangi ka kite i Katikati, ka titiro ki Tauranga, ka ahu te titiro ki Otawa ka patai te wahine ra ki nga tangata whenua, e haere tahi ana i a raua, ka patai ka mea, "Ko whea tera maunga?" ka kiia mai e aua tangata, "Ko Otawa," ka patai ano

[Image of page 145]

te wahine ra, "He aha te kai o tera maunga?" ka mea atu te tangata nei, "Nga kai o tera maunga, he kiwi, he weka, he kiori, he kuku, he tui, he maunga huahua tera maunga" ka patai atu te wahine ra, "I a wai tera kaainga?" ka kiia atu e te tangata ra, "I a Waitaha, ko Takakopiri te rangatira nona tera maunga, ko ia te rangatira o tera iwi o Waitaha, ka mahi tera iwi i nga kai o tera maunga, mana anake, nga kai o whea whenua mana anake, te aha te aha." He oi ano ka mea te wahine nei, "E haere ana maua ki reira ki Otawa," ka mea mai te tangata ra, "Koia" ka mea atu te wahine nei, "Ae, ko reira maua, na Paka maua i ngare mai kia haere maua ki te tiki i a Takakopiri, kia haere mai ki Wharekawa" korero tonu i reira a ka mutu.

Ka haere ratou ka puta ki tatahi ki Katikati, ko Waitaha ano i reira ko te iwi o Takakopiri, ka kitea, ka pa te karanga, "Ko Te Kahureremoa e ko te tamahine a Paka" ka hui tera iwi ki te matakitaki, ka noho ki te kaainga, e tahu ana te kai, ka maoa, e kai ana mutu rawa ake kua po, e whiu ana te wahie ki te whare, e tu ana te haka, (Ko to te tangata maori taonga nui tenei mo te manuhiri, ka mahia tenei, he whenua rangatira, he humarire.) Ko te haka a te iwi nei, e whakataritari ana i a Te Kahureremoa kia whakatika ki runga ki te haka, hei matakitaki ma ratou, ki a kitea te ahua paitanga ki te haka.

I reira ka mea te wahine nei, "Koia kei a koe, ka hei tau,"--Tino whakatikanga o te wahine nei ki runga ki te haka, i te toronga kautanga o nga ringa, i namata e whakatangihia ana ki te ngongoro, ko nga ringa, me te mea ka marere, ko nga koikara, piri ana i tua i te angangamate o te kapu o te ringa; koia ano, me te mea e komurua ana te tamahine a Paka, (Ta te Aitanga-a-Tiki pai, ta te kotahi a Tutawake pai) ara, ona whakatauki o te rangatira, he riri ano ta te tawa-uho, he riri ano, ta te tawa-para, ara, o te rangatira ona whakatauki. Tu atu ki te haka,

[Image of page 146]

he haka ano ta te rangatira, be haka ano, ta te ware, he porahu noa iho nga ringa; haka tonu aka mutu, ka rere taua iwi ra ki a Te Kahureremoa, ka po, ka hoki ki te whare ki te moe:--Tera taua tangata te haere mai ra ki te whai i te wahine nei hei wahine mana, i titiro ki te pai.--Tino rerenga o te wahine nei i te po, ka rere ki te wai, rere tonu atu, paraparau kau te tangata nei mo te rerenga o Te Kahureremoa, ka rere te wahine nei ki tana haere noa atu ki Tauranga, a ana haere noa atu, ao rawa atu te ra i te Wairoa, raua tahi ano ko tana ora, ka kitea e nga tangata o reira i te ata, ka pa te karanga, "Ko Te Kahureremoa," ka hui nga tangata o reira ki te matakitaki, ka purutia hoki e nga iwi o Takakopiri ki reira, ka noho, ka kai, ka ora, ka haere i te putake Otawa, ka moe, ka huaki te ata, ka haere raua.

Tera a Takakopiri te haere mai ra, e haere ana ki te mahi i tona kaainga i Otawa, he wero manu tana mahi ki te tuhuna (tuhunga) a te tangata nei, i te huarahi tonu e tu ana, he kuku te manu o runga;--Tenei nga wahine nei te haere atu nei, ko nga weweru, he mea tapeka ki runga i te kaki, ko te hoa, e waha ana i te kai ma raua, kihai i tata atu nga wahine ra ki te motu ra, kua rongo raua i te kapakapa o te harirau o te kuku, kua tu i te tangata ra te wero, ka tu nga wahine ra, ka whakarongo, ka mea atu a Te Kahureremoa ki tana hoa, "E hoa, he tangata, e rongo ana koe i te manu e kakapa mai ra" ka mea ake te hoa, "Ae, kua rongo au" ka mea atu a Te Kahureremoa, "Ae, he kapakapa tera no te manu mate e werohia ana e tetehi tangata" ka mea mai te hoa, "Ae, taua ki reira, kihai i taro, kua rongona e raua te harurutanga ki raro te whiunga iho:--Ka tahi ka haere atu raua ki reira, kua kitea mai raua e haere atu ana, kua mohio mai taua tangata;--Ko tona mohio mai tenei, e hara enei wahine i konei, no tawhiti noa atu, kua noho nga wahine ra ki raro, rokohanga atu, e takoto ana te kai nei a te kukupa, ka noho nga wahine ra ki raro, ko te

[Image of page 147]

tangata ra, i runga ano i te rakau e noho ana, kua tirohia iho ki nga weweru, he mea tapeka, ka mohio tonu iho, no tawhiti tinei tira, No nga whenua noa atu, e hara i konei, me he mea no konei, he hauraro noa iho te kakahu o te weruweru. Ka heke iho te tangata ra, ko te here, ka waiho kia rere ana, e heke iho ana te tangata ra, kua kite ake nga wahine nei, kua mohio, kua mea atu te hoa, "E hoa, ko Takakopiri," ka mea mai te hoa, "Koia," ka ki atu, "Ae, kua kite au i tae ake ano ki Hauraki ra," ka mea tetehi, "He pono, ko Takakopiri tenei" ka mea atu te hoa, "Ae, ko ia tenei ko te tangata e haerea nei e taua."--Ka tatu iho te tangata ra ki raro, karanga tonu mai, ka karanga atu hoki nga wahine nei, "Tahuti mai ana, tahuti mai ana" a ka tae atu te tangata ra, ka tuku te ihu ki a raua, hongi mohio ana raua, hongi kuare ana te tangata nei;--Ka tahi ka puaki mai te kupu a te tangata nei, "Tatou ka haere ki te kaainga, ki waho hoki," ka ngare te tangata nei, ka whakaae nga wahine nei kia haere ratou ki te kaainga, ka haere ratou, a te huarahi, ka ngare te tangata ra kia hohoro ta ratou haere, ka whakaaro te wahine nei; E kore ia e kitea kaore ano ia i mohiotia e te tangata nei, mei te ngarengare tonu, ka peka te wahine nei ki tahaki, kia patai ai te tangata ra ki tana hoa, titiro rawa ake te tangata ra, kua peka te wahine nei ki tahaki, ka haere ano raua, a ka mamao noa atu ka kotahi pukepuke, ka patai atu te tangata ra ki te ora o te wahine nei, ka mea, "Ko wai to hoa?" ka mea atu te ora ra, "Ko taku hoa koia tau e patai mai na" ka mea atu te tangata nei, "Ae, he kaha ui te kaha" ka mea atu ano te ora nei, "E patai ana koe ki toku rangatira, ko te ingoa o toku rangatira, ko Te Kahureremoa" ka mea mai ano te tangata ra, "Ko Te Kahureremoa tamahine a Paka nei," ka mea atu te ora nei, "Ae, e waru atu hoki Paka, e waru atu hoki Kahureremoa, ko ia tena" ka mea te tangata nei, "Ko wai hoki ka tohu ko ia tenei, ma wai hoki te tangata o nga whenua noa atu e whakakite mai ki konei haere

[Image of page 148]

ai" ka mea te tangata nei, "Taua ka noho i konei tatari ai kia tae mai" kihai i taro, ka puta mai, ka karangatia e te tangata nei, "Kia hohoro mai ka mate tatou i te kai, kei tawhiti noa atu te kaainga, kia hohoro mai" ka mea iho ano te tangata nei, "Haere ake i muri nei, kia hohoro ake te haere"--Ka rere te tangata nei, a ka kite atu i te pa, ka pa, te karanga a te tangata nei, "Ko Te Kahureremoa e, ko te tamahine a Paka tenei" ka mea te iwi nei, "He wawata na te tangata ra ki te tamahine a Paka" ka karanga ano te tangata ra, "Ko Te Kahureremoa e ko te tamahine a Paka" ka mea te iwi ra, "He tika mei te tohe tonu ki te karanga" ka mea e tehi, "Ko wai hoki koa ka tohu, na wai te tangata o nga whenua noa atu ra i kawe mai ki konei haere ai, he tauhou te whenua, he tauhou te tangata, he ingoa hau tenei ingoa e karangatia mai nei ki te taringa" ka tahi ano te iwi nei ka puta ki waho ki te tawhiri, ka puta mai a Te Kahureremoa, ka pa te karanga, "Haere mai ra e te manuwhiri tuarangi, na taku potiki koe i tiki atu ki te taha tu o te rango kukume mai ai, haere mai" a ka tata atu ki te mano e tu mai ra, kua taurite ki te kaainga o tenei tangata, ka pupuru tenei tangata kia noho ki tona kaainga, ka karanga mai ano te tangata ra, "Kia kaha te haere, kia piri mai ki taku tuara"--Pera tonu nga tangata o te pa nei te pupuru i a raua ki te kaainga, hei aha ma to raua rangatira e haere nei, he pupuru tena, hei aha mana, a ka tae ki tona kaainga, ka tahi ano ka noho i reira;--Ka hui te tangata ki te matakitaki, ka mahora te kai, ko nga kai o te maunga i mau ra i a raua te tangata ra e wero ana, mahora mai, mahora mai te kai ma raua, tuku tonu ake ma te aparangi kia ora te noho mai, te matakitaki mai, a po noa te ra, ka noho tonu iho hei hoa mo raua;--Ka reia taua wahine e nga tane o reira, he pera kau ano, me pewhea i te wehi o Takakopiri;--A ko tahi marama ki reira, ka moea e Takakopiri, kihai i kopa te marama, kua kitea te hapu, puta ake ki waho, ko Tuparahaki, he wahine.

[Image of page 149]

HE KORERO PATUNGA TANIWHA.

KO te korero tenei o te toanga o etahi tangata o mua; ara o nga tupuna, o nga rangatira o Rotorua.

Ko nga ingoa o enei tangata, ko Purahokura, ko Reretai, ko Rongo-Haua, ko Rongo-Hape, ko Pitaka.

Ko te matua tane o enei tamariki; ko Tamaihu-Toroa.

Ka tupu enei tangata, ka kaumatuatia, ka rongo ki te tokomaha o nga tangata kua mate i te haerenga i nga huarahi ma Tauhunui; ma Tuporo me Tikitapu hoki.

Ko nga tangata e haere ana o Rotorua ki Taupo, ki nga maunga ranei, ki te whakatau i o ratou nei huanga, a, e hua ana te hunga kainga ki te whaka roanga o aua tira haere nei, kei te kainga ano e noho ana; kaore, kua ngaro noa iho kei te koraha e pukei ana.

A ka whakatika mai o Taupo tira, ko te ara e haere mai ai, ma taua huarahi ano, i pau nei tera tira ra. A hua noa te hunga kainga, kua tae pea kei Rotorua ina te roa, kaore, kei taua wahi ano e pukei ana.

Katahi ka whakatika tetahi tira haere o Rotorua, ka na Tarawera, a Roto-Mahana, ka tahi ano te tira i ata tae atu ki Taupo. Te taenga atu, ka tahi ka ui atu, ka ui mai hoki te hunga kainga, ui atu ana, ui mai ana, heoi ka ngaro noa iho. Ka mea mai te hunga kainga, "I ma'hea mai koia to koutou na ara i haere mai ai?" Ka mea atu te hunga i haere atu ra, "I haere mai ma te mania o Kaingaroa, ma te ara ki Tauhunui." Katahi koia ka whakaaroaro taua hunga nei, me te hunga kainga, ka mea, "Ara, kua tutaki pea i te taua haere, kaore hoki he huanga

[Image of page 150]

tangata o te huarahi." Katahi ka haere ki te tutu ope, ka tae ki nga wahi o Taupo, ka haere mai ki te whakatau i reira. Ka tae ki te ara, moe noa; ka huaki te ata, ka whakawhiti mai i te awa o Waikato. Ka haere i te mania o Kaingaroa, ka tae ki te tino wahi i noho ai te tupua nei a Hotupuku, ko te ingoa o taua wahi ko Kapenga. Rongo kau ano te tupua ra i te haunga ahua tangata, he oi ka puta kei waho o tona rua, haere ngaro atu te ope ra, haere ngaro mai te tupua nei: kite noa ake, ehara! kua tata; hoki rawa ake te taua ra i te kitenga atu e haere mai ana, ano! me he puke-puke-whenua.

Ka tahi ka pa te karanga; "Ko wai kei muri nei e! he Taniwha! he Taniwha! e haere mai nei." He oi ka whati te ope ra, i te wehi ano ki nga tuaitara e tutu haere ana mai, ano he urutira Taniwha moana nui! Whati rawa ake ehara! kua taki maumau; na te tokomaha koia i ora ai etahi, i mate ai etahi; he oi ano. Katahi ka kitea, aue! he Taniwha te mea e huna nei i te tangata o tenei huarahi.

Ka tahi ka haere tenei rongo ki nga a wahi o Rotorua, ka rongo rapea te tini kaitoa nei; katahi ka karangatia te rau mawhitu, ka hapainga, noho rawa atu i te mania o Kapenga, ka noho ki raro, kei te muru whanake, kei te whiri taura, ka kitea i konei te whiri maha nei--te tari, te tamaka, te whiri paraharaha te rinorino; ka rupeke te whiri.

Ka tahi ka whakatika nga rangatira ki runga ki te korero i te maia, i te ata whakahaere, i te ata ngarahu, i te ata torotoro.

Ka tahi ka whakatika tetahi o nga rangatira ka mea, "Inana,--kia ata haere tatou, kaua e tino tutata atu ki te taha o te Taniwha, engari kia tawhiti mai tatou i a ia, kia tika mai te hau i runga i a ia, ka tahi ka whakatata atu, kei tika atu te hau i runga i a tatou, kei tae atu te piro ki a ia, a kei kore e ata takoto a tatou nei mahi; kei wawe ia te puta ki waho." Heoi ka rite enei korero i a ratou katoa, ka whakaritea nga

[Image of page 151]

tangata mo tetahi taha, mo tetahi taha o te mahanga, hei kukume i nga taura.

Ka whakaritea nga tangata hei pataritari atu i te ngutu o te ana, ka rite; ka whakaritea nga tangata mau kaheru, me nga tangata mau patu, taoroa, patu paraoa, meremere ka rite.

Ka whakaritea nga wahi katoa e ngaro ai te Taniwha ra ki roto ki nga koromahangatanga o nga taura, ka rite tonu. Ka tahi ka haere atu nga kai patari ki te waha o te ana, kihai ano i taitata atu, ehara! kua rongo rawa te Taniwha ra i te piro ahua tangata.

Ka tahi ka whakatika mai i tona rua. Rongo kau atu ana nga kai patari i te harurutanga o te haerenga mai o te Taniwha ra i roto i te rua, ano me te wheorotanga whatitiri! Ka takitakina kia pamaro ai te haerenga mai ki waho o te rua; ka kite mai ki ana para-manawa, hei oranga, hari ana.

Ko te Taniwha kua hamama haere mai te waha, kua whetero mai te arero, kaore, kua tae rawa te hunga ra ki roto ki nga mahanga e tuwhera mai ra, kua puta kei waho, ko te takoto koa a te taura raka, i raro i te raorao.

Tu iho ai ki raro i te raorao te hunga ra, kua eke iho te pane ki runga ki te taumata, e piki ana nga tangata, e tuku iho ana ano te Nauwhea ra, eke ake ana nga tangata ki tetahi taumata, kua tu iho te pane, kua ngaro ki roto ki te mahanga.

He oi, ka tu tonu iho te hunga ra i te taumata, me te piki atu te Taniwha ra, ka eke ake te pane ki te taumata, ka ngaro katoa hoki nga peke matamua ki roto ki nga koro.

Ka tahi ka tautapa te whakahauhau a te hunga e tu iho ra i te taumata, "E! kua ngaro kei roto:-- kumea!" ka rongo te hunga e pupuri tonu ra i nga taura; ka tahi ka kumea, ehara! kua mau i waenga nui tonu o te puku.

Ka tahi ka kowheta te hiku, ka rongo hoki i te

[Image of page 152]

mamae o nga taura kua nonoti tonu ra i waenga nui o te puku.

Katahi ka peke mai nga kai-hapai patu, ehara! kua tu nga ko, me nga tao roa, me nga patu, kei te hiku, ka rongo katoa te pane i te mamae o nga taura kua mau kei waenga, o nga patu hoki kua u kei te hiku; katahi ka kowheta te pane, ka whakatika mai nga kai-patari e haere ra i te manu-kawhaki; ka hoki tata mai, ehara! kua u a ratou nei patu kei te pane.

Ara hoki ko te hunga e kukume ra i nga taura, kei te here i a ratou taura ki nga pou i poua ra ki o ratou taha tu ai; ka tahi ka tango tahi ki a ratou nei patu, ka whakatika mai ki te pane ki te wahi i roa te okeokenga, ka pa nga patu, ka peke mai hoki nga tangata o tetahi taha a rite tonu te wahi i u ai nga patu, ka u a ratou nei patu katoa. He oi okeoke kau ana te Nauwhea ra, ka korengarenga noa te hiku, me te pane, waenga nui i te ngaunga a te patu.

Nawai, i kaha, i kaha, e tau ana rapea te patu a te rau mawhitu ra, tukua rawatia atu te Taniwha ra, maro tonu me te huhu kua mate. Heoi, ka po; ka ao te ra, ka whakatika ki te haehae i taua ika, ano! e ka takoto, me he nui tohora! ko te ahua ia, i rite ki te ahua Tuatete; te pane, nga peke, te hiku, nga unahi, te peha, nga tuatara, i ahua ngarara katoa enei. Ko te nui ano ia i rite ki te paraoa.

Katahi ka ata matakitakitia te maia e huna nei i te tangata, i nga ope, i nga tira haere, roa kau e miharo ana, ka tahi ka mea atu te tini rangatira ra. "Tena mahuetia nga kakahu, tahuri haehaea te ika nei, kia kitea tona puku e horo nei i nga uri o Tiki."

Ka tahi ka haehaea ki te matawhaiapu ki te mata-tuhua, me te mira tuatini, te kukumoe-toka, te ngaeo, e whata ake ana e te ngako o taua Ngarara nei, haehae rawa iho ki roto i te puku nui, ehara! e noho a tinana tonu ana te wahine, te tamariki, te tane; ko

[Image of page 153]

etahi ano kua motu i waenga, i te pane, i nga ringa, i nga wae ranei, no te komenga pea o nga ngutu, no te whakatanukutanga o te korokoro ka awhea mai e te hau o roto o te riu.

I haere katoa nga mere-pounamu, nga kotiate, nga patu-paraoa, nga maipi, nga tewhatewha, nga pou-whenua, nga tokotoko, nga paraoa roa, e pukai ana ano me he mea ko te whare huata a Maui te maha o te heitiki, o te kurupounamu, o te mako, o te pekapeka, me te poria. Ko nga kakahu enei o roto o te puku--he kaitaka, he pukupuku-patea, he pukupuku, he kahuwaero, he kahu toroa, he puahi, he kakahukura, he kahu-kiwi, he kahu-kekeno, he maiaorere, he kahakaha, he korirangi, he tatata, mangaeka tatara, he pureke, me era atu.

Ka rukea nga tupapaku ki waho pukai ai, ka tanumia ki te poka; ka mutu tera mahi.

Ka tahi ka haehaea te ika ra, ka titiro iho ki te ngako, ka tahi ka tutua ki te taha ki te patua, heoi ka kainga e te iwi ra, pau ake ki roto ki nga puku to ratou ito hoki ana mai ki Rotorua noho ai.

KO TE PATUNGA O PEKEHAUA.

Muri iho i te matenga o Hotupuku, ka rongo te tokomaha o nga iwi o Rotorua, ka tonoa mai te karere a Hororita, a wai ranei, ka tae mai ki te tini kaitoa nei, ka rongo ratou; Tera ano tetahi Taniwha kai tangata kei te Awa-Hou e noho ana, kua kitea hoki tenei Taniwha, i peratia hoki te kitenga me tera i te mania i Kaingaroa. Ko nga tira haere mai o Waikito, o Patetere, e ngaro ana ki whea ra; a, ko o Rotorua tira e haere ana ki Waikato, e ngaro ana ki whea ranei, ki whea ranei. Ka rongo ratou i enei korero, heoi, ka whakatika mai te rau-ma-whitu ano o te tini kaitoa ra, ka tae mai ki te Awa-Hou, ka korerotia nga tikanga, a ka oti. Ka uia atu, "Kei whea e noho ana," ka mea

[Image of page 154]

atu te hunga whenua, "Kei roto i te wai e noho ana, kei uta ranei; ko wai hoki e ata kite," ana, hua atu he pena hoki pea me tera kua mate ra.

Katahi ka tikina he kareao i te ngahere, hei hanga taiki; ka tae mai, ka ranga ki te taraheke, ka oti; e rua pea papanga o te kareao, e toru ranei, ka oti.

Ka tahi ka whiria he taura, hei whitikiranga ki te taiki, ka oti, mo te Taniwha, ka rite tonu. Ka tahi ka peratia ano nga korero me tera i patua ra i te tuatahi, ka rite; te ahua o te hau ka rite. Ka tahi ka haere te hunga ra, me te karakia haere atu i nga karakia; nga ingoa o nga karakia, he puni, he wero Taniwha, he tumangai, he aha, he aha.

Nawai i tawhiti, i tawhiti, a ka tata atu ki te taha o te puna i noho ai, ko te ingoa o taua kopua, ko te Waro-Uri; a ka eke tonu ki runga ki te pareparenga o te awa, ka mutu ka karakia, he oi ka noho a pahi te rau-mawhitu nei i reira.

Ka tahi ka uiuia tetahi tangata tino manawanui o taua ope, ka whakatika tetahi o nga rangatira o te ope ra, ko Pikata te ingoa. Ka mau ki te taiki he mea puhipuhi a runga, me nga taha, me raro ki te puhi kereru; me nga taura hoki, he mea whitiki ki te taiki, a he mea poria ki te punga hei whakatoimaha, ka makere ki te wai, ratou tahi ano ko nga hoa, ka rukuhia ki roto ki te puna e hu ake ra i raro i te whenua. E ruku ana te hunga ra, e mahi ana te hunga i noho i runga i a ratou nei tini mahi, ara i a ratou nei taputapu, i te karakia. Rupeke rawa nga karakia puni, nga karakia whakaruhi, nga karakia wero-wero Taniwha, nga whakapuru, nga tumangai, nga whanga-whangai, nga whakautuutu me te tini o nga karakia Taniwha.

He oi, ka momohe ra pea ona tuatara e ngana nei ki te kai tangata mana, ka tatu iho a Pitaka ratou ko nga hoa ki raro; rokohanga iho, e noho ana i tona kainga pai, tauware atu te maia ra, herehere kau ana te taura, ehara! kua puta ki tua. Ka tahi ka kume-

[Image of page 155]

kumea iho, ka mohio te hunga i runga, ka tahi ka hutia ake ki runga te hunga ra me te Taniwha hoki, ka haere tahi ake ratou tahi.

Otira he karakia hiki, koranga, he whakamaiangi ake ano tetahi, be nui hoki, e kore e taea i te toimaha iho.

Nawai i raro, i raro, a ka marewa ki runga manu ai. He oi, ka toia ki uta takoto ai, a hohoro kau ana te tangata ki te aki i te patu ki nga kauae o te ika ra. E ao koa hoki ianei te mea i rite ki te ika, ta te mea no te wai ano tenei.

He oi, ka pa te karanga ki nga pa katoa o Rotorua; ka huihui mai nga iwi ki te matakitaki i to ratou ito. Kua toia ki uta takoto ai; ano, he tohora nei ano! Otira, kihai i tino rite ki te tohora katua; engari me te kuao a te tohora nei te katete e ka takoto.

Ka tahi ka haehaea taua ika nei hei kai ma ratou, pawharatia tonutia i te riu, takoto ke atu, takoto ke mai, ano ko te riu o Tane-Mahuta!

Haere rawa iho ki roto i te puku, e puranga ana te mahi a te tupapaku, ano! he ana koiwi e ka pukei, kua pau ra te horo he rangi ke; haere pakikau tonu ki roto, o nga wahine, nga tamariki, o nga tane, te mahi a te kahuwaero, a te topuni, a te mawhiti, a te puahi, a te kahu-taniko, me te tini o te kakahu. Nga rakau ano, nga tao, nga tokotoko, nga meremere, nga onewa, nga patu paraoa, nga paraoa-roa, nga maipi, nga pouwhenua, nga paiaka, nga mahi a te amonga o te kai nei a te kaniwha, a te pere, ano ko te whare-huata a Maui, e ka pukei.

Ka tahi ka tutua ki te taha hei kai, hei hinu, he oi, pau ake ki roto i nga puku, erangi ko nga tupapaku i tanumia ki te rua.

Ka hoki te tini toa ra ki to ratou nei kainga ake ano, ko Mangungu te ingoa o taua pa, tau mahi, e te kaki, ka waia ki te kai Taniwha.

[Image of page 156]

KO TE PATUNGA O KATAORE.

Ka puta atu hoki te rongo ki nga kainga o Tarawera, o Roto-Kakahi, o Okataina; ka miharo ki te toanga o enei tangata ki te patu i tenei mea i te Tupua horo tangata.

Ka tahi ka whakaaroaro, He Taniwha hoki pea kei te ara ki Tikitapu, ina hoki ka ngaro noa iho nga tira haere atu o reira ki Rotorua; e ki ana o ratou nei whanaunga, Kua tae atu ki te wahi i haerea ai, kaore, kua mate, na reira ka mahara, Kei te Taniwha ranei, kei te tangata ano ranei, kei te taua tutaki ranei.

Otira, kua mohio noa ake ano a Tangaroa-Mihi te rangatira o Tikitapu, o Okareka, He Ngarara kei Tikitapu, otiia kahore ia i mohio e kai ana taua Ngarara nei i te tangata; hua noa e noho pai ana, e pera ana me te marietanga ina puta atu ratou ko ana tangata ki te ho atu kai, a he nui te mohiotanga o taua Ngarara ki ona kai whaka-marie, ki ona kai-whangai.

Erangi, ka hoki mai ratou, ka puta atu he tangata ke, hei haere i taua ara; ka puta iho te Tupua ra ki te aruaru i nga tangata ke hei oranga mona.

I penei te ahua o taua Ngarara nei me te kuri e mau nei i te potete. A, e nui ana te mohio ki ona rangatira; kei te taenga atu o tona rangatira o Ta-ngaroa-Mihi, he nui tona ata noho, tona marie. Erangi, ki te puta atu te tangata o te iwi ke ki te haerere i taua ara, ka tahi ka whakatika ki te tautau mai; ko te haruru o te waha, ko te tatangi o te poria, a, tau ana te wehi; a, ngaro iho ki reira te kai e ia.

A, no te rongonga nei o te tokomaha ki te toanga o enei tangata, ka tahi ka nui te miharo a nga iwi katoa ki te kaha o enei rangatira tokowha.

Ka tahi ka mohiotia hoki e nga rangatira o Roto-Kakahi, o Tarawera, o Okataina, o Rotorua hoki: "E! He Taniwha hoki pea kei te ara ki Tikitapu, ina

[Image of page 157]

te ngaro noa iho o nga tira haere atu o konei ki Rotorua, a o Rotorua ki enei roto e rima. Ka haere hoki ra nga tira na te ara ki Okareka, ka ata tutuki atu ki Rotorua; ki te mea ka hoki mai ano ma Okareka, ka ata tutuki mai ano ki konei, a ki te haere atu nga tira i Tarawera nei ma Roto-Kakahi te haerenga ki Rotorua ma Tikitapu, he oi, ekore e tae atu ki Rotorua--ngaro noa iho ki taua ara nei.

A, ko nga tira haere o Roto-Kahi e haere ana na te ara ki Pareuru, ka ata tutuki ki Rotorua; te hokinga mai ma reira ano ka ata tutuki mai ki Roto-Kakahi, ko te wahi e puta ke ai te ngakau kia haere i te ara ki Tikitapu, he oi, ngaro noa iho.

Na reira i hurihuri ai te ngakau o te hunga i ora, Kua pau ano pea i a Tangaroa-Mihi nga tira haere me nga ope taua e haere nei na Tikitapu, otira, ko Tangaroa-Mihi he ahua pai tona, i te taenga atu o nga kai-ui.

Tenei ra ka rongo ki te tino toanga o enei rangatira tokowha ki te patu Taniwha, ka tahi ka mahara kia tikina atu kia haere mai ki te titiro i Tikitapu.

Ka tae atu te karere ki te tini maia ra, katahi ka korikori te rau-ma-whitu ra; ka koa hoki ki tana mahi, ki te patu Taniwha, kei te paoi te aruhe, kei te kari pohue, kei te hao inanga, kei te rou kakahi hei o ki te Taiapu ki taua maunga i Moerangi, ko Moerangi hoki te wahi i noho ai taua tupua nei a Kataore.

Huaki kau te ata, ka hapainga mai, kai rawa mai i te mania, e atahua ana taua wahi nei, mutu kau te kai, kei te korero i te korero o te toa; kahore hoki i tino mohio, he Taniwha ranei, ko nga tangata ano ranei o taua kainga, e huna nei i nga ope, i nga tangata haere taki tahi.

Haere mai ano taua ope nei, ko nga taura ano kua whiria ketia ra hoki, he rangi ke atu.

Kua mohio ratou he penei katoa te tikanga o nga huarahi katoa o tenei kainga; na reira ka noho, mohio tonu ratou ki ta ratou nei mahi.

Mutu kau te korero me te kai, ka tahi ka hapainga,

[Image of page 158]

tomo noa i te ngahengahe, puta noa ki waho, ka tahi ka whakatika nga tohunga ki mua ki te ruke atu i a ratou nei taputapu, ara i te karakia maori. Otira, he mea pera ano he whakaritenga o te ahua o te hau me nga mea kua pahure.

Poto noa nga karakia i mahia ra ki a Hotupuku, ki a Pekehaua, me te haere atu, me te karakia, ka tau ki raro noho ai. Me te titiro whakatau iho nga pa o nga tangata o Tangaroa-Mihi ki te ope e noho ake ra, hua noa he ope patu tangata, kaore he whano ke.

Tau tini noa e noho ana te ope ra, ka whakatika tetahi o nga rangatira, ka mea, "Kei te 'hea wahi ra e noho ana te tupua e huna tangata nei?" ka mea mai tetahi o nga rangatira, "Aua hoki, kei roto ranei i te wai, kei te pari kowhatu ranei e tu iho nei?" Ka tahi ka ata tirohia te moana-aue! kahore i reira, e rangi ko te ahua o taua wai nei e ahua whaka-mataku ana; ara ko te whakamataku tenei, he kanapanapa no te wai, ano kahiwahiwa kau ana me te ahua wai-pounamu na ano, kore kau noa ake i kitea tetahi waro, kia pera me te waro o Pekehaua.

Ka mea tetahi o nga rangatira, "Tena tangotangohia etahi o a koutou karakia," A ka oti te tangotango hei reira ka karakia ai ki te karakia whakaongaonga, me te karakia tui kia wawe te koropupu--pehea kei te wai ranei, kei whea ranei.

Ka tahi ka whakatika tetahi o nga tohunga, ana rite tonu ki te kianga mai a tetahi o nga rangatira o taua ope. Ehara! kaore kau noa ake i hu ake i roto i te wai o Tikitapu.

Ka tahi ka tahuri ki runga ki te pari kowhatu e tu iho ra; kaore ano i ata mutu noa te karakia whakaongaonga e whakahua ana ano i te hiki. I rangona ake ki te waha e rara iho ana i te tauwharenga kowhatu o Moerangi, ano he wheke rakau, ka tahi ka mohiotia Aue! kei te ana kowhatu e noho ana.

Ka tahi ka whakatika te rau ma whitu ra ki runga; ka hari hoki ki te mea ka kitea he kai mana, ara ma roto puku, ma roto piro.

[Image of page 159]

I te whakatikanga ake ano, ka tahi ka whakahua i a ratou nei karakia, i mene te tumangai, i mene te rotu, i mene te wero Taniwha, i mene te whakapuru, me te whangawhangai, me te whakamoemoe, me te tutaumaha, me ia karakia, me ia karakia, ka rupeke i te tini tohunga ra, a ratou nei mahi.

Ka tata rapea ki te ngutu o te ana kowhatu i noho ai te ngarara kai tangata nei; ka tae atu ki te ana, ka whakau pahi marie te ope ra, roa kau e whakaaro ana, ka whakatika nga tangata maia, nga tangata here taniwha, ka mau ki nga taura; ka haere atu, kite kau atu ano ki taua tupua nei e noho mai ana, ano nga karu! he marama e ka rere ake ana i te pae te ahuatanga, ina tirohia atu e te hunga ra, hikoia e te awatea, e te ahua o te ngahengahe, ano! he pounamu kei nga karu pango e titiwha ana. He oi te mea i ahua wehi mai, tena ko te hanga i wehingia nei, ko nga tuatara, kua momohe noa iho i te whakaruhinga, a te karakia, a te tini kaitoa nei, tohunga nei.

He oi ano tau ware atu nga ringaringa ki runga i te pane, hokomirimiri ai, he oi kua puta te taura kei raro o te kaki; kua mau. Kua nekehia atu kei raro i nga peke tetahi o nga taura, kua mau; e rua nga maunga taura a te hunga ra. Ka tahi ka hoki iho ki te rau mawhitu e noho ake ra, ka uia ake. "Kua mau a koutou taura?" ka mea, "Ae, kua mau, ko tahi kei te kaki, ko tahi kei waenga nui." "A, me pehea ra te kumenga me te whakamatenga aianei!" ka mea etahi o nga rangatira "Me whakawhirinaki ki etahi rakau e taki tu nei nga taura, kia kowheta noa ake, kua mau ke nga taura te whakawhiwhi ki nga rakau."

"A, me pehea ra te whakamatenga akuanei?" ka mea etahi, "Hei aha i patua ai, me patu hoki tenei te mea kua mau nga taura, a waiho ma tona kaha a ia ano e taruturutu, i te aha ianei, ua atu, ki te mea kua mau nga taura ki te rakau, hei reira ka rere atu ai nga kai patu, ki te kore, waiho mana ano ia e tarona." Ka tahi ka whakaritea katoatia e te rau-mawhitu nei.

Ka rite noa ano nga tangata ki te pupuri i nga taura.

[Image of page 160]

Ka tahi ka karangatia, "kumea!" ka tahi ka kumea. Ehara! ta te pari pai hoki! kihai i oroko kumea, ana, kua puta kei waho o te ana. Haunga ia nga tohunga karakia e hiki ana, e whakamaiangi ana, no te whakahemonga o te hiku i roto i te ana, ka tahi ka kowheta te pane, ka tahi ka whakakorokoroa te taura o waenga rahi. Ehara! kua tata te pane, kua whakawhirinaki ki te taha o te rakau, ka tahi ka kowheta te hiku; kowheta rawa ake te hiku, kua maro nga taura e rua, ehara! kua piri ki nga rakau. he oi ano, oraora kau ana, ko te hiku kau.

Ka tahi ka whakatika nga tangata hapai patu, ehara! tukituki kau ana, ano he kiore e mau ana i te tawhiti whakaruatapu. Kihai ano i taro, kua mate, na te patu tetahi na te taura tetahi, he oi ka mate.

Ka tahi ka tae te rongo ki nga iwi katoa nana Purahokura i tiki mai kia haere atu ki Tikitapu ki te titiro. Ka tahi ka huihui mai, ka titiro rapea ki to ratou ito e takoto ana, ano he tohora kei te akau e takoto ana, taua tupua nei. He oi ka tangi i konei te ho a te iti, a te rahi, ano te mangai o te tangata me te ia wai e tangi ana te umere. Ao kau ano te ra, ka tahi ka whakatika te hunga ra ki te haehae i ta ratou nei ika, haere rawa iho te kai nei te mira-tuatini me te kuku-moe toka, me te matatuhua, me te kaeo, me te kiripaka, ehara! ano te mahi a te ngako, tau mahi ra e manawa-tuawhiti. Ara i te mea hoki e kai tonu ana i tana kai i te tangata i nga tau katoa, kaore hoki ana tau kui, kaore ana tau kotipu, kaore he takurua, he ngahuru tonu tana, i te aha hoki, I te hoki putuputu tonu o te tira o tetahi whaitua, o tetahi whaitua; na reira ka makona tonu tona puku i te kai, haunga ano te kai ho atu a tona rangatira a Tangaroa-Mihi, na reira ka nui te ngako.

Ka haehaea te ika ra, haere rawa iho ki roto ki tona puku e takoto ana rapea te kai nei te tangata, ka kitea i reira te wahine, te tamariki, te tane, nga kakahu ano, nga rakau ano, ko tetahi, na te komenga mai pea o nga ngutu, ka tapahia mai etahi o nga rakau

[Image of page 161]

me nga tangata; kei te mea pea i hamama tonu te waha, he oi, waiho tonu kia puare ana te mangai, he oi, ma te hau tonu pea o te korokoro e horo te tangata ki roto ki te puku. Tenei ana hoki, kei te tira i hoe i te waka i tae atu ki Tikitapu, ka tae atu ki te tauranga, te kitenga o Kataore, kua puta iho i te ana, kua makere ki roto ki te wai, he oi ano, haere waka tonu ki roto ki te puku, ko nga tangata ko te waka pau ake. Ka rupeke te tango i nga taonga ki waho--me nga tupapaku te tanu ki te poka, ka tahi ka haehaea taua ika nei, ka tahi ka tutua ki te taha, ka kainga pau ake te kai ki te puku.

He oi ka haere te rongo ki te rangatira o taua mokai nei, ki a Tangaro-Mihi, ka rongo--"Eaa! kua mate tau mokai." "I a wai?"--"I a Ngati-Tama." He oi ano, ka pouri te ngakau o Tangaroa, Mihi mo tana mokai kua mate nei, he oi, ka waiho tenei hei take pakanga ma Tangaroa-Mihi ratou ko taua hunga, a tupu ana tenei hei take kino ma nga iwi katoa. He oi ano.

[Image of page 162]

KO TE PATUNGA O KAIWHARE.

KA puta ki runga hoki te rongo o Kaiwhare, ko tona rongo tenei, he horo i te tangata, e kore e ora te tangata i a Kaiwhare. Ko te huarahi o Hakawau, ka tika i Haronga ka haere ki Awhitu ki te Wahapu, o Manuka, ko te kaainga tera i noho ai a Kaiwhare, ko Tarataua, tenei a Hakawau te haere atu nei, ka puta ki tatahi ki te taitua, ka haere a Pouaka, a Paeorae, a te pa o Kokako, ka tae ki te tino waha pu o Manuka, ka nunumi ki roto, nunumi kau ano ki roto. Ka maranga te teka, ara te karakia, ko te ingoa o taua karakia, he teka, ko te ara horomanga ano tera o te tangata kei reira, ka mutu te teka, ka maranga ko te mono, ka tae ki te Poroporo, ka mahara te hoa o Hakawau, ka ora raua, ka mahara a Hakawau, kua mate a Kaiwhare i ana karakia, ka tino tae atu a Hakawau ki te kaainga o Kaiwhare, ka haere tonu a Hakawau ki roto ki te ana o Kaiwhare, i roto i te wai, e rima pea te hohonu e ono ranei, ka titiro a Hakawau ki te piringa mona hei patunga mana i a Kaiwhare, kihai taro ka puta mai a Kaiwhare, i tawhiti ano e haere mai ana, ko te horu kua tae mai ki roto. Ka mohio a Hakawau ko te taniwha ra ko Kaiwhare, ka tahi ano a Hakawau ka noho tupato, a tomo noa a Kaiwhare ki roto ki te ana, kikai i kite wawe i tona hoa riri, no te taenga ki roto, ka tahi ano ka huri mai te aroaro ki waho, ka kite mai i tona hoa riri e noho atu ana i te whatitoka, ka tahi ano ka riri a Kaiwhare ki tona hoa riri, ko tana patu he horo i a Hakawau, ko ta Hakawau patu, he paraoa, he

[Image of page 163]

wheua no te paraoa, koia i kiia ai he paraoa; Na Kaiwhare ano te rere ki mua ki a Hakawau, he rere horo, tukua iho ano e Hakawau, tera te haere ra, unuhia ake te patu a Hakawau, taua paraoa tahi ano, kua mate taua taniwha ra. He oi ano tenei ka mutu.

[Image of page 164]

TE HUHUTI.

NA, ko tenei wahine, ko Te Huhuti, I pera tahi ano ia me Hinemoa. Ko Hinemoa, nana i kau te roto o Rotorua--Na, Ko Te Huhuti, nana i kau tahoe te roto o te Rotoatara, no Ngati-Kahungunu tenei wahine a te Huhuti, te tupuna wahine o Te Hapuku; te tikanga i kautahoetia ai e ia te roto o te Rotoatara, he kawenga na te humarietanga o te Whatuiapiti--no konei i kautahoetia ai e ia taua moana--no reira, kihai ia i tawhitawhi kia whakaaroaro, ranei, kia aha ranei, kao, ko tana whakaaro i penei na, "Aha koa, nui te moana, me aha, e ngari me whakamatau," a, mana ka totohu, he aha koa, a, mana e u, e pai ana, na titiro ra e hoa ma ki te whakaaro o tenei wahine, kihai hoki i tawhitawhi tana whakaaro, no te mea, kua whakaarorangi noa ake tona ngakau ki te atahuatanga o Te Whatuiapiti, te kuku o tona manawa.

Ka, ka kau ia, a ka u ki te kainga o Te Whatuiapiti, e u kau atu ana ano ia, inamata kua kitea ia e te whaea o Te Whatuiapiti, na, oho whakarere taua ruruhi, ka tahi ia ka titiro atu ki a Te Huhuti, ano te kiri, me he paritea, ko te turanga mai ki uta o te wai, ka haere atu ki te kuia ra te ahunga atu, heoi ra, ka titiro atu te ruruhi ra ki te atahua mai o te wahine raka, ana na--me he haeata e toea ana i te taha a rangi, koia ia ko te rite o tuawahine.

Ano ka whakatata mai ki te kuia raka, ka whakatauki atu taua ruruhi ra ki a Te Huhuti, "E e--etia tonu tou humarire, me nga pari teko nei, ae--me he haeata e toea ana i te taha a rangi ko tou pai," kihai hoki i hamumu atu a te wahine ra, ka tahi ka ui atu te kuia raka ki a ia, "E hika, ko hea koe?" otira, ko tuawahine kihai hoki i hamumu, mei reira, ka ui atu ano

[Image of page 165]

te ruruhi ra, ki a ia, kihai rawa ia i ki atu ki a ia, i reira, ka hamama te waha o te kuia raka ki te ki atu ki a ia, "Taikiri taikiri, kaore rawa nei koe e ki mai ki a hau," i reira tata, ka tahi rano ka hamumu atu te mangai o tuawahine ki te kuia raka, ka mea atu ia, "Kei whea koia te kainga o te Whatuiapiti," ka mea atu te kuia raka, "Tenei ra to maua nei kainga, haere mai taua ki reira," ka mau te kuia raka ki tona ringa ka haere raua, a ka tae ki te whare o Te Whatuiapiti, ka rongo te tangata ra, inamata kua maranga ki runga kua titiro atu ki te wahine ra, ka mihi atu ia ki te wahine ra me pehea hoki, koa ua ana, ka koa ra ka kite atu hoki i te whakahiangongo a tona ngakau--me tua wahine hoki, ka koa, ka tae atu ia, ki a Te Whatuiapiti, te kai toko mauri o tona puku. Ehara, moe ana raua nei, a tupu noa o raua nei uri, a moroki noa nei, mahara tonu ratou ki nga whanonga a to ratou tupuna wahine a Te Huhuti, i tana kauanga i te moana o te Rotoatara, no reira te kupu o tenei waiata.

Na Te Huhuti nau i kau mai, ko Hineteko i te Rotoatara, Aea ake ana, ko Hinehore ko koe.

Titiro, ekore e ware ware i ona uri, nga ritenga pai a to ratou nei tupuna. Na, ko te tikanga o Te Huhuti, i pai ai ki a Te Whatuiapiti, he pai no Te Whatuiapiti, otira, ko nga painga o Te Whatuiapiti, e rua, ko tetehi painga ona, ko Tahu, ko tetehi, ko Tu,--Koia tera te tikanga i pai ai ia, kia moe ia i a Te Whatuiapiti, no reira te tikanga i kauhoetia ai e ia te roto o te Rotoatara, i whakaaro ia, kia moe ia i a Te Whatuiapiti, hei tane pai mana, kia ua ai nga painga kia ia, ko Tahu, ko Tu, no te mea, ko Tahu, mo te rangi marire, ko Tu mo te mata whaura, mo nga ritenga o waho, ko te mea ia i tino hokaka ia ia ka haere ia 1d a Te Whatuiapiti, hei hoa mona.

[Image of page 166]

KO PONGA HAUA KO PUHIHUIA.

NA, tera ano tetehi pa nui o namata, ko Maungawhau he maioro nunui hoki nga maioro, he nui te tangata o roto o taua pa, na i etehi ra, ka tupu te whawhai a taua pa ki nga tangata o Awhitu, ki a Waikato.

He oti ano te whawhaitanga i whawhai ai, na, ka kawe tetehi, ka kawe tetehi, ka mate tetehi, a na wai, na wai, a hoha noa iho tetehi, tetehi, he oti, kihai i ngata te puku riri o Waikato ki nga tangata o taua pa nei.

He oti ano ka whakaaro Waikato. Me aha ra e mate ai te iwi ra, na waia ka kitea te whakaaro e Waikato. Me tango ki te kura mahora, na ka tahi ka horahia, na ka mau te rongo.

Ka tahi ka haere a Te Ponga, Rangatira o Awhitu me tona nuinga ano, ka haere ki Maunga-whau, na i tawhiti ano e haere atu ana, ka kitea mai e te pa, ka tangi te karanga, 'Haere mai ra e te manuhiri-tu-a-rangi e e', e powhiri ana tera te tangata whenua, me te haere atu te manuhiri ra, a ka tae atu ki te pa, haere tonu a ka tae ki te marae o te rangatira o taua pa, ka noho ka whaiwhai korero a ka mutu, e tahu ana te kai ka tao, i namata kua maoa. Ka tahi ra ka whiua ki te tahua, ka mutu ki te tahua, ka tahi ka tahuri te manuhiri ra ki te tohatoha i tana kai, ka mutu te tohatoha, e kai ana. Otira ko nga kai a te manuhiri he kai whakangaio e kai ana, e whakaaro ana kia iti te kai, kaua e whakanuia rawatia kia angiangi ai te poho o te tangata, mo te turanga i te aro-a-kapa o te haka, kia tirohia atu ai te hope o te

[Image of page 167]

tangata, ana na, me te mea ka motu, e noho ana te manuhiri ra e maharahara ana, A whea ano ra ka po, me te tangata whenua, e pera ana ano hoki.

E ahiahi kau iho ana ano, ehara e whiu ana te tangata whenua, te mea ano ka rupeke noa te tangata whenua ki te marae e nohoia ra e te manuhiri, ka tahi ka turia te haka, ka tika he kapa, ka tika he kapa, na wai a ka rite noa ano.

Ka, ka tahi ra ka takahia, na e takahia ana whakaaro ana a Te Puhihuia te kotiro a te rangatira o taua pa ra, ki te wa hei putanga mona ki mua pukana ai, no te mea hoki, e kore ia e pai kia rere kau ki mua o te aro-a-kapa o te haka, e ngari ano, kia rite te takahi, te papaki, me te horu a te tangata, ko reira ia pai ai te rere ki mua ngangahu ai, ka takahi te iwi ra; te mea noa ano ka haratau marire ki te whakaaro a te wahine, Te tino putanga ki mua o nga kapa o te haka, ka tahi ra ka pehia ki tetehi taha, ki tetehi tahi, ae ta tu-a-wahine, whakamau noa atu ki nga kanohi o ia wahine, ana na me te maure ka puta ake i te pae, na reira ano te manuhiri ra, mate noa ake ki te pai o te wahine ra. Koia hoki ko Te Ponga ko te rangatira o taua teretere nei, kua whakawairangi noa ake te ngakau ki te kai o ia wahine, e haka ana te iwi ra, ka mutu, mutu kau ana. Inamata kei runga ko te teretere ra, kua tika he kapa, kua tika he kapa, kua tika he kapa, te tino pakinga i pakia ai, e papaki ana, e whakataretare ana a Te Ponga kia puta ia ki mua ngangahu ai. Te tino putanga o te tangata ra ki mua, ka tahi ka pehia ki tetehi taha, ki tetehi taha, ana nata te tama pai hoki, tukua ake ano te iwi ra ki a Te Ponga, kua mate noa ake. He oti ano ko te wahine ra tera, kua whakaarorangi noa ake te ngakau ki a Te Ponga, he oti ano rapea ka kowhana i roto i te wahine, ra te ngakau mate ki a Te Ponga hei tane mana.

Ka mutu te haka, ka haere noa atu nga tangata ki o ratou nei kaainga, otira ko Te Ponga, kua hiahia rawa hoki ki te wahine ra, e moe ana te nuinga i te tikanga o te moe, e moe whakatorouka ana a Te

[Image of page 168]

Ponga ki te pewheatanga ra e tata ai ia ki a Te Puhihuia, a ka kitea e ia he whakaaro, he tikanga mana kia tata ai ia ki taua wahine, a ka kitea e ia. Otira, na tana pononga i whakamohio, na ka tahi ka korero atu te mokai ra ki tana rangatira ka mea, 'E koro, tenei te whakaaro kua kitea e au, whakarongo mai iana, kia korerotia atu e a hau ki a koe. Na, hei te ahiahi, ka maminga e koe, he mate wai tou, na me karanga a koe ki a au, otira ko au, kia mamao noa atu i a koe; kia nui to karanga ki a au, 'E ko, tetehi wai moku kawea ake,' kia nui to karanga, na ko reira pea te matua o te kotiro ra rongo ai ki to reo, ka tahi pea ia ka ki atu ki tana kotiro, E kui, he aha i waiho ai te manuhiri kia karanga ana, te kawea atu ai he wai, ko reira pea te kotiro rongo ai, ka haere ia ki te kawe wai, na hei reira koe whai ai i a ia ki te taha o te puna ki reira korero ai korua, na e titiro atu koe ki te kotiro ka whakatika ka haere, hei reira koe whakatika tahi ai, otira ka whakatika koe, me penei na e koe he kupu mau. Kei whea ra te pononga hoi nei? tukua atu ra au ki te kimi, a tae te hoi o tenei taurekareka, ki a pena to angaanga, wahia ana i kona na. He oi ano ka rite enei korero i a raua, a ka ao te ra, ka haere a Te Ponga ki te kaainga o te rangatira o te pa ra, e noho ana, e titiro atu ana ki taua kotiro, a kihai i roa ka po, ka haere ki te moe, a roa rawa, ka mate a Te Ponga i te hia inu, ka karanga ki tana mokai, "E Ta kawea atu tetehi wai moku," kihai hoki i rongo te pononga ra, ka karanga tonu te tangata nei, na wai a ka hoha noa iho i te karangatanga. He oti ano ka rongo te rangatira o te pa nei ki te tangata ra e karanga ana, ka tahi ia ka mea atu ki tana kotiro, 'E kui, kawea atu tetehi wai mo te manuhiri, he aha i waiho ai te manuhiri kia karanga ana, ka tahi ka haere te kotiro ki te kawe wai he oti ano kua kite a Te Ponga i te wahine ra ka whakatika, ka tahi a Te Ponga ka puta ki waho, ka parau kau tana kupu, kia haere ia ki te patu i tana mokai,

[Image of page 169]

kia kiia ai e nga tangata, e haere pononga ana ki te patu i tana mokai. E hara kua tika te ua o te tangata ra ki te haere, kihai i ata mohio ki te ara haerenga ki te wai, e ngari, i whaia atu ana i muri i te reo o te wahine ra, e haere ana hoki koa te wahine ra, me te waiata haere, he oti ano hoki ko te tangata ra, whai haere tonu atu i te reo o te wahine ra.

E tae ana te kotiro ra ki te taha o te wai e hara e tu tahi ana te tangata ra i te tuara o te wahine ra, tahuri noa ake te wahine ra Aue!--He tangata e tu mai ana i muri i a ia, ko Te Ponga e tu mai ana.--He oti ano ko te wahine ra, tu tonu, taro rawa ka tahi ka ui atu te wahine ra, 'He aha taau i haere mai ai koe ki konei?' ko tana whakahokinga atu, "I haere mai ki te inu," ka tahi ka ki atu te wahine ra, "Ha i haere mai nei hoki au ki te kawe wai mau, he aha koe i haere mai ai, te noho atu ai i te kaainga, maku e kawe atu he wai mau," he oti ano ka tahi ka ki atu te tangata ra, "Ko koe tonu te wai i haere mai ai a hau," he oti ano ka rongo te kotiro ra, ka tahi ka mahara, kua hiahia te tangata nei ki a au, he oti ano ka noho raua ka korero, ka ahua-reka noa iho a raua nei korero ki a raua nei.--He oti ano, ka korero raua ki te po hei haerenga mo raua ka hoki raua ki te kaainga, ka tae ki taua po i whakaritea ra e raua he wa ke.

Ka rite te ra hei haerenga mo raua,--Ka korero ia ki ona tangata kia haere ki te tauranga o nga waka, ki reira whanga mai ai i a raua ka mea atu kia ratou, 'Na, me haere koutou ki te tauranga whanga mai ai i a au, otira ki te tae koutou ki reira, kia ko tahi ta koutou, waka e whakarite mo tatou, me whakarewa rawa hoki, ka waiho ai kia manu ana, me whakarite rawa nga hoe kia rite rawa, kia tatanga ai tatou te puta ki waho, na, ko nga waka katoa, me tapatapahi nga kaha, me unuunu hoki nga puru, mo te whai rawa ake i a tatou, e kore e ahei, ka raru noa iho ki te kore waka mo ratou hei whainga i a tatou. He oti ano, ka tahi ratou ka haere, a ka tae ki nga waka, na ka tahi ka whakaritea

[Image of page 170]

e ratou te kupu a to ratou rangatira i korero mai ra ki a ratou, ka toia e ratou te waka mo ratou, ka rewa ki te wai, ka whakaritea nga mea katoa, ka rite, he oti ano, ka tahi ratou ka tahuri ki te tapatapahi i nga kaha o nga waka, ki te unuunu hoki i nga puru--ka rupeke, he oti, ka noho te tangata ra, ka whakaaroa te wa hei haerenga mona, te ritenga hoki o te wa i munaia atu ra ki ona tangata a ka rite.

I te ata, ka mea ia ki te haere, na ka hui te tangata whenua ki te poroporoaki i a ia, ka rupeke katoa mai ki a ia, ka tahi ka whakatika mai te rangatira o te pa, ka whakawhiwhia mai ki a ia te patu pounamu, hei mutunga hoki mo a raua korero, hei maunga hoki mo ta raua nei rongo, me ia ano hoki ka whakawhiwhi atu i tana ki te rangatira o te pa ra, a ka mutu te poroporoaki ka whakatika ratou ka haere, na i a ratou ka whakatika ka haere, e hara ka whaia ratou e te tangata whenua ki te kuaha o te pa poroporoaki ai, Haere ra, haere ra, hoki atu ra ki tou kaainga.

E haere ana ratou, i namata e whakataka ana te ara konihi a Te Puhihuia ratou ko nga hoa, e haere ana ra pea te tamariki tamahine, e whakatakohe haere ana, e wawata haere ana, me te kata haere, na wai, na wai, a ka mamao atu ki waho o te pa, katahi ka titiro atu te rangatira o te pa nei ki tana kotiro ka hoi noa atu ki tawhiti o te pa, ka tahi ia ka karanga atu, "E ko ma hoki mai,' kihai i hoki mai, otira ko nga hoa i hoki mai, tena ko tu-a-wahine, ata ka torere tonu ra hoki te ngakau ki te whai i te whakahiangongo a tona ngakau. Tino omanga o te wahine ra kua tata ki te taha o te toka, i namata kua nunumi i tua o te toka ra, e hara te tino omanga i oma ai, ana na, ta te kohine pai, i raro tonu te upoko.--He oti ano hoki rapea ka kite a Te Ponga ratou ko nga hoa i te wahine ra e taka kino ana te oma, ka tahi ka karanga atu a Te Ponga ki nga hoa, E he aha tenei, kia tatanga tahi tatou,' tino haerenga o Te Ponga ma, me te wahine ra hoki, Ehara me te huruhuru manu ka rere i te hau, ano, me te weka ka

[Image of page 171]

motu i te mahanga.--Ka kite te iwi ra ka riro to ratou wahine, tino omanga ki roto ki te pa ki nga patu, warea ki reira, e haere marire ana a Te Ponga ma, me te wahine ra, puta rawa mai ki waho, e ka motumotu rapea te whenua e haerea ana e Te Ponga ma, me te wahine ra-no, ka taki wa noa mai te iwi ra, kua whakatata a Te Ponga ma ki te tauranga i Manuka, tata noa mai te iwi ra ki te tauranga, e kua eke rapea te teretere ra ki runga ki te waka, te tino rarahutanga ki te hoe ka rite noa ano, tino pounga ki te wai i poua ai, ana name te pere, whakarongo noa iho ki nga papa o te waka ra, ka kongangi. He oti ka kite te iwi ra ka riro te waka ra, ka tahi ka rarahu atu ki o ratou nei waka ano, ka toto ki te wai, he oti rahunga atu, kei nga waka, e hara to kau ana ko nga rauawa anake, takoto humuhumu kau ana ko nga tiwai anake, he oti ano ka pahure te iwi ra, ka riro ka hoki ora atu ki tona kaainga, me te haere hari hoki ka riro te wahine rangatira o taua iwi, He oti ano ko te iwi ra tera, ka parau kau atu i uta.

[Image of page 172]

TE MATENGA O KIKI.

HE tangata mana, he tangata makutu a Kiki. Kei Waikato tona kaainga; ko te whakatauki a nga tangata o Waikato (Nga uri o Kiki whakamaroke rakau). Ka whiti te ra, e kore hoki e haere a Kiki i te wahi noa, kei haere tona ata ki muri kei tapu, no reira enei pepeha, (Nga uri o Kiki whakamaroke rakau). He tangata mohio a Kiki ki te makutu, kei roto tonu i te whare e noho ana, ka puta nga waka hoe mai o runga, ka haere ki tona kaainga, e kore a Kiki e puta atu ki waho, e ngari ka toia te papa o tena whare, kia tuwhera, ka mate tonu iho te manuhiri, whakapapa tonu te manuhiri i te mate. Ka hoe mai nga waka o runga, ka uakina te matapihi o tona whare, whakapapa tonu i te mate. Na wai, a ka nui noa atu tona rongo paku ana ki nga iwi katoa, ka rongo a Tamure, no Kawhia tenei tangata a Tamure, ka rongo ha ki a Kiki, tipitipi ana te rongo, Ka mea a Tamure kia whakataetae ia ki a Kiki, ka whakaaroa e Tamure he marama hei haerenga mai mona kia kite ia i a Kiki. Takiritia ake ona hoa tokorua pu, ka haere mai ano tana kotiro i a ia, a ka tae mai ki Waipa, ka hoe mai, kitea noatia ake, kua u ki te tauranga, He tangata mohio a Tamure, ka u ki tatahi, kua karakia mai ia i te wai, he mata tawhito te karakia a Tamure, hei rongoa mona, he karo, he aha, he aha, he whakangungu, he momono, he parepare, he ripa. Ka tahi ano ka ungia e te waka te tauranga o Kiki, ka u, ka karangatia e Kiki kia haere atu ki te kaainga katahi ratou ka haere atu ki te kaainga, tae atu ratou ka noho ki raro, ka tahuna te hangi tapu ka ngiha, i roto ano ia a Kiki i tona whare, ko Tamure, i waho e noho atu ana, ka tahi ka hoaia e Tamure ki te paepae o te whare, ka

[Image of page 173]

tao te hangi tapu, ka hukea, ka kohia ki te tapaki nga kai, ka tahi ano a Kiki ka puta ki waho o te whare, Ka karanga mai i a Tamure kia haere atu ki te kai tahi raua. He kai makutu ana kai, koia i karanga mai ai i a Tamure ki te kai, he mea kia mate, koia a Tamure i mea ai, ma tana kotiro e kai taua hangi, kua oti hoki tana kotiro te karakia, te mata-tawhito, ara te whakangungu, te parepare te kai karo. E kai ana, e karakia, ana, ko te kai mataati, ka toro iho te ringaringa ki te kumara ranei, ki tetehi atu kai ranei, ka maka ki raro i te waewae, ka tahi ka kai tetehi, ka mutu te kai a tana kotiro. E tatari tonu mai ai a Kiki ko Tamure te kai wawe i taua hangi tapu, kia hokoro ai a Tamure te mate, i roto ano a Kiki i tona whare, ko Tamure i te whatitoka o te whare, no te putanga mai o Kiki ki waho, i te mea kua oti ra te hoa ki te paepae o te whare, mutu kau te kai a tana kotiro ko Tamure kihai i kai, ka mutu te kai, ka karanga atu Tamure kia hoe ratou, kihai ratou i kai, ko te kotiro anake i kai, ka hoe ratou. I muri ano i a ratou ka pa te mate ki a Kiki, a ka hoe a Tamure ma, ka kite ake i nga tangata i te tahatika, ka ki ake a Tamure ki a ratou. "Ka kite koutou i te waka e whai mai ana i muri i a matou, e patai mai ki a koutou, Kaore he waka i hoe mai nei, ka mea atu, He waka ano, e mea mai, Ka taka i whea? ka mea atu, kua puta noa atu i runga," ka mutu ta ratou korero atu ki taua kaainga, ka hoe ratou. I muri ano i a ratou, ka nui rawa te mate o Kiki ka mohiotia e te iwi o Kiki, na Tamure i makutu, ka tahi ka utaina mai te waka whai, ka hoe mai, a ka tae mai ki taua kaainga, ka patai atu ki a ratou. "Ka taka ra te waka i hoe mai nei i whea," ka mea atu ratou, "Kua puta noa atu i runga," hoki ana te waka whai mai, ka mate a Kiki i a Tamure.

Tenei ano to Kiki uri te noho nei, kua mate tetehi ki Tauranga-a-Ruru, ko Te Maioha e ora nei ano, e ora nei ano nga uri o Kiki whakamaroke rakau, he tangata makutu, ata tika ki a Tamure, tuturi

[Image of page 174]

ana nga turi i a Tamure. To Tamure uri, tenei ano te ora nei ko Ngati-Mariu, ko Mahu, ko Kiake, he mohio ano enei tangata ki te makutu. He tangata ano i mohio ki te makutu, ka mate te matua, waiho iho ki tona uri ana makutu, koia ka mohiotia ai, he tangata makutu, i mohiotia ai he uri makutu, no te tikanga iho a ona tupuna, tae noa ki o ratou matua, no reira i mohiotia ai, he tangata makutu enei.

[Image of page 175]

KO NGA PUHI A PUARATA RAUA KO TAUTOHITO.

Ko te korero tenei mo nga Puhi, a Puarata raua ko Tautohito, He Puhi makutu, i tu ki Puketapu, i Puketaputia ai te ingoa, he turanga no taua Puhi raka, e kore hoki e tata atu te tangata i te wehi o te tapu, koia tenei ingoa a Puketapu.

Ka noho a Puarata raua ko Tautohito, me ta raua Puhi, ka haere te rongo ki Tamaki, ki Kaipara ki a Ngapuhi, ki te Akau, ki Waikato, ki Kawhia, ki Mokau, ki Hauraki, ki Tauranga.

Ka puta katoa te rongo mana o tenei Puhi ki nga wahi katoa o Aotea-roa ko te putanga tenei o te rongo, he mana, e kore e ora te tangata, i te mana o taua Puhi ra, o nga tangata hoki; na reira nga iwi katoa i haere atu ai ki te patu i aua tangata o te Puhi ra, kia mate nga tangata, kia riro mai te atua hei whakamana mo o ratou nei oneone, te haerenga atu, mate tonu atu. E kore e tae atu nga tangata ki te pa, ko te taua haere atu i raro nei, kei Muriwhenua ka mate, ahakoa taua, ahakoa tira haere noa, e kore e ora, ko te huarahi haere mai i runga, kei Waimatuku, ka mate, ahakoa taua, ahakoa tira haere e kore e ora.

Na enei matematenga, ka tahi ano ka puta te rongo ki a Hakawau, ka tahi ia ka mea, kia haere mai ki Puketapu kia matakitaki ia ki taua Puhi, me nga tangata. Na, ka tahi ia ka tuhi i tona atua, ara ka matakite, hei titiro i tona aitua. Na, ka kite ia i te oranga o tona atua ngau ana ki runga ki te rangi, ngau ana ki raro ki te whenua, ka tahi ia ka haere kia kite i te Puhi a Puarata, ko tona kaainga i haere mai ai, kei te akau, ko taua tangata nei, he tohunga, e haere ana hoki ia ki te whakataetae i tera tohunga, kia mate i a ia.

[Image of page 176]

Na, ka tahi nei ka haere mai ki Puketapu, ka na te akau mai te huarahi a Whanga-roa, ka haere mai i tatahi a Rangikahu, Kahuwera, a puta rawa mai, i Karoroumanui, ka tae ki Maraetai ka pupuru taua pa ra ki a Hakawau raua ko tona hoa, kia noho i reira ki te kai. Ka mea atu a Hakawau, "I te kai mai ano i tua nei, e ora ana ano maua," kihai i noho, haere tonu ka tae ki Putataka, ka whiti, ka haere i te tai tua a Rukuwai, ka haere tonu a ka tae ki Waitara, ka pa te wehi ki te hoa o Hakawau, ka mea, "kei konei pea maua mate ai," na wai ra a ka tae ki te Weta, ka mahara ano te ngakau o te hoa o Hakawau, ka mea, "Kei konei pea maua mate ai," na ka ora ano raua i reira, ka haere ano, a ka tae ki Waimatuku.--Ko te piro o te tupapaku, kua tae mai ki o raua ihu, pongerengere ana te piro i te tupapaku, ka mea raua "Ka tahi pea maua ka mate i konei," ko Hakawau ia e mahi ana ki a raua.--Ko te karakia a Hakawau he parepare, he mono, he tute, he pa i nga atua o Puarata kei ngau ki a raua, a ka mahue a Waimatuku, titiro ki te tangata e hora ana i tatahi, o roto i te rarauhe, ka haere tonu raua, ka tatari i to raua matenga ki reira, a kihai raua i mate i te huarahi, nei. Ka haere tonu raua a ka eke i runga i te pukepuke, ka titiro atu ki te pa e tu mai ana ki Puketapu, ka tahi raua ka noho ki raro, kihai raua i kitea mai e te pa, ka tahi a Hakawau ka whangai i ona atua, ki nga atua o Puarata, ko etehi o nga atua o Hakawau i whangaia, ko etehi i haere atu i muri, ko nga mea i haere i mua, hei tomo i te riri. Otiia ko te tikanga o te karakia i haere ai enei atua, he whangai, na ka puta mai nga atua o Puarata ki waho, ka whai i nga atua o Hakawau, warea ki te whai i era atu, tenei ano te mano o nga atua o Hakawau te haere atu nei, warea ki te whai i era, ka whakaekea tonutia e te mano, tahuri rawa mai ka tahuri, kua tata, na hopuhopu kau ana, ka mate nga atua o Puarata.

Na, ka mate nga atua o Puarata, whakaeke kau ana

[Image of page 177]

a Hakawau ki te pa o te waka o ana atua ra, ka kitea mai e haere atu ana te waka o enei atua. Ka haere a Puarata ki te karanga i tana Puhi, ko tana karanga tenei, "Tenei etahi, etahi, e rua etahi," ka tahi ka ngunguru mai te Puhi ra, kihai i kaha te ngunguru, i kore ai e kaha, kua mate nga atua o Puarata, i nga atua o Hakawau, i kona e karanga noa ana ki tana Puhi, kihai i rahi te waha o taua Puhi ra, ngunguru iti nei te reo o te Puhi ra, mei nui, kua mate rawa a Hakawau raua ko tona hoa:--No te mea i peratia nga tira e haere atu ana ki reira i mua, ka karanga ki tana Puhi, ka kaha te karanga a taua Puhi ra, ka mate te tangata.

Ko Hakawau raua ko tona hoa, haere tonu atu ki te pa a ka tata, ka mea atu a Hakawau ki tona hoa haere, Ko koe na nga huarahi o te pa, ko au me piki au i runga i nga wawa o te pa nei;--A ka tae raua ki te taiepa o te pa, ka piki a Hakawau na runga i nga kuaha o te pa, ka kite mai nga tangata whenua, ka riri mai ki a Hakawau kia haere i raro i nga huarahi noa, kaua e haere i runga i nga tomotomokanga o Puarata raua ko Tautohito, kihai a Hakawau i rongo ki te riri a taua iwi ra, no te mea ki ta Hakawau ki "Kihai aua tohunga i kake ake i a ia," tohe tonu ano a Hakawau ki te haere i nga wahi tapu, a noho noa raua ki te kaainga o taua tohunga ra, noho kau, e tahu ana te kai a te pa nei a roa rawa te nohoanga, ka mea atu a Hakawau ki tona hoa kia haere raua, rongo kau ano te ora ra i te kupu a tona ariki, hohoro tonu te whakatika, ka karanga te iwi ra ka mea, "Taihoa e haere kia kai," ka mea atu a Hakawau, "Kua kai ano maua, i kai tata mai ano, i konei nano e kai mai ana," kihai i noho, ka haere a Hakawau, no te haerenga, ka pakia te ringaringa o Hakawau ki te paepae o te whare i noho ai raua. Puta rawa atu raua ki waho ko nga tangata o taua pa ra, moe tonu, kihai i ora tetehi.

[Image of page 178]

HE KORERO NO PATUPAIAREHE, ARA NO TAHURANGI, KO KAHUKURA TE TANGATA I KITE.

HE haerenga no Kahukura ki Rangiaowhia, kei raro tenei kaainga kei a te Rarawa; Ka noho taua tangata ra, a ka minamina tona ngakau ki te haereere ki taua wahi--Ka tahi ia ka haere, ka tae ki Rangiaowhia, ka kite ia i te tuakitanga tawatawa, e takoto ana te puku i waenga one, ka matakitaki te tangata nei, hua noa na te tangata maori: Ka tahi ia ka ata titiro i te takahanga, no te po noa atu tenei mahinga, e hara i te ata nei, ara e hara i te mahi awatea, ka ki taua tangata nei ki a ia ano, E hara i te mahi tangata maori, na te atua tenei mahinga, me he mea na te tangata, e kitea te whariki o te waka: ka tahi ia ka mohio, Na te atua, ara na Patupaiarehe. Matakitaki tonu taua tangata, a hoki ana ki tana kaainga; ko tona ngakau, kihai i wareware ki tana mea i kitea ai hei taonga mona, ara hei whakakite mana ki ia tangata, ki ia tangata, kia waiho ai ia hei tauira; A i te po, ka tahi ia ka hoki mai ki taua wahi ano i kitea ra e ia, pono tonu mai, kua eke mai a Patupaiarehe ki te hao tawatawa, e karanga ana, ki te kupenga, e hoea ana te waka ki te tiki i te waka o te kupenga, ko te kupenga e tukua iho, na, ka pa te karanga ka mea. "Tuku-tukua i Rangiaowhia, whakaeaea i te Mamaku, " ka karanga ano, "Tukutukua i Rangiaowhia, whakaeaea i te Mamaku."--Ko enei kupu, he whawhapu na Patupaiarehe, he koanga na o ratou ngakau ki te ika ma ratou, e 'kume ana te iwi nei i tana kupenga.--Ka uru a Kahukura ki roto i a ratou 'kume ai, ko taua tangata i rite tonu ki a Patupaiarehe te ma o te kiri, na reira i ngaro ai, a ka tata ki uta te kupenga, ka

[Image of page 179]

tahi ka karanga ka mea, "Haere i waho kei mau i Tawatawauia a Teweteweuia," he kohatu kei waenganui o te one e tu ana, e 'kume tonu ana te nuinga, ko Kahukura ano kei roto i a ratou, kaore ano i tukua noatia te ika o te huka ki uta, ko Kahukura, kaore ano i kitea noatia, no te mea, i rite ki a ratou te kiri te ma.

A ka takiri te ata, ka tahi ano ka tukua mai te ngohi o te huka ki uta, ka tahi ano ka huri te Patupaiarehe ki te tango i nga ngohi ki uta, ka eke hoki te kupenga ki uta. Kaore e peneitia tana ika me ta te tangata maori nei e tuhaina, he mea huri noa iho ki te tui, me te tui, me te karanga, Tenei pokurua mai, kei whakowatawata te ra, me te tui ano i te ika, ko Kahukura e tui ana, ko te pona o te tui a Kahukura, he mea titorea te pona, a ka pau te tui te whakaeke ki te ngohi, ka hapainga te tui, e kore e rokohapainga, ka horo ano nga ngohi ki raro, ka tahuri mai ano tera ki te tui, ka haere mai ano ki te pona i te tui a Kahukura ka mau te pona pahemo rawa ake te kai pona. Te maunga atu ano a Kahukura wetekina ake ano, titoreatia ake ano te tui, ka tui ano a ka maha, ka hapainga ano e Kahukura ka warea ano ki te tui, na wai a ka awatea, ka kitea te kanohi o te tangata. Ka kite i a Kahukura, ka tahi ano ka whati, ka mahue nga ika, ka mahue te kupenga, ka mahue nga waka, ko nga waka he korari. He oi ano, ka whati tera te Patupaiarehe ki tona kaainga, ka mahue te kupenga, ko te kupenga, he wiwi. He oi ano, ka whati tera te Tahurangi, ko te rua tenei o nga ingoa o tera iwi;--Ka tahi ano ka kitea te ta o te kupenga, ka mahue iho te kupenga nei, ka riro mai i a Kahukura hei tauira mana, ka akona e ia ki a ana tamariki, na reira i mohio ai nga tupuna o te tangata maori ki te ta kupenga a-mahoa noa nei.

[Image of page 180]

KO TE KITENGA A TE KANAWA I TE PATUPAIAREHE.

KO te tangata i kite i te Patupaiarehe ko Te Kanawa, i kitea e ia ki te Puke-more, kei Waikato tenei puke. I haere Te Kanawa ki reira ki te whakangau kiwi; ka tae ia ki taua wahi ka ahiahi, ka tahuna te ahi hei rama mo ratou, ka po hoki, ko te rakau i moe ai ia, he rakau nui, kotahi ano te rakau, i mohio hoki ki te pai o taua wahi, ko nga paiaka hei moenga mona, ko te ahi i waho.

Kihai i rokoahiahi, ka rongo i te reo, me he reo tangata nei; te reo wahine, te reo tane, te reo tamariki, koia ano kei tetahi ope nui, na ka mohio he Patupaiarehe; ka wehi hoki, kei whea hoki he rerenga, i runga hoki i te maunga, i te po hoki.

Na wai a ka tata noa mai hoki, ka tata mai ki te taha o te ahi, a ka mate noa iho ratou i te wehi, ka ahua mai ki te matakitaki i a Te Kanawa, he tangata pai hoki, ko nga Patupaiarehe e whakataretare iho ana i runga i nga paiaka o te rakau e moe nei ratou, kia kite i a Te Kanawa, e matakitaki ana, ko nga hoa kua mate noa ake. Na ka marama te ahi ka neke atu ki tahaki, ka iti te mura o te ahi, ka tata tonu, e waiata ana hoki tera--

Katahi ka mahara a Te Kanawa ki tona hei, ki te tara, katahi ka wetekina, na parau noa a Te Kanawa, kua mate noa iho i te wehi, kihai i rere mai te Patupaiarehe ki runga ki te tangata, e ngari e tata tonu mai ana ki te titiro atu. Katahi ka watekina te hei, te

[Image of page 181]

tara, te makao, ka horahia atu, ka ho atu ki te mano e noho mai ra; ka poua ki te rakau, ka whakanoia taua hei, me nga whakakai.

Akuanei i te mutunga o te waiata, ka tangohia e te Patupaiarehe, te ahua o nga whakakai, e mau ana i nga ringaringa o tenei, o tenei, o tenei, te haerenga hoki, te whakarerenga iho, ngaro noa.

Ko te ata, ko te ahua hoki o nga taonga i riro i a ratou, ko te hei, ko nga whakakai i mahue tonu iho, ka riro mai ano i a ia, na era i ngata ai te ngakau o taua iwi o te Patupaiarehe, i kite hoki he whakaaro pai tana--ao ake te ra, ka hoki iho, kihai i mahi.

He mano (te Patupaiarehe) kei te tarakihi, ko te ahua, he ahua tangata, penei me te ahua pakeha, ko te kiri i ma, he korakorako te mahunga, me te kiri katoa he korakorako, i poka noa ake hoki, kihai i rite ki te tangata maori.

Kihai ano i tae mai te Pakeha ka mate a Te Kanawa.

[Image of page 182]

KO TAKARANGI RAUA KO RAUMAHORA.

NA, ka rewa te ope a Ngati-Awa, a Ngati-Toa ki Taranaki, a ka tae ki te pa o taua rangatira nei o Rangirarunga, ko te ingoa o tona pa, ko Whakarewa, he pa nui hoki, he maiora nunui hoki nga maioro. Nana hoki taua tamahine pai rawa nei a Raumahora, he wahine rongo nui ia, kua tae hoki tona rongo ki a Te Rangi-apitirua, ko Puke-ariki tona pa, he rangatira no Ngati-Awa ko tana tama ko Takarangi, he toa ia, kua rongo hoki ia i te humairiretanga o Rau-mahora, a wawata tonu iho ia ki taua wahine.

I aua ra o mua, ka tupu he whawhai, na Te Rangiapitirua, na te matua hoki o Rau-mahora, ka haere te taua a Ngati-Awa ki Taranaki, ki te tau i te pa o taua tangata, ka whakapaea taua pa nei e te taua i te po, i te ao, a kihai i taea, ka tohe tonu te taua ki te whawhai ki nga tangata o roto o taua pa, a ka mate ratou i te kai kore, i te wai kore, ka tu te rangatira o te pa ki runga ki te wawa o te pa, ka karanga ki nga tangata o te taua, "Ho mai he wai moku," ka whakaae ratou, ka kawea e tetehi tangata o te taua, a ka kite tetehi tangata o te taua, wahia ana te taha ki runga i nga ringaringa o taua tangata, a kihai i puta te wai mo te koroheke ra, pena tona nga tangata o te taua. Ka tu te rangatira o te pa ki runga i te maioro, ka kite ia i te rangatira o te taua, he tohu ano i te mahunga o taua tangata, he heru iwi, he piki, he kotuku, he tohu no te rangatira, ka puta iho te kupu a te rangatira o te pa, "Ko wai koe? ka ki ake ia, "Ko au tenei ko Takarangi," ka mea atu te rangatira o te pa ki a ia, "E horo ranei i a koe te tau o Orongomai-takupe?" ka mea ake ia, "E horo, taku ringa te ngaua e te kuri,'

[Image of page 183]

no te mea, ka mahara a Takarangi, Ko te matua tera o Rau-mahora, o te kotiro pai rawa nei, ka aroha au ka mate te kotiro i te waikore, ka whakatika ia ki te kawe wai mo taua tangata raua ko tana tamahine, ka utuhia te taha, ko te ingoa o te puna ko Oringi, e koropupu ake ana i te whenua, kihai hoki i aha atu te nuinga, no te mea, kua mahaki noa iho te tuatea o te moana i te wehi o tenei tangata, ara te riri, ka tangohia e Takarangi, ka ho atu mo taua tangata.

Ka puta te kupu a Takarangi ki a ia, 'Na, kua kiia atu ra e a hau ki a koe, ko taku ringa ano tenei e kore e ngaua e te kuri, na, ko te wai tenei mou, mo te kotiro hoki,' ka inu raua, ka titiro atu a Takarangi ki te kotiro, me te kotiro hoki ka titiro mai ki a Takarangi, ka roa rawa to raua tirohanga, ka titiro atu nga tangata o te ope a Takarangi, e noho tahi ana ia i te taha o te wahine ra, ka mea ratou ki a ratou ano, 'E hoa ma, nui atu te hiahia o Takarangi ki a Rau-mahora, i te hiahia ki te riri.'

Ka puta te whakaaro o te ngakau o te matua o Rau-mahora, ka mea atu ki tana kotiro, 'E hine, e kore ranei koe e pai ki tenei tangata hei hoa mou,' ka mea mai te kotiro, 'E pai ana,' ka whakaae hoki te matua, kia hoatu tana tamahine kia moea e Takarangi, ka moe ia i a ia, no reira i whakamutua ai te whawhai, ka whati hoki te taua, ka hoki ki o ratou nei whenua, a kihai i hoki mai ki te whawhai, ka whakamutua rawatia.

Ko nga uri o tenei wahine, koia ano enei e noho nei, ko Te Puni, ratou ko ana whanaunga, me a ratou tamariki hoki.

Ka moe a Rau-mahora i a Takarangi, ka puta ki waho, ko Rongouaroa, he tamahine, ka moe a Rongouaroa i a Te Whiti-o-Rongomai, ka puta ki waho, ko Aniwaniwa, ka moe Aniwaniwa i a Tawhirikura, na ka puta ki waho, ko Rerewha-i-te-rangi, ka moe a Rerewha' i a Puku, ka puta ki waho, ko Te Puni.

[Image of page 184]

KO PAOA.

KO te haerenga mai o Paoa, i haere mai i runga i a Kahununu, ko te Whai-a-Pawa tona kainga tuturu, ko tona matua ko Rongo-tumoewhara, i a ia ano e noho ana i tona matua ka whakatatau raua ko tona hoa wahine, muri iho ka whakatautau te hoa, ka haere ki etehi kainga noho ai tangi ai; Muri iho ka tatari a Paoa ki tona hoa kia hoki mai, a maha noa nga ra e tatari ana a Paoa. Ka mahara tona ngakau, Kua puta ke pea ia i tawhiti, ka mea a Paoa, kua puta ke pea ia i tawhiti, Ka tahi ia ka mea ki a haere ia ki te whakatau.

Na, ka tahi ia ka haere mai, me tona ora ano hei hoa haere mona, ka titiro haere i nga kaainga katoa, a kihai i kitea. Ka rongo te wahine i te reo o Paoa, ka huna ia i a ia te wahine, ka haere tonu ia ki te haha a kihai i kitea, ka tahi ia ka hoki mai ki tona matua, ki ona whanaunga kia kite, ha tae mai ka tangi ki a ratou, ka mea, "ki te kahore e kitea, ka hoki ano maua ki te haha ia pa, ia pa, ia kainga ia kainga, ki te kahore e kitea, ka haere tonu atu maua ko taku ora," ka tahi ka ki mai te matua ka mea, "Ae, me haere ano koutou ko o teina ki te arahi i a koe," ka mea atu a Paoa "Ae, ki te kitea, ka hoki mai ano matou, ki te kahore, ko ratou me whakahoki mai e au ki a koe, ko a hau, me haere a hau ki te haha i nga kaainga katoa nei, maua ano ko taku ora," ka mea mai te matua "Ae"--Ka tahi ka haere mai, a puta rawa atu, i Taupo, ka tae ki reira kahore hoki te wahine i kitea, ka tahi ka mea atu a Paoa ki ona teina, haere koutou e hoki ki to tatou matua, hei oranga ngakau mona," ka tohe tonu ano nga teina kia haere tahi ano ratou, ka aroha ki to ratou tuakana, ka riria ratou e Paoa kia hoki, a hoki ana ratou i reira, ka hoki te Whai-a-Pawa.

[Image of page 185]

Na, ka haere mai a Paoa i runga i te pai, a Tongariro, a puta rawa atu i Taranaki, kihai i kitea te wahine.--Na ka haere mai i te tai Hau-a-uru, a puta rawa mai i Waikato ki uta ki te tua-whenua, ka noho i reira, ka kite nga tangata o reira i a Paoa ka mea, "Ko wai ra tenei tangata?" ka pataia ki te ora, ka kiia atu a te ora, ko "Paoa,"--Ka mea mai nga tangata, "I haere mai ia i whea?" ka kiia atu e te ora, "I haere mai maua i te Rawhiti, i te putanga mai o te ra" ka patai atu nga tangata, "I haere mai korua ki te aha?" "Ki te whakatau i tana wahine, kei whea ranei kei whea ranei? e kore e kitea," ka tahi ka ki atu nga tangata ki taua ora nei, ka mea, "Hei aha ma korua i hahauria ai tena wahine, tenei ta korua wahine, ena wahine, enei wahine ano, hei aha tena wahine i hahauria ai e korua; na ta korua wahine na," ka tahi ka whakamoea a Paoa i reira ki te wahine.

Na, ka haere mai, noho rawa mai i Kaitotehe, ka noho i reira ka pumau tana noho, a ka whanau ana tamariki tokorua, ko Toawhena raua ko Toapoto, ka noho i reira, ka titiro a Paoa ki tetehi wahine ahua pai, he tutua, he ware, ka whai a Paoa i taua wahine nei, he wahine ahua pai tona kanohi, ko te mea tera i moe ai a Paoa i a ia. Ka mahue te wahine rangatira, me nga tamariki, ka titiro te ora ka mahue te wahine matua,--Ka mea, "me hoki a hau, ki toku rangatira," Na, ka hoki ia ki tana wahine ka noho pumau, ka mahi raua ko tona rangatira i te kumara, i te tau timatanga kotahi rau, i te tau ruatanga e rua rau, ka kake haere te mahi a te ora nei raua, ko tona rangatira. Ko Paoa raua ko tona wahine, e mahi ana ano, e kake ana te mahi a Poao raua ko tona hoa, ka puta te manuhiri, ko etehi rawhi, ka pau ma nga whakaeke, e kore hoki e huihui atu ki tetehi atu tangata, me pewhea hoki i te whainga ki a Paoa, kia waiho hoki ia hei rangatira, ka pena tonu i nga tau katoa, te huihui ki a a ia, a ka tae ki taua tau nei. Ka haere mai nga matua o te wahine a Paoa, o te wahine rangatira i hoe

[Image of page 186]

mai i Horotiu, a ka u ki Pepepe, i reira te wahine rangatira o Paoa, ta ratou tamahine. Ka patai te manuhiri nei, ka mea, "Kei whea a Paoa?" ka kiia atu e te wahine nei, "Kei raro tona kaainga kei Kaitotehe," ka tahi te manuhiri nei ka huri ki runga i te waka, ka hoe, Kaitotehe, ka u ki uta, i reira hoki a Paoa, Ka pa te karanga, he manuhiri, he manuhiri ki a Paoa,-- haere mai te manuhiri nei hokowhitu. Na, ka tahi ano te wahine a Paoa ka hoki mai i te whawhaki pikopiko, i te whawhaki manehau, tae tonu mai te wahine nei, kopaki tonu iho i ana kai, tunu tonu iho ki te ahi, ka rokohanga hoki e te uranga mai o te manuhiri nei, mahue tonu iho te ahi pikopiko nei, kihai i tangohia ki tahaki, ka haere mai te manuhiri nei, ka noho ki te kaainga, ko etehi o te manuhiri nei, i tata ki te taha o te whareumu, ka tirotiro te manuhiri nei ki nga pungarehu o te ahi nei, e tapukepuke ana, ka mea he tuna, ka koa o etehi ka mea, "he ahi tunu tuna," ka tatari te manuhiri nei ki te tangata o te ahi nei kia hoki mai, kia huakina te ahi nei, a kihai i hoki mai, ka mate i te whakama, kei kitea tana kai e te manuhiri nei, kei meatia e ratou, he kai kino tana kai, a ka nui ake tana whakama, ko Paoa hoki, kihai i hamumu te waha i te whakama, i te kore kai ma te manuhiri nei, muri iho, ka tonoa e Paoa tana wahine, kia haere ki te tiki kumara i te wahine matua, ka mea mai te wahine ki a Paoa, "E kore ha e marere mai," ka mea atu te tangata nei, "ha aha koa ra, hei haere noa ano, ko koe kia tae he oi ano," ka haere te wahine nei ki te kawe i te kupu a Paoa, a i tawhiti nei ano e haere atu ana te wahine nei, kua kitea mai e nga tamariki a te wahine matua, ka oma nga tamariki ki te korero atu ki to raua whaea, ka mea, "Ko te wahine a Paoa te haere mai nei," ka rongo te wahine nei i te kupu a nga tamariki nei, ka oma ki roto i te whare, ki te huna i a ia, haere tonu atu te wahine nei, kua kite atu hoki ia i te tomokanga o te wahine ra ki roto i te whare, he oti ano, ka te haere tonu atu a ka tae ki te

[Image of page 187]

whatitoka o te whare, ka tuturi nga turi o te wahine nei, ka titiro atu ki roto i te whare, ka kite ia i te wahine ra e whatu ana i te kakahu, ka owha mai te wahine ra ki tena hoahoa, ka owha atu hoki te hoahoa, ka mutu to raua owhatanga, ka puaki atu te kupu a te wahine nei, "ara i ngarea mai au e Paoa ki te tiki kai mai ma te manuhiri," kua mohio, noa mai ano ia taua wahine, na Paoa i ngare atu ki te tiki kai, ka puaki mai te kupu a te wahine ra, ka mea, "nowhea te kai, he tane au hei mahi kai, ko te tane na hoki tena hei mahi, e kaha ana ano te wahine ki te mahi kai, e kore e marere atu aku kai, hei oranga mo aku tamariki ka mate i te kai," ko Paoa i a e tatari tonu ana mai ki tana karere, me te manuhiri hoki, a ka puta noa atu ano, tahi ka uia mai e te tangata ra, "E pewhea ana?" ka mea mai te wahine, "kaore i ho mai," e mea mai ana, "kaore he oranga mo ana tamariki, ka mate i te kai," he oi ano kihai i hamumu te waha o Paoa, ka mate i te whakama, ka mea atu te tangata nei ki te manuhiri, "Ka mate tatou i te kai, e kore te korero e pai, ma roto hoki kia ora, ka pai te korero," ka ahiahi hoki e noho ana te manuhiri nei, ka mate i te kai, ka hoki te manuhiri nei ki tona kaainga, i taua ra ano i hoe mai nei ratou, ahiahi kau iho, ka nui rawa te whakama o Paoa. Ka mea kia haere noa atu ki tana haere, ki te haha kaainga mona, ahiahi noa po rawa, ka haere, i haere tahuti.

Ka haere nei a Paoa, ka tika te haere na Mangawara, a ka ao te ra e haere ana, ka tae ki Tikitiki-maurea, he pukepuke taua wahi, ka noho ia i reira ka titiro ki Waikato, ka titiro ki Hauraki, ka tangi te tangata nei i reira ka aroha ki a ana tamariki, ki te iwi, ki tona kaainga, tangi tonu, a ka mutu te tangi, poroporo aki tonu, a ka mutu.--Ka haere te tangata nei, ka ahu ki Piako, a puta rawa atu i Piako, noho rawa atu i te pa, ko Mirimirirau te ingoa o te pa, ka

[Image of page 188]

noho ia i reira i roto i tera iwi, hei iwi, ka atawhai taua iwi ra ki a Paoa hei rangatira mo ratou, ka noho ia i reira taka noa te tau, ka haere te rongo o Paoa ki Hauraki ki Ruaewhea.--Ka haere te tira o te pa o te tangata nei o Paoa, ka tae ki Ruawehea, i reira te tini o te tangata e noho ana, ka kitea taua tira nei e haere ana mai, ka pa te karanga, "No tawhiti tenei tira no Piako," ka tahi rano ka kaha te tawhiri, a noho rawa atu, i te kaainga o Tukutuku, ko Tukutuku he tamahine na te rangatira o tera kaainga o Ruawehea, ka noho ki reira kihai i roa te nohoanga, taro kau iho, ka ngiha te ahi marohi, ka whakatika te manuhiri nei ki te kai marohi, e tahu ana te kai, a kihai, i roa, ka maoa te kai, tino mahoratanga o te kai, o te tuna, a moe tonu iho, ao ake te ra, ka haere ki etehi kaainga atu, ki ona huanga, ia tangata, ia tangata, a maha noa nga ra, ka hoki mai te tira nei ki te kaainga ano i haere atu nei ratou, ka moe ano te tira nei ki reira ano, ahiahi kau iho, ka ngiha te ahi ki roto i te whare, e tu ana te haka, he tohu whenua rangatira te haka.

Ka tahi ka ui mai te wahine nei a Tukutuku ka mea, "kei whea te tangata e haere mai nei te rongo?" ka tahi ka patai atu te tira nei, "A wai e tena tangata?" ka tahi ka mea atu te wahine nei, "A Paoa," ka mea atu nga tangata, "kei Piako ano e noho ana," ka mea mai te wahine nei, "E kore ranei e kitea mai tera tangata ki konei?" ka mea atu nga tangata nei, "Aua tera pea e tae mai ki konei." Nei koa, he puhi te wahine nei, kahore he tane i pa noa ki a ia, e rere noa ana nga tane, e pore rawa i pai te wahine nei.--Na ka rongo nga matua i te kupu patai a te wahine nei ki a Paoa, ka mea nga matua o te wahine nei, kua hiahia ta ratou tamahine ki a Paoa, ina hoki, e patai ana ki a ia, i te aonga o te ra, ka haere te tira nei, ka miharo ki te nui o te wahine nei, ki te rangatira, ki te nui o nga tangata o te wahine nei, Ko te rangatiratanga o te wahine nei, he atawhai, ki nga ta-

[Image of page 189]

ngata o tona iwi, ka kite te iwi i tona atawhai, ka maka kautia he kai ma te wahine nei, te mataitai, te aha, te aha.

Ka hoki te tira nei ki to ratou nei kaainga ki Piako. A tae tonu atu, ka kitea e te pa, ara e nga tangata o Paoa, ka tahi ka tawhiritia e nga tangata o te pa, ka haere atu, a ka tae ki roto, ka noho, ka korero i a ratou nei korero, ka ahiahi hoki, ka noho tahi ki a Paoa, ka korero ki te rangatiratanga o Tukutuku o te wahine i kite nei ratou, ka mea atu ratou ki a Paoa, "E Pa, i patai mai taua wahine ra ki a koe," ka mea atu a Paoa, "kia a wai?" ka mea atu ratou, "ki a koe ra," i mea mai, "Kei whea te tangata e rangona?" ka mea atu matou, "a wai nei?" ka mea mai ia "A Paoa" ka mea mai ano taua wahine, "Ara kia kite i te tangata e haere mai nei tona rongo, ka paku nei i nga whenua," ka mea atu matou, "Kei tona pa ano e noho ana," ka mea mai ano taua wahine ra, "kei whea?" "kei Mirimirirau?" ka mea ano ia, "E kore ranei e tae mai ki konei?" ka mea atu matou, ana, e kore pea e tae mai, Ka tahi a Paoa ka mea atu ki a ratou, "taihoa hoki tatou e haere ki reira hei te ngahuru kia rupeke te kai ki te hapoko, kia takakau, kei haere maharahara te ngakau," ka whakaae katoa nga tangata, ka mea, "Ae, hei te ngahuru, kia rahi te haere kei mahue tetehi," ka mea ae, mo te patai a tena wahine, he oi ano ka mutu.

Ka tae ki te ngahuru, ka manu te teretere a Paoa, haere ake hokowhitu, ka na runga i te waka, a noho rawa atu, i te Kerepehi ka moe ki reira, ao ake te ra ka hoe, ka puta ki te kongutu awa ki Rawaki, ka noho i reira ka kai, ka pari te tai, ka tahi ka manu a ka tapoko ki Hauraki, ka pai hoki ka haere i runga i te tai, a ka kitea e nga tangata o te pa, ka u ki uta, ka karangatia ki te kaainga. Ka haere ka whakatika atu a Paoa i waenganui, peke katoa, ka kohure a Paoa, me te Turuturupourewa te ahua e haere atu ana. Ka pa te karanga. "Haere mai e te manuhiri tuarangi

[Image of page 190]

na taku potiki koi tiki atu ki taha tu o te rangi kukume mai ai, Haere mai, haere mai," haere tonu atu, a ka tae ki te kaainga, e haere atu ana a Paoa, uhia iho ana te whanake, ko te kopuku, i roto, waho ake, ko te pihepihe, i waho raua ko te whanake ka noho, Ko te haha ra a te tangata ki a Paoa, ko wai ra tenei tangata ko te tangata pea e haere mai nei te rongo? kihai i roa iho te nohoanga, e whiu ana te wahie, te kowhatu, te marohi, e tahu ana te ahi, e tunu ana i te marohi, whakarongo ki te ngahiri, me te tararau te ngahiri, kihai i roa iho, e ruke ana te komeke ki tahaki, te ika, ka whakatika te manuhiri nei ki te kai, ka whakatika a Paoa ka noho ki waenganui, ka titiro te tangata whenua, ka ho mai nga kahawai ma Paoa--ko to ratou whakaaro tenei i ho mai ai nga ika rarahi, e kore pea ia e kai i te paruparu, ka titiro a Paoa ki nga ika, ka parea ake ma nga hoa, ka tae ki te tapora paruparu, kumea mai ana, ka kai te tangata nei, e rua ano tukunga o te ringaringa o te tangata nei ki te tapora paruparu kua pau. Ka titiro te iwi nei ki te kai a te tangata nei, ka mea, he tutua e kino ana te kai, ka meatia mai e nga kaumatua, "he rangatira te tangata na, e whakakino ana i a ia," e rua nga tapora paruparu a te tangata nei, pau katoa; Ka tahi ka pataia e te tangata whenua ki tetehi tamaiti o te manuhiri nei, "ko wai te tangata nei?" ka meatia atu e te tamaiti nei, ko Paoa, ka rongo te tangata nei, ka haere ki nga kaumatua, ka mea ko Paoa te tangata nei, te kino o te kai a te tangata nei, ka mea mai etehi ko Paoa-pukunui, koia te whakatauki e mau i a Ngati-Paoa nei, 'Ko Ngati Paoa puku nui na tahi ano a Paoa ka kitea, ka mohiotia hoki, ka hui te tangata ki te matakitaki, ka mea, inake ano i haere ai te te rongo o tenei tangata he tangata pai te ahua, ka mutu te kai ka hoki ki tahaki ka noho, Ka taka to nga taonga mo Paoa, ko te pueru, ko te kohiku, moe tonu iho, ao ake te ra ka hoe, ka kitea e te Turua, he pa ano tera, ka mea te nuinga kia kaua e u ki uta, ka pa te tawhiri, ka

[Image of page 191]

mea a Paoa, "rahirahi tonu kaua e matotoru," a mau tonu iho tenei whakatauki i a Ngati-Paoa; ka u ki uta ko taua ritenga ra ano i te kaainga tuatahi, ko te whanake o Paoa e kore e mahue ki raro, ka ngiha ano te ahi marohi, ka kai a moe tonu iho i reira, ao ake te ra ka hoe, noho rawa atu i te Kari, ka tawhiria e te Rapa, ka u ki uta ka kitea e nga tangata a reira, no te mea e tae ana nga tangata o reira ki Piako, i kite ana i a Paoa, ko te hunga tauhou e matakitaki ana, e miharo ki a Paoa, ka timu hoki te tai, ka noho tonu iho i reira, i te ahiahi ka pari te tae, ka tukua tetehi waka ki roto ki Ruawehea, kia rongo ko Paoa tenei, ka hoe te waka nei, ka rangona e te Rangiora, nowhea tenei waka e hoe? ka mea ake ratou "no konei ano, i hoe mai ano waka nei" i whea? "i te Kari nei," he aha te korero? "kaore he korero, ko tahi ano ta matou nei korero, ko Paoa kei waho nei, e hoe ana matou ki roto, kia rongo a Taharua," e hoe mai ranei Apopo? "Ae kei te ata nei ano, kia pari te tai, kia maoa hoki te kai; ka hoe matou," haere e hoe; Ka rangona e te Matai, ko taua patai ra ano, ka hoe, te Mangarahi, korerotia ake, te Tutu, korerotia ake, ka u ki Opukeko ko to Taharua pa hoki tera, ka pataia te korero, "he aha ta koutou nei korero i hoe po mai ai koutou nei?" ka mea atu ratou, "he korero ano ta matou, ko Paoa tenei kei te Kari," ka mea ratou "ko Paoa tinana?" Ka mea ake ratou "ae," a whea te hoe mai ai? "Apopo, e kore pea e hohoro mai, ka purutia e nga pa i raro nei, he tangata hou." Ka patai mai ratou, "kei whea te tuturu to o te pa e noho ai te manuhiri na?" e ka mea atu ratou, "kei konei ano kei te pa nei, koia hoki matou i haere mai ai ki a rongo koutou," ka mea ratou "ae," moe tonu iho, Ao ake te ra, ka whakarewa a Tukutuku i te tawhiri mo tana whare, ka hoe mai hoki te manuhiri ra, a te Rangiora, ka tawhiritia ki uta, ka noho, moe tonu iho, ao ake te ra, ka hoe ka nui nga tangata o te Mangarahi ki te tawhiri, ka tawhiria e tera pa, ka u ki uta, ka noho i reira, ko te whanake o

[Image of page 192]

Paoa e kore e mahue, ka mea atu nga hoa, "e Pa, e kore koe e whakarere iho i tou ki raro, na wai ra, a tuhourangi ana koe i tena whanake," ka mea mai ia, "kati ano," E tawhiri ana te tangata whenua, a ka u ki uta ka haere, ko taua ahua tonu ano i era kaainga ra ano te ahua. Noho tonu iho i reira moe ai, ao ake te ra, ka hoe, a ka kitea e te Tutu, ka tawhiritia ki uta, me nga tangata whenua hoki, he kai arahi i a Paoa, ka noho ki reira moe tonu iho i reira, ka tae mai hoki te tangata o te pa o Taharua, tae tonu mai taua karere, matakitaki tonu atu ki a Paoa, he tauhou hoki ki reira, ka rongo hoki, "kei te ata te hoe atu ai, ka hoki taua karere i te ahiahi, ka tae ki te pa, ka korero te karere nei, kei apopo te teretere nei, te u mai ai. Ka mea mea a Tukutuku, kia mo ata ki te whariki mo te Kaainga nei, mo te whare hoki, ko te tawhiri ia kua oti te whakarewa hei whakakakara i te whare a ka moe, ao ake te ra, i te ata po ano kua maranga a Tukutuku ki te whakahauhau kai kia tahuna, ka hoki ia ki te pani i tana whare ki te tawhiri, ko te whare hoki tera hei taenga mai mo te manuhiri nei, a ka oti te pani: Ka toia te papa o te whatitoka me te papa o te matapihi, kia noho tonu ai te kakara i roto i te whare hei whakapai i te whare mo te manuhiri, hei hongihongi hoki ma ratou, ka wharikitia te roro o te whare ki te takapau, hei nohoanga mo te manuhiri. A ka awatea ka tahi ano ka hoe mai te manuhiri, nei, ka haere hoki nga tangata o tera pa ki te kawe mai, hoe tonu mai, a ka kitea e taua pa, whiu te tangata ki runga i te maioro ki te tawhiri; Ka pa te karanga. Haere mai ra e te manuhiri tuarangi. Na taku potiki koe tiki atu ki te taha tu o te rangi kukume mai ai. Haere mai, hoe tonu atu a ka u ki uta, ka karangatia atu ki uta, ka haere, ka whakatika a Paoa uhia iho ano te whanake ko te weruweru pai o nga tangata katoa, nona anake te whanake, he kakahu kino rawa, ka riri nga hoa ka mea kia whakarerea nga 'kahu ka mea ia, "kati ano tona, me mai tona,"

[Image of page 193]

aha koa he kakahu pai o etehi, he kakahu kino to Paoa, kihai i roa te hahautanga mai o nga tauhou, kua mohitia mai, Ko Paoa tera, mei te ahua e rere ke ana, ko nga kakahu pai, kihai i kitea, ko nga mahunga o Paoa, kino iho, kino iho, na te whiringa o te whanake i whakakino, ai tutu tonu nga makawe tukirakira ana, ka whakahouhou nga hoa, i mea hoki ratou kia tirohia paitia ia, he tauhou hoki ki reira, ka tahi ka haere, e hui ana hoki tera ki te matakitaki, a ka tapoko ki roto ki te pa ki te kaainga kua oti te whariki, haere tonu atu te manuhiri nei a ka noho ki te roro o te whare, ka haere tonu atu te huihui i a Paoa ko ia hoki i muri, ka mea atu a Paoa ki nga hoa, "Me tomo tonu tatou ki roto ki te whare me waiho a waho mo tena e noho mai na," haere tonu atu te taanga o mua, ka mau te ringa ki te papa o te whatitoka ka toia, tuwhera kau ano te whatitoka, tena rawa te tiere te haere na, ara te kakara o te tawhiri, ko te nuinga ka mea, "Ka tae te kakara o te whare nei, ki a Paoa hei aha mana."--Ahakoa pai te whare nei, pai hoki te whariki ki te porera, kia mahue te whanake o Paoa, e warupu te mahue ki raro, te tomonga atu ano o Paoa ki roto i te whare nei moe tonu iho, uhia iho ano te whanake moe tonu iho, kihai i roa, ka mahora te kai, te tuna te kumara, te taro, ko Paoa kihai i puta ki waho, kai tonu iho i roto i te whare moe tonu iho, ahiahi noa, e hui ana tera ki te haka ki te manuhiri. Na, he tohu whenua rangatira tenei ki a matou te haka, ka tu te haka, ka tahi a Paoa ka puta ki te roro o te whare noho ai ki te matakitaki, kihai ia i tata atu, haka tonu a ka mutu, ka tu na te manuhiri, a ka mutu. Ka whakaekea e te tangata whenua ki roto i te whare o te manuhiri, na ka uru a Tukutuku ki roto o te whare, te tamahine a Taharua, ka tikina ki te mata-kopa titiro mai ai, whakatata noa, kihai i tata ki a Paoa, ao noa ake te ra kihai i tata, ao ake te ra, ka taka ano he kai, a ka mahora ka kai ano i ta ratou kai, a po rua ki reira, po

[Image of page 194]

rua ano hoki a Tukutuku e whakatata ana ki a Paoa, kiha i itata. A i te toru, ka mea a Paoa, kia hoki, ka hongehongea i te nohoanga, ka rongo te tangata whenua, ka rongo a Tukutuku, ka haere mai te wahine nei ki te pupuru ka tae mai, ka mea mai, "Ka hoki koutou?" ka mea atu te manuhiri nei "Ae" ka mea mai te wahine nei, "He mate kai ha ne i hoki wawe ai koutou noho marire tatou, taria e hoe atu ki to koutou nei kaainga?" ka mea atu ratou "Ae," Kihai i ahiahi ka puta mai nga tangata o te wahine nei, haere ake he mano tini te tuna, ka mahora, ka tahi ano te manuhiri nei ka kite i te nui o te wahine nei, a ka ahiahi, ka tu te haka ka hui tera, kei te aonga ake hoki ka hoe te manuhiri nei, haka tonu, a ka mutu, ka huri ki te whare, ka haere mai a Tukutuku ka noho ki te whatitoka, ko Paoa i te taha ki te whatitoka e takoto ana, ko tona moenga iho ano tera o te taenga mai, ko taua moenga, he moenga rangatira iho ano, e kore nga ware e moe i reira, kihai i roa, ka toro mai te ringa o te wahine nei ka raraku, nei koa kua korero te wahine nei ki tana matua, ki tana whaea, kua whakaaetia mai, koia ia i toro ai, kihai a Paoa i pai, i wehi ai ia, kei mate ratou i taua iwi, hua-noa, kaore ano i whakaaetia tona hiahia, ka tohe ano te ringa o te wahine ra, ka kapea e Paoa. Ka tahi te tangata nei ka riri, kia kati te haka, ka whati te tangata whenua ki waho, ka haere katoa me te wahine ra ano ka hoki, ka tae atu ki te matua, ka korero i te toronga atu o tana ringa ki a Paoa, ka mea mai te matua "Kihai i pai mai," ka ki atu ia "Kaore," ka mea mai te matua wahine, "Haere ano e hoki ngarea atu etehi hoa mou, kei mea te tangata na nau ake ano tou kaha, e wehi ana kei mate ratou, hua noa kaore ano koe i whakaaetia atu, haere kia tohe,"--Ka tahi ka haere tokowha nga hoa, ko ia ka tokorima, haere atu te wahine nei a waho noho ana, ka whakama mo tana ringa i kapea e Paoa ra, ka tahi ka ngarea mai ki tetehi o nga hoa hei tiki mai, a ka tae mai, ka mea atu ki a Paoa kia haere raua,

[Image of page 195]

ka mea atu a Paoa, "Ki whea?" ka mea mai, Ki ko, i ngarea mai a hau e te wahine, ka mea nga hoa o te tangata nei, "Me haere katoa" ka mea atu te kai, tiki, "Kahore, me noho ano koutou kaua e haere," ka korerorero ratou ki a ratou ano ka mea, "Ko wai ianei te wahine nei?" ka mea atu etehi, "Ko tetehi o nga hoa o Tukutuku e haere i te awatea nei" ka mea ratou, "Ae, nana ano pea i ngare mai," kua riro a Paoa raua ko te kai tiki, haere tonu atu, rokohanga atu, ko Tukutuku e noho ana i roto i te whare ratou ko ana hoa, kua oti te whare te whariki ki te porera, kua oti te whakapai ki te tawhiri. Kua kite mai te wahine ra, karanga tonu mai, ka noho te tangata nei ki waho, ka whakama, he wahine kau hoki, ka karanga mai nga hoa ki a Paoa, "Haere mai ki roto nei," ka tomo atu a Paoa ka noho, ko te wahine nei i waho e noho ana ratou ko ana hoa, ko tetehi taha i waiho mo Paoa, ko te rama he mea miro ki te muka, ka tukua ki te hinu, ko tetehi o ratou hei pupuru i te rama. Ka mea nga hoa o te wahine nei, kia haere ratou, ka purutia ano e Tukutuku kia noho ka mea "Moe tonu tatou i konei a ao noa te ra," ka tohe ano ratou, ka purutia ano, ka noho, ka mate te ahi, ka moe.

Ka mea atu te tangata nei, "He rangatira ranei koe?" ka mea atu te wahine nei, "He rangatira au, kaore he rangatira o tenei whenua a ko taku matua anake," ka mea atu ia "E pai ana tena, nau i pena mai e pai ana," ka mea atu ano ia, "He iwi nui ranei tou iwi?" ka mea mai te wahine nei "Ae e kite koe i toku iwi, tirohia e koe ki Moehau, me kore koe e kite i to koutou putanga mai na i Rawhaki," ka mea atu te tangata nei, "Ae kua kite au, kua tohutohungia ki a au e aku hoa," ka mea atu te wahine nei, "A tawhe noa kei te rawhiti, kei Katikati te mutunga mai, ka rohe." Ka mea atu a Paoa, "Kahore oku iwi he tangata haere mai a hau, toku kaainga kei Whaiapu," ka korero atu ia i ana korero i haere mai ai ia, a tae noa mai ki reira. Ka moe, ka huaki te ata, ka hoki a Paoa

[Image of page 196]

ki ona hoa, ki tona nuinga, ka haere nga wahine ka tae ki te whare o te whaea o te wahine nei, ka korero atu nga hoa o te wahine ra ka mea, "Kua tae mai a Paoa ki to matou whare," ka mea mai te wahine ra, "Ka wai i tiki?" ka mea atu ratou, "Na matou ano, na to matou hoa i mea mai, kia tikina." Ka mea mai te wahine ra "E pai ana, ka mea kua moe raua?" ka mea atu ratou, "Ae" ka tahi ka rangona nuitia, kua moe a Tukutuku i a Paoa.--I reira tata ano, ka huaki nga taua ki a Taharua, ka mea kia huakina hoki ki a Paoa ka riria e Tahurua, ka mea, "Hei au anake te taua, kaua e haere ki te manuhiri, he aha ta te tangata haere pononga" Nei koa he puhi te wahine nei, kahore ano i pa noa he tangata ki a ia, ko nga tane ia e rere ana, e kore e pai, koia tenei huaki kau nga taua, a maka noa iho nga taua i te ra kotahi, he oi ano ka mutu, po rua ka hoe mai nga hoa o Paoa, ka noho atu ia ki tana wahine ki a Tukutuku. Ka noho ia, a kotahi marama, ka mea atu a Paoa ki tana wahine, kia hoki ia ki tona kaainga ki Piako, ka mea atu tana wahine "Ae me haere taua kia kite koe i toku iwi, i oku whanaunga hoki, kia kite ratou i au, kei popororoa mai ratou ki a au, kua mea atu hoki au ki a ratou, tena au te hoe atu na," ka mea atu a Paoa. Ae me hoe taua.-- Moe tonu, a ka ao te ra, ka hoe, a nga pa ano i nohoia ra ano e Paoa ka u ki uta, tenei pa, tenei pa, a puta rawa atu ki waho, ka rua nga waka mataitai a te wahine nei na tona iwi.--Ka kite te tangata nei i te nui o tana wahine, ka mea, "Kihai hanga ake tana wahine, he rangatira nui no tenei whenua, ka hoe ano ratou u rawa atu i Tararu, ka noho ki reira ka mahue nga mataitai a te wahine nei ki reira, mo te hokinga mai ra ano ka uta ai, moe tonu iho i reira, ao ake ano te ra, ka hoe, u rawa atu i te Puru, ka maka ano he mataitai, a hoki rawa mai, i Waiau. Ka kite a Paoa i reira i te kuku o Waiau, ka whakamoemiti ki reira, ka tahi ka hoki mai i reira, hoki rawa mai e ono nga waka mataitai, a tae noa ki Tararu ka hoki ki Piako,

[Image of page 197]

te Pareparenga, ka mea a Tukutuku kia ho atu he ika mana, ka rongo nga tangata, ka ho atu, ka whakamoemiti taua maia ki nga tangata o Pareparenga, ka mea, "Hei rangatira mo ratou taua wahine.--Ka pena tonu tana ritenga ki nga tangata, e tutaki ana i a ratou, a tae noa ki te Patupu, he waka mataitai, i poto te tuna i te tahatika, ka whakamoemiti ratou ka mea, "Hei rangatira mo tatou, a ka kite taua iwi i te oha o Tukutuku, riro katoa nga tangata i a ia, ka atawhai ia ki a ratou, me ta ratou atawhai ki a ia, a kore noa iho te kai a te wahine nei i pau mana iwi, ka mahi te wahine nei i te kai ma tana iwi, i te whanake, i te pohue, i te karito, i te wene, i te kaeo, ka titiro te iwi, ka mea, "I nake ano i haere ai te rongo o tenei wahine, kaore, he uaua."--Ka kite ratou i a ia e mahi ana, ka mahi hoki ratou, i mua e kore e mahia era kai he tupu noa iho, he mangere hoki; ka mea taua iwi, "Tenei ano tau mahi e te rangatira te takoto ke nei," (he mahi ano ta te tawa uho, he mahi ano ta te tawa para) ka mahi te rangatira. Ka noho taua wahine ka huihui i nga tangata o tona iwi hou hei tangata mona, i mua i kore noa iho ano te tangata na tona atawhai, i konei tata, kua hua, kua ki te pa, a whanau noa ana tamariki, puta ake, kotahi tekau, kotahi te tamaiti whakahihi ko Horowhenua, ko te potiki he whakapakanga.--Ka noho nei a Paoa a ka koroheketia, ka tokotoko hoki, ka aroha ki a ana tamariki matamua, ka mea atu ki nga tama, "E koro ma, kawea au kia kite i o koutou tuakana," ka mea atu ratou, ae, ka mea a Horowhenua, "E pa ma ka whakamahia to tatou matua, he tamariki porangi era tamariki," ka mea atu nga tuakana, He aha te mahi? ka mea atu a Horowhenua "Ka waiho ra hei karakia kumara, e rangi me kawe ano" ka mea nga tuakana, "Kahore, me haere ia me etehi tangata ano hei arahi, kia kotahi tekau" ka mea a Horowhenua Ae ki te purutia atu, me hoki mai ratou kia rongo tatou, e purutia atu ana, hei reira tatou ka haere ai ki te tiki," ka mea atu nga tuakana Ae.--Ka tahi a Horowhenua ka mea atu ki a Paoa, 'E koro e,

[Image of page 198]

kei whakaroa atu koe, e ngari me he mea ko to tamarikitanga ra no e pai ana, na hoki ra ko tenei, na wai te tangata mate i ki hei mahi" ka mea mai a Paoa, "Tera ranei au e whakamahia ka mea atu a Horowhenua," Ka whakamahia ko wai i tohu ai, e rite nga whakaaro ki a matou, ko tenei kei roa atu koe kia rima ano o ra e noho ai i tua he oi ano ka hoki mai, kaore ka kite koe i o tamariki" ka mea atu a Paoa, Ae, moe iho, ao ake te ra, ka haere.

Ka haere a Paoa kia kite i ana tamariki, ka motu ki te ara, ka mea atu a Horowhenua ki nga hoa o te koroheke nei, "Ki te purutia atu to koutou hoa, hohoro mai kia tikina atu," ka mea ratou Ae.

Ka haere ratou a ka tae ki Tikitikimaurea, ka kite a Paoa i tana kaainga, i te kaainga hoki o ana tamariki, ka tangi, ka titiro ki Waikato ka kite i te ahi o Waitawheta uhi tonu, ka mea, "Ko te kaainga tera o ana tamariki" tangi tonu a ka mutu, ka tahi ka haere, a moe iho ki te ara, i te arahanga i a Paoa, ta te koroheke hanga kua tokotoko hoki, ao ake te ra ka haere a ahiahi noa ka tae ki te kaainga, kua kitea mai e te tangata whenua, ka pa te karanga. "He manuhiri, he manuhiri te haere nei" ka tikina mai ka tirohia, ka kitea ki a Paoa, ka hoki te kai titiro, ka uia mai e te nuinga, "Ko wai ma?" ka mea atu ratou, "Ko Paoa kua koroheketia e tokotoko ana," ka noho a Paoa ma ki te kaainga i waho, he tangata ano i reira, ko ana tama ano kei te pa kei Waitawheta, nei koa ka tahi ano te koroheke nei ka hoki mai kia kite i ana tamariki, te wehenga ano o tana haerenga mai ra, ka tahi ano tenei ka hoki, a i te ata ka mau te koreheke nei ki te tatua, ka mea atu ki nga hoa "Tatou ka haere ki te pa kia kite au i aku tamariki," ka mea atu nga hoa Ae, ka puta mai hoki te kai tiki mai, me te kai kawe kai mai kia ora ki te tangi. Ka mea atu ia ki nga hoa kia kai, ka kai nga hoa, ka mutu, ka mea mai te karere, "Tatou ka haere ki te pa," ka mea atu a Paoa 'Ae, e ko ma whakawahawaha, tatou ka haere.'

[Image of page 199]

Ka kitea mai e haere atu ana, ka pa te tawhiri, e tangi haere atu ana te koroheke nei, me te tawhiri tera, me te tangi, a ka tae atu ka tangi, Me te au kuri te rite, tangi tonu ahiahi noa ka mutu, ka noho ki raro, ka whakatika mai nga tama ki te taki, a ka mutu, ka korero atu hoki te koroheke nei a ka mutu, e tuku ana te kai, tona teitei ra o te kai, ka po hoki, ka hui tera ki roto ki te whare i noho ai a Paoa, ki te whakarongo korero, ka koa hoki nga tama a Paoa ki a ia, no te mea ka tae atu hei karakia i a raua mara kumara, ka mea atu nga tama, "Marie ano kia haere mai koe," ka mea atu te koroheke nei, "Ki te aha?" ka mea atu raua, "Ki te karakia i a maua mara," ka kata atu te koroheke nei, ka mea mai nga tama, "He aha tau e kata?" ka mea atu ia, "Kao he kata noa ano" ka mea mai ano nga tama, "he aha ano tau e kata?" ka mea atu ano ia, "Ara he kupu na ta korua mokai na Horowhenua," ka mea mai ano raua, "Na wai?" ka mea atu ia " Na ta korua mokai," ka mea atu ano raua, "E kore maua e whakarongo ki tana kupu," ka mea atu ano te koroheke nei, "Koia e te whanau, rere e hara he nanakia," ka mea mai raua, "He nanakia aha to te kiore nanakia," ka mea atu ano ia, "Kahore he kupu a nga tuakana, a nana anake te kupu i rere mai ki a au, e kore au e tukua mai, penei noa ano te wahi i tukua mai ai au," ka mea atu raua, "E kore koe e tukua," ka mea atu ia, "Ki te purutia a au e korua, ka haere mai ta korua mokai ki te tiki mai i a au." Ka mea atu raua ki a ia, "Kaua ra ia e haere mai ki te tiki mai i a koe ka patua ia," e noho ana ano nga hoa o te koroheke nei, e whakarongo ana ki a raua kupu.

Ka hoki nga hoa o te koroheke nei, a ka tae ki Piako ki to ratou kaainga i haere atu ai, ka pataia mai te korero e Horowhenua; ka mea atu te hunga nei Ae he korero, ko Paoa, e kore e tukua mai, ka mea atu a Horowhenua. "E wai?" ka mea atu ratou. "E ana tama ano ra," ka mea mai, "Ae kua mau

[Image of page 200]

atu ano i au" ka mea atu ratou; ae, ka mea atu a Paoa, "Koia tena ka purutia nei au e korua, akuanei ka tae mai ano ta korua mokai, ki te tiki mai i au, e kore e noho atu" ka mea mai raua, "A wai?" ka mea atu ia. "A Horowhenua" ka mea mai raua, "Ki te mea ka tae mai ia ki konei, ka patua ia e matou" ka mea atu a Paoa ki a raua, "E kore korua e maia, ko ta korua mokai, he ika haehae kupenga" ka mea mai raua, "E tau hoki te uaua kiore, hei hoa riri mo te paraoa" Ka tahi a Horowhenua ka mea, "Ka hei ta raua, apopo au kite iho ana i a raua, ka whakatika a Horowhenua ki runga ka mea, "Whitiki, hapainga ki te tiki i to tatou matua, e kiia atu ana e au i mua, kaua e tukua, na; na koutou tenei" kihai i hamumu te waha o nga tuakana, no te mea kua he ta ratou, ka whakahau ano te tangata nei, "Tatua" ka whakaae nga tuakana, ka tahi ka rewa, haere ake, hokowhitu te kai tiki i a Paoa. Ka haere a-ahiahi rawa atu i Tikitikimaurea, ka titiro ki Waikato, ka titiro ra ki te ahi o Waitawheta e ngiha ana uhi tonu, i reira hoki a Paoa e noho ana ratou ko ana tamariki, e toru nga rau ki roto i te pa nei, matakitaki tonu a ka mutu, ka mea atu a Horowhenua kia whakahekea ki raro moe ai, ki Mangawara ki roto ki te kouru. Ka tahi ka haere, a ka tae, ka mea ano ia, "Kati taua i konei, hei te ata ka haere taua ki te pa, ka tae taua ka ngare mai, ka kaiponuhia mai e ana tamariki, he oi ano, e taea hoki te aha, ka hoki mai taua he oi ano, ra koa ka tae mai ano tatou ki te tiki mai," ka whakaae nga tuakana korero tonu a ka mutu, e kai ana, a ka mutu te kai, e moe ana, kihai i roa kua ara a Tipa kua korero, ka whakaara, ka mea, "Ko wai tenei e moe, maranga he nanakia, e kai ana te takiri, he parekura kei te ata, na toku i whakaoho, ki roto, ka kite tona kei roto, tuawha ki tona, tuawha ki toku i au te papa." Na e moe iho e utua, e utua e tona, he nanakia, hei te po nei ano tatou e hoki ana e kore he parekura" kua korero mai tenei, he peke tona takiri, ta tenei e kai ana i nga

[Image of page 201]

o. Ko te huakanga o te ata hapainga ai ki te pa, ki te tiki i a Paoa; e tae manuhiri ratou ki te pa, a na nga moe kino, kihai ratou i tae i te wehi, ka tata ki te ao, ka maranga a Tipa ka mea, "Kihai ano i utua, e whakatau noa nei au, a kaore ano i hoki mai, he awatea tenei, maranga korero," ka maranga te taua nei, ka mea a Tipa, "Tenei pea te koroheke nei kua tae iho kei te karakia i nga mara ana tamariki," ka mea atu te nuinga "Ae pea, ka mea ano a Tipa, "Ma wai e tiki e titiro," kiia oho mai a Horowhenua, "Maku e tiki e titiro, ka mau i au, ka riro mai, ka mea atu a Tipa "Ae, e tae mai, kia hohoro."--Ka whakatika a Horowhenua ka mau ki te pouwhenua ka haere, tera hoki te koroheke ra kua tae ki waenga, e karakia ana, kua oti tetehi te karakia, e whai ana ki tetehi, tu kau ano te tira, kua whakahua te karakia.

Kihai i mutu te karakia a te koroheke nei, tu ana a Horowhenua, kaore ano ia i awatea noa ka hura te ata, kua kitea mai e te koroheke ra, kua patai mai, "Ko wai tenei?" kua mea atu a Horowhenua "Ko au, kua rongo mai ki te reo, ka ngunguru te koroheke nei, ka wehi kei mate i ana tama, no te mea, he nui te iwi kei roto i te pa e toru nga rau.--Ka patai mai te koro "Ko wai ou hoa?" ka tatau atu te tangata nei i nga ingoa a poto katoa, ka moteatea te tangata nei, ka mea atu a Horowhenua, "Ho ake ka awatea," ka whakaae te koroheke nei, ka haere, na ka tatari te

[Image of page 202]

pa ra ki te reo o te koro' nei kia oho, tatari noa a kihai i rangona, ka mea "Kei te moe," ka mea nga tama, kia tirohia, ka tahi ka haere mai nga kai titiro, ka karangaranga, "E koro, e koro, kei whea koe," ka kiia mai etehi, "Kei tatahi pea e moe ana" ka hahauria i tatahi a ka kitea ki nga waewae e takoto ana, ahu tonu ki roto. Ka awatea hoki ka kitea te kanohi o te tangata, ka ata kitea iho hoki nga waewae, ka mohiotia, kua riro i a Horowhenua; ka pa te karanga, "Kua riro ra, kua riro i a Horowhenua" ka rongo nga tama, ka tahi ka whakatika, e toru rau nei, haere ana i waho.--Ka whaia, kua tae a Horowhenua ma, tae tonu atu, haere tonu, kihai i tangi, ka rongo hoki i te ngangau, kihai i roa, ka kitea mai e tera e piki ana, ko te kai kawhaki i a Paoa i mua, ko Horowhenua i muri i te whakatautopenga,--E haere mai ana nga rau e toru, me te waha kahawai, kua tata; ka eke a mua ki Tikitikimaurea, te kai kawhaki o Paoa, ka mea te koroheke nei kia waiho ia i reira;--"He aha maku i kawhakina ai au, e hira au i nga tamariki" kua tata tera, ka tahi a Horowhenua ka rere ki mua, a puta rawa ki mua, ka turia iho e ia i reira, kua ara te patu.--I a Horowhenua ano ka tu iho, tu atu, ka pa, katoa hoki te hokowhitu nei, i a Horowhenua ano ka hoki, hoki katoa, kua hinga mai etehi o ratou tokorima, inamata, kei mua rawa a Horowhenua, kua kite a Toawhena, i a Horowhenua, waiho tonu te patu, i raro tonu ano ta Horowhenua, tera te haere ra, tahi ra ka whiua e ia, e hara ko Toawhena, kua rokohanga e Toapoto, waiho tonu ta Toapoto, ta te tuakana o Toawhena, pikia mauitia ana ta Horowhenua, ko Toapoto;--I aua tangata nei ano ka hinga, whati kau ana, ka tahi ka patua, hinga iho e rua, ora ake kotahi, ka riro mai a Paoa.

He oi ano.

G. NORMAN, PRINTER, MAIDEN DANE, COVENT GARDEN.

[Image of page 203]

[Page 203 is blank]

[Image of page 204]

[Inside back cover]

[Image of page 205]

[Back cover]